Testosteron - Jeroen Bosch Ziekenhuis

Testosteron: een kleine stof maakt het verschil
Ron Kusters, klinisch chemicus
Linda Kemink, internist-endocrinoloog
Liesanne Bouwma, gynaecoloog, medisch seksuoloog
Rob Schipper, uroloog, medisch seksuoloog
Testosteron
Groei
Ontwikkeling
Te veel?
Man?
Botontkalking?
Medicijnen?
Te weinig? Leeftijd?
Doping?
Vrouw?
Erecties?
Haar
Cyclus?
Prostaat?
Testosteron: “een snufje chemie”
T
Testosteron: “een snufje chemie”
cholesterol
pregnenolon
17-OH-pregnenolon
DHEA
progesteron
17-OH-progesteron
androsteendion
deoxycorticosteron
11-deoxycortisol
corticosteron
aldosteron
cortisol
DHEAS
testosteron
DHT
Oestradiol
Testosteron: “een snufje chemie”
transport in bloed
testosteron
aanschakelen DNA
aanmaak eiwit
activiteit
botten
spieren
haar
klieren
Regulatie testosteron
Hormonen regelen zelf hun aanmaak
thermostaat
hersenen
-
LH/FSH
signaal
testosteron
temperatuur
+
teelballen
verwarming
Regulatie testosteron
hersenen
-
LH/FSH
testosteron
+
teelballen
Regulatie testosteron
hersenen
-
LH/FSH
• Gestoorde aansturing vanuit de hersenen
– Laag LH/FSH
– Laag testosteron
– Hypofyse probleem:
Hoog prolactine
Knobbel in hypofyse
Operatie van hypofyse
testosteron
+
teelballen
• Gestoorde productie in de teelbal
– Hoog LH/FSH
– Laag testosteron
Klinefelter
– Testikel probleem:
Niet ingedaalde testikel
Operatie testikels
Testosteron
Testosteron en Organen
Hersenen (libido, stemming)
Huid (haar groei, talg productie)
Spieren (kracht en volume)
Cardiovasculair systeem
Lever (aanmaak eiwitten)
Nieren (erythropoietine productie)
Beenmerg (stimulatie stamcellen)
Bot (groei, sluiten epiphyse)
Testes (spermatogenese)
Prostaat (groei)
Penis (groei)
Testosterondaling en leeftijd
• Bij mannen daalt vanaf het 35e jaar het testosteron met
1.5%. Op de leeftijd van 50 jaar heeft 20% van de mannen
een te lage testosteron spiegel. Dit is op 80 jarige leeftijd
gestegen tot 50%.
Testosteron en Levensverwachting
1.0
Mannen: gemiddelde leeftijd 60 jaar
Cumulatieve Survival
0.9
0.8
2 x testosteron > 8.7 nmol/L
0.7
1 x testosteron > 8.7 nmol/L
0.6
2 x testosteron < 8.7 nmol/L
0.5
0.00
2.00
4.00
6.00
Survival (jaren)
8.00
10.00
Late Onset Hypogonadism
•Een te laag testosteronniveau kan klachten veroorzaken.
•Dit komt voor bij 6% van de mannen van middelbare oudere
leeftijd.
•Als mannen klachten van een te laag testosteron hebben
dan kan er sprake zijn van late onset hypogonadism (LOH)
ook wel het testosteron deficiëntie syndroom (TDS)
genoemd.
