RobinvanRyckeghem3BBVGrafischeStudio - KU Leuven-blog

Robin van Ryckeghem 3BBV Grafische Studio
Hebben platenhoezen nog steeds hetzelfde effect als vroeger?
Geschiedenis van de platenhoes
Platenhoezen zijn er in alle kleuren en formaten. Maar waar komt dit muzikaal medium vandaan?
De voorganger van de hedendaagse platenhoes was een papieren hoes die standaard rond elke
plaat was gewikkeld. In het midden was een cirkel uitgesneden, waardoor de nummers en de naam van
de band enkel op het label van de plaat zelf te bezichtigen was. In 1939 kwam daar verandering
in. Columbia Records had de jonge grafische ontwerper Alex Steinweis in dienst genomen. Hij was
van mening dat de standaardhoes de wonderlijke en gevarieerde muziek onrecht aandeed. Al snel
wist hij de toenmalige directeur van Columbia Records te overtuigen dat een gepersonaliseerde
hoes de verkoopcijfers de hoogte in zou jagen. Zo ontwierp hij zijn allereerste platenhoes voor de plaat
Smash Song hits van Rodgers and Hart, met een opmerkelijk succes als gevolg.
De daaropvolgende jaren ontwierp hij honderden platenhoezen. Concurrerende platenmaatschappijen
zagen zich gedwongen Columbia Records te volgen en zo werd een nieuw medium geboren.
Dat medium zorgde voor een opmars van de popmuziek. Naast grafisch ontwerpers en fotografen
waagden zelfs gereputeerde kunstenaars, zoals Andy Warhol en Peter Blake, zich aan het ontwerp van
platenhoezen. Sommige hoezen werden wereldberoemd en worden tot de dag van vandaag gekoesterd.
Een bekend voorbeeld is een platenhoes van de New Yorkse band The Velvet Underground. Daarop
staat een banaan afgebeeld, met eronder in grote letters de naam “Andy Warhol”. De banaan was
eigenlijk een sticker en wanneer je die voorzichtig verwijderde, zag je een gepelde banaan. Dat maakte de
platenhoes heel bijzonder. Er zijn heel wat andere kunstzinnige platenhoezen, maar toch tonen ze in de
meeste gevallen de trends uit de popmuziek, kunst, mode en vormgeving.
De afgelopen tien jaar waren niet het beste voor de platenhoes. De kleinere ruimte op een CD hoes
vormde al een enorme beperking, en daar komt bij dat tegenwoordig de meeste muziek digitaal
wordt afgehaald. Dat leek een doodsteek voor vele ontwerpers van albumhoezen, maar dat betekent
niet dat alle hoop verloren is. Er zijn nog steeds mensen die ervan kunnen genieten om zomaar
binnen te wandelen in een muziekwinkel en de platenhoezen te doorkammen. “Een waar voorspel”
zoals notoir elpeeverzamelaar Michael Ochs het beschrijft. Bovendien lijkt volgens de New York
Times de verkoop van elpees de laatste tijd weer aan populariteit te winnen. De platenhoes hoeft dus
toch nog niet begraven te worden.
Vraagstelling
Of de platenhoes de tand des tijds zal doorstaan en in welke vorm dat zal zijn, zal de toekomst moeten
uitwijzen. Deze studie richt zich dan ook niet op wat nog komen moet, maar wel over wat de platenhoes
in het verleden betekend heeft. We behandelen de verschillen tussen oude en hedendaagse
platenhoezen en de impact die de platenhoes heeft op wie hem opmerkt. We onderzoeken of
albumcovers nog hetzelfde effect hebben als vroeger. Kunnen ze dezelfde legendarische status behalen
als bepaalde platen van vroeger en door iedereen gekend zijn?
Dark side of the moon
Mijn onderzoek start bij de platenhoes van het Pink Floyd-album Dark side of the moon. Die platenhoes
kende een enorm succes en dat vertaalde zich in de verkoopcijfers ervan. In de 40 jaar sinds die
platenhoes gemaakt is, plaatst ze zich telkens in de top 40 van beste albums volgens Rolling Stone
Magazine. In 1987 kreeg het album de 35ste plaats in de Rolling Stone top 100 album covers van de
afgelopen 20 jaar. In 2006 werd het album de favoriet van “The Australian Broadcasting
Company”. Volgens the National Association of Recording Merchandisers verdient “Dark side” een
tweede plaats op gebied van album art. De hoes wordt zo door talloze instanties bejubeld, maar wat
is hetgeen dat hem zo populair maakt? Wat nog opmerkelijker is, is dat de hoes zijn status gekregen
heeft zonder dat de albumnaam of de naam van de band erop vermeld staat.