Risicofactoren LOH
• Leeftijd
• Alcohol
• Plasklachten door goedaardige prostaatvergroting
• Hoge bloeddruk
• Diabetes Mellitus
• Hoog cholesterol
• Obesitas
• Inactiviteit
• Slechte voeding
• Medicatie
• Depressie
Lage testosteronspiegel
• Psychologische symptomen:
prikkelbaarheid, depressiviteit, geheugenstoornissen,
stemmingsveranderingen, motivatiegebrek, lage mentale
energie, afgenomen zelfvertrouwen
• Lichamelijke symptomen:
slaapstoornissen, botontkalking, spierzwakte, flushes,
abdominale vetgroei
Seks & Testosteron
• Seksuele symptomen:
• minder zin in seks
• verminderde seksuele activiteit
• afname van ochtenerecties
• erectie stoornissen
• afname volume zaadlozing
• afname kracht zaadlozing
• verminderde orgasme beleving
Mechanisme erectie
Neurale
Stimulatie
Stimulatie
Ontspanning gladde
spiercellen in penis
cGMP
Endotheelcel in penis
Seks & Testosteron
.
•
T regelt de hoeveelheid en gevoeligheid van het enzym
PDE-5. Een minimale testosteron drempel is vereist voor
een normale erectiefunctie.
•
Laag T geeft afname van gladde spiercellen en toename in
afbraak van cellen in de zwellichamen.
•
Een erectiestoornis alleen door een laag testosteron is
zeldzaam (5%)
Seksuele activiteit oudere man
• Mannen blijven seksueel actief bij toename van de leeftijd.
% 100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
50-54
55-59
60-64
65-69
70-78
jaar
Testosteron & Prostaat
.
•
T regelt de groei van de prostaat en zaadblaasjes
•
T regelt de functie van de prostaat
•
Hoewel T geen goedaardige vergroting veroorzaakt treedt
zonder testosteron geen vergroting op.
•
Na castratie wordt de prostaat kleiner
Testosteron suppletie
• Bij libidoverlies, onvoldoende reactie op de behandeling
van erectie stoornissen of bij vermoeden van late-onset
hypogonadisme.
• Het testosterongehalte tweemaal bepalen en wel vóór
10.00 uur ’s morgens.
• Bij een herhaalde waarde <12 nmol/l een afspraak maken
bij een uroloog of endocrinoloog voor nader onderzoek
en eventuele testosteronsuppletie met uitgebreide
follow-up.
Behandeling LOH
• Gezonde levensstijl
• Gebalanceerd dieet
• Exercise / Sexercise
• Testosteron suppletie
Testosteron suppletie
• Bij het behandelen met testosteron wordt de normale
testosteronwaarde hersteld. Hierdoor verminderen de
klachten die door de te lage testosteronspiegel werden
veroorzaakt.
• Vanwege de kans op bijwerkingen tijdens behandeling
wordt de voorkeur gegeven aan een kortwerkend
preparaat.
• Klachten die een andere oorzaak hadden verbeteren
vanzelfsprekend niet. Testosteron is dan ook geen
wondermiddel.
Testosteron suppletie
• Testosteron toedienen kan door het smeren van een gel op
schouders en buik in de ochtend. Een gel geeft een stabiele
testosteron spiegel in het lichaam.
• De gel is sneldrogend. Er zijn 3 gelpreparaten beschikbaar:
Androgel®, Tostran® en Testim®.
• Pas op! Andere personen mogen niet in contact komen met de
gel.
Testosteron suppletie
• Een andere mogelijkheid is een injectie die om de 3 weken
(Sustanon®) of om de 3 maanden (Nebido®).
• Het nadeel van de injectie om de 3 weken is dat de
testosteronspiegel vlak na de injectie wat te hoog en vlak voor
de injectie wat te laag is.
Testosteron suppletie
• Er zijn ook testosteroncapsules (Andriol®) beschikbaar die
meermalen per dag moeten worden ingenomen.
• Het is nauwelijks mogelijk om met capsules een normale
testosteronspiegel te bereiken omdat vrij snel na de inname
de testosteronspiegel al weer daalt.
Testosteron suppletie & Seks
•
Door testosteron suppletie verbetert de sexuele functie:
• ↑ Sexuele desire score
• ↑ Sexuele prestatie en motivatie
• ↑ Nachtelijke spontane erecties
• ↑ Coitus frequentie
.
Testosteron suppletie & Seks
.
•
Bij patiënten met LOH en ED: 35% reageert op testosteron
suppletie zonder noodzaak voor PDE-5 remmers.
•
Verbetering in effect van PDE-5 remmers (erectie, orgasme
en overall)
•
De zaadproductie wordt verminderd door testosteron
suppletie en dat kan onomkeerbaar zijn.
Bron van eeuwige jeugd?
Bron van eeuwige jeugd?
Contra-indicaties
• Prostaat kanker
• Borst kanker
• Polycytemie (teveel rode bloedcellen)
• Ernstig prostaatvergroting
• Slaap-apneu
Testosteron bij de vrouw
• Bijnieren en eierstokken
• Voorstof van feminiserend (vrouwelijk) oestrogeen
• De vrouw heeft lage waardes testosteron.
- verschillen in normaalwaarden.
• Moeizaam betrouwbaar te meten.
• SHBG en binden aan andere stoffen speelt een grote rol
- SHBG stijgt bij pilgebruik
- Concentratie totaal testosteron daalt
- Concentratie vrij ofwel actief testosteron daalt
tweemaal zo sterke daling als totaal testosteron
Androgeen productie bij de vrouw in de vruchtbare jaren
o.i.v. LH
ovaria
o.i.v. ACTH
Androgeen precursors
DHEAS:
Dihydroepiandrosteron sulfaat
60%
DHEA:
Dihydroepiandrosteron
40%
A: Androstenedion
50-75%
VWAG 02-12-2003
90%
50%
20%
25-35%
bijnieren
Testosteron
Woet L. Gianotten
Normale verdeling van T
in het bloed van de vrouw
66% SHBG
30% albumine
2,3%
CBG
1,3%
vrij T
T is stevig gebonden,
dus niet beschikbaar
CBG
Cortisol Binding Globuline
SHBG Sex Hormone Binding Globuline
VWAG 02-12-2003
Woet L. Gianotten
Bio-available
testosteron
Totaal T bij de vrouw
1 - 4 nmol
nmol/L
/L
0,5 - 3 nmol
nmol/L
/L
Oorzaken testosteron tekort?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Leeftijd
Eierstokverwijdering beide kanten.
Hormoontherapie
Sturing vanuit de hersenen
- Onvoldoende LH en/of ACTH
Radiotherapie / chemotherapie
(Te vroege) overgang of wel Climacterium praecox
Geen aanleg van de eierstokken of teelballen
Bijnier supressie/immuunziektes
Medicijngebruik
• Langdurig en vroeg gebruik anticonceptie-pil
Wat is libidoverlies of geen zin hebben?
• Verschil in verlangen tussen partners of in de tijd?
- Frequentie of tevredenheid?
- Pijn?
- Positieve of negatieve ervaringen?
• Geen motivatie om te vrijen of juist wel?
• ‘Geen zin’ in de betekenis van tegenzin
• Geen lichamelijke opwinding op opwindbaarheid
• Oude gedachte (Freud)
- Libido sexualis
- Aangeboren “Trieb”
- Seksdrive
• Motivatie model
The dual control model
• Stimulus versus remming
• Het Incentive-motivation model. Cynthia Graham: beloning moet er zijn
Fysiek er klaar
voor zijn
Prikkels van
binnen uit
Zin in seks
Prikkels van
buiten af
Verlies van arousibility bij de pil
• Stoppen met de pil ?
• Over op spiraaltje met hormonen of niet
• Veranderen van de pil
- M-20
- Oestrogenen verlagen FSH / LH (en dus de androgeenspiegel)
- Driefase pil ?
- Androgen restored contraception: de pil met testosteron erbij.