Zo greep menig muziekliefhebber in de jaren ‘70 naar deze hoes zonder te weten welk album het was
of wie de muziek gemaakt had. Op het eerste zicht lijkt er mij niet veel bijzonders aan de hoes. Toch is het
een van de meest effectieve artworks die ooit gemaakt zijn. Het feit dat er geen gegevens opstaan kan al
een reden zijn waarom mensen getriggerd worden. Eender wie de hoes bekijkt, kan dezelfde vragen
stellen als ik. Men kan zich afvragen waarom er geen naam op de cover staat, waar men die afbeelding al
eens eerder heeft gezien ... en nog veel meer. Doordat de hoes zoveel vragen oproept, zijn er veel
mensen die de plaat willen kopen, maar het kan ook averechts werken. Wanneer men niet zeker weet wie
de uitvoerder van de plaat is, kan een bepaalde onzekerheid toeslaan, waardoor de plaat gewoon in de
rekken blijft liggen. Daarnaast is er de afbeelding zelf. Die geeft de breking van het licht door middel van
een prisma weer. De afbeelding is al jaren bekend bij wetenschappers . Op het eerste zicht lijkt de
afbeelding identiek aan de eigenlijke lichtbreking, maar na verder onderzoek blijkt dat er één kleur in de
regenboog ontbreekt. De reden voor die ontbrekende kleur is niet te achterhalen. Wellicht is de enige die
de echte betekenis achter de afbeelding weet Dhr. Storm Thorgerson.
Storm Thorgerson is de geestelijke vader van de albumhoezen van Pink Floyd. Hij weet dus als geen
ander wat de iconische platenhoes van Dark Side of The Moon inspireerde en hoe je te werk gaat
bij het ontwerpen ervan. Het eerste wat hij deed was de muziek zelf beluisteren op aanvraag van de
band, zonder ze te bekritiseren. De reden daarvoor was dat de sfeer die zij creëerden intact zou blijven.
“Het gaat namelijk niet om wat ik denk, maar om het resultaat dat de band wil verkrijgen” meende
Thorgerson. “Het is de job van een ontwerper om de visie die zij er aan geven te herinterpreteren en
iets goed tot stand te brengen”. De illustratie op de albumhoes is haast identiek overgenomen uit de
standaard fysicaboeken. Als vanzelfsprekend werd de eenvoudige en elegante weergave op een zwarte
achtergrond geplaatst wat het grote verschil maakt met de illustratie uit de fysicaboeken. De reden
waarom Thorgerson de afbeelding koos is vrij eenvoudig te verklaren. De regenboog staat symbool voor
de immense optredens vol lichtspektakel waar Pink Floyd bekend om is. De driehoek is al sinds de
oudheid het een teken van ambitie, wat naast krankzinnigheid het hoofdonderwerp is van het album. Ook
het kosmische en het evenwichtige dat de hoes uitstraalt komt terug in de muziek. Het feit dat de
lichtstralen op de cover doorlopen aan de binnenkant van de platenhoes, heeft ook een diepere
betekenis. Thorgerson wil op die manier aan aanbrengen dat het album zowel als één nummer of
als aparte nummers beluisterd kan worden. “Toen ik ging voorleggen had ik zeven roughs, waaronder een
eenvoudige schets van deze cover. Binnen enkele minuten had de band unaniem beslist dat het deze
cover moest zijn” vertelt Thorgerson. “ That’s it, That’s the one.”
Natuurlijk is een platenhoes niets zonder de muziek. Pink Floyd had al een grote bekendheid verworven
en na zeven goede studioalbums was dit album de kers op de taart. Velen zijn van mening dat dit achtste
album beter is dan zijn voorgangers en daar zal deze plaat een groot deel van zijn legendarische
status aan te danken hebben. De hoes is en blijft een zeer goede hoes, maar het feit dat de band al
bekend was zal zeker een rol gespeeld hebben. Als je dat vergelijkt met een band van deze tijd is het
haast onbegrijpelijk dat er niet meer alom bekende platenhoezen zijn. Toch zien we bijna alleen maar
hoezen van voor de CD-revolutie prijken in de top-lijsten.
Interview met Tom boute
Tom Boute is een Gentenaar met oog en oor voor muziek en het ontwerp er rond. Overdag art director bij
‘De Facto Image Building’ en ‘s avonds koning van zijn bedrijf genaamd ‘Melchior’. Deze man leeft met
een liefde voor muziek en ontwerpt dan ook platenhoezen voor menig Vlaams muziektalent zoals Absynth
Minded, The Van Jets, Monogold, Sioen,... Zijn mening over deze branche is dan ook klaar en duidelijk:
“Eerst en vooral ben ik blij dat de langspeelplaat en zijn hoes terug wat leven in geblazen wordt. Als
ontwerper heb ik de fases van de modernisering van de wereld doorgemaakt, wat ook zijn impact had op
de muziekwereld. Eerst waren er platenhoezen met een oppervlakte van ongeveer 31 op 31 cm die
ontworpen moesten worden. Daarna ging het naar de cd met de ‘lelijke’ jewelcase” vertelde Boute. “Bij
een verdere digitalisering creëerden ontwerpers enkel nog albumcovers met een formaat van 160 op 160
pixels voor het programma ‘Itunes’ waarbij de bandnaam en titel groot moesten staan, anders konden
deze niet gelezen worden.” Nu, met de terugkeer van de plaat, hebben ontwerpers weer wat meer
vrijheid. Hoewel het toch niet meer hetzelfde is. Als mensen een CD kopen is het eerste wat de meesten
doen, thuiskomen en de muziek op hun computer plaatsen. Het boekje wordt bekeken en gelezen, de
CD gaat bij de andere in de kast en er wordt nog weinig naar gekeken.