Meer factoren
Primaire oorzaak
Lang pilgebruik
Seksuele disfunctie
Te weinig
opwindende factoren
Onvoldoende
stimulatie
Seksuele
Geen zin
disfunctie
&
geen
Geen
zin &
orgasme
geen
orgasme
Te veel remmende
factoren
• Te moe
• Stress
Onderhoudende factoren
“Het zal toch wel weer
niet lukken!”
Verlies van arousibility door andere oorzaken
• Uitleg hoe het lichaam werkt
• Uitleg over de relatie tussen stimulatie en opwinding
• De relatie leggen tussen sexcercise en de ontstane leefstijl
Een vrouwelijke wijsheid is dat niet de man in haar leven
er toe doet maar het leven in haar man
• Betrouwbaar meten van het testosteron nivo
• Stoppen, indien mogelijk, met medicatie die invloed heeft op de
activiteit van het natuurlijk aanwezige testosteron
• Als laatste optie aanvullen van testosteron per gel
Is weinig zin hebben een ziekte ?
• Pas een ziekte als het een probleem is…
• Definitie:
- “ Hypoactive sexual desire disorder (HSDD) is considered a
sexual dysfunction and is characterized as a lack or absence of
sexual fantasies and desire for sexual activity, as judged by a
clinician. For this to be regarded as a disorder, it must cause
marked distress or interpersonal difficulties and not be better
accounted for by another mental disorder, a drug (legal or
illegal), or some other medical condition. ”
• Effect op algemeen welbevinden, kwaliteit van leven
Testosteron en de botten
• Puberteit
- Ontwikkeling van bot tot de piek-botmassa bij 20 jaar
- Onder invloed van stijgend testosteron
• Volwassen / middelbare leeftijd
- Afname van botmassa
- Versnelde afname bij verlaagd testosteron
- Maar meer nog bij verlaagd oestrogeen
Testosteron en de botten
Testosteron en de botten
• Andere oorzaken voor versnelde botafname:
-
Roken en alcohol
Verlaagd vit D en calcium
Weinig bewegen
Ondergewicht
Groeihormoon tekort
Gebruik van prednison
Calcium verlies door de nier
Testosteron en de sportschool
Testosteron en de sportschool
Testosteron en de sportschool
Androgenen worden veel gebruikt onder sporters
• VS: 2009 United States Anti-Doping Agency testte bij 8000
sporters van de Olympische Spelen en de Pan American
sports : 26 gevallen van doping
• VS : 4 van de 5 androgeen gebruikers zijn recreatieve atleten
en bodybuilders
• VS: 2013 van de high school jongens gebruikt 3,2 %
androgenen
• NL: naar schatting 20.000 gebruikers
• De meeste van deze androgenen worden niet door een arts
voorgeschreven
Testosteron en de sportschool
Wat doet testosteron?
• Toename spiermassa met 6-10 kg zonder sporten (600 mg per
week im)
• Tijdelijk toename libido
• Zelfverzekerder, energieker
• maar ook ‘kort lontje’
Wat gebeurt er na stoppen met testosteron?
• Verdwijnen van spiermassa (overigens is de helft vocht)
• Afname libido
• Depressiviteit
• Wens tot hervatten in een hogere dosis
Testosteron en de sportschool
Nadelige gevolgen van testosteron?
• Erectiestoornissen, verminderde libido
• Borstvorming, acne
• Onvruchtbaarheid problematiek (kan zeer lang aanhouden)
• Hart- en vaatziekten (vergroot hart, ontsteking van het hart,
plotse dood)
• Verhoogde bloedstolling
• Depressiviteit, agressief gedrag, crimineel gedrag
• Leverschade
Testosteron en de sportschool
Kun je anabolen veilig gebruiken?
• Nee, omdat nooit zeker is wat je gebruikt
• Nee, omdat mensen onverwacht heel heftig kunnen
reageren met bijwerkingen
Conclusies
• Vergeet Testosteron niet als oorzaak van klachten
• Verandering van leefstijl heeft zin!
• Testosteron suppletie is veilig