Als een band hun plaat wil verkopen moet de ontwerper ervoor zorgen dat de plaat gegeerd wordt. Dat
kleine extraatje is nodig om die plaat juist dat beetje exclusiever te maken. Muziek beluisteren op de
computer is tegenwoordig heel gemakkelijk. Je plaatst er alle muziek op die je graag hoort, drukt op ‘play’
en de geplaatste nummers kunnen afgespeeld worden zonder extra werk. “Maar heb je dan echt goed
naar alles geluisterd?” stelt Boute zich de vraag. “Een plaat wordt aangekocht om echt naar de muziek te
luisteren, want na de vijf nummers moet deze omgedraaid worden.
“In deze tijden van digitale muziek is dat ongelofelijk. Terwijl alles in de wereld vooruit gaat, gaat de
muziek een grote stap terug naar het rauwe muziekmedium waar het ooit mee begonnen is.” Over de
platenhoes zelf neemt Boute een duidelijk standpunt in. Over smaak valt niet te twisten. “Er zijn
platenhoezen van technoplaten die ik ongelofelijk lelijk vind, maar waarvan ik denk ‘Dit is echt ongelofelijk
goed gedaan’. Ik hoor deze muziek gewoon niet graag en dat is mijn mening.”
Hij gaat ervan uit dat je maar twee zaken nodig hebt om een plaat een epische status te geven. Goede
muziek en een evengoed coverontwerp. Neem nu de platenhoes van ‘The White Album’ van The Beatles.
Deze hoes is volledig wit, buiten de naam van de band is er niets anders aanwezig. Wat het ontwerp
geniaal maakt. De naam van het album en het coverontwerp is een perfect evenwicht dat de mensen
onmiddellijk begrijpen. Bij ‘Dark Side Of the Moon’ is het anders. Pink Floyd was toen al zo ongelofelijk
groot in de muziekwereld dat het bijna niet anders kon dan een groot succes worden. De populariteit van
de band was al vrij hoog na zeven studioalbums. Dit in combinatie met een vrij eenvoudige, maar toch
ongelofelijk goede cover was hun succesformule. Hoewel er geen album- of bandnaam op de cover staat
verkocht het album toch als zoete broodjes. “Had Thorgerson nu voorgesteld om een ‘bloot gat’ op de
cover te zetten, het album zou evenzeer een succes geweest zijn. Hoewel de cover misschien niet
hetzelfde succes zou kennen, maar het album zou evengoed verkopen”. Volgens Boute is de cover ook
iets dat enkel toen zou kunnen werken. Het is namelijk allemaal een kwestie van tijdsgeest. Het “Dark
Side” album is een conceptplaat. Het draait om de bepaalde onderwerpen en moet in zijn geheel
beluisterd worden. Natuurlijk kunnen de nummers apart beluisterd worden, maar dat geeft een volledig
andere sfeer. In het hedendaagse tijdperk zijn dit niet mogelijk zijn. “Veel nieuwe muziek wordt deels
bekend gemaakt door middel van de radio, waar slechts één nummer gespeeld wordt. Ook Itunes
speelt daar een grote rol in. De muzikant is namelijk meer dan ooit een product geworden. Er worden
wel online albums aangeboden, maar de nummers kunnen ook apart verkocht worden en vooral dit
doet zo’n conceptplaten teniet. Er worden veel sneller nummers apart beluisterd dan het gehele
album. Naar eigen ervaring merk ik dat een album tegenwoordig slechts enkele hits moet bevatten.
De rest is opvulling en zo worden alleen de hits gekocht.”
Als conclusie stelt Boute dat een coverontwerp niets is zonder de muziek erachter. Toch is er veel meer
dan enkel de muziek. De shows en optredens die het album met zich meebrengen doen veel. Als
voorbeeld wijst Boute naar David Bowie die met zijn plaat Ziggy Stardust een geheel nieuw alter ego
heeft opgebouwd. De bliksemschicht op het gezicht is daardoor iconisch geworden en voegde deze
platenhoes toe bij het groepje tijdlozen. Een ander voorbeeld is ‘Nevermind’ van Nirvana. “De hoes op
zich vind ik geweldig en ook de muziek vind ik goed. Terug een voorbeeld van hoe de goede muziek met
een perfect aanvullende cover de tijdloze en epische status kan verkrijgen. Dit album zorgde ook voor de
doorbraak van de band, maar door de clash van de grunge muziek met de andere genres en de oproer
er rond, werd het tot epische proporties verheven. Was pink Floyd nu het lokale bandje van bij ons
in het boerendorp en hadden ze het ‘Dark Side’ album gemaakt, zouden ze zonder twijfelen een
goed album met een even goede cover gemaakt hebben. Toch hebben ze de populariteit niet mee
om daarvan een legendarische hoes te maken, maar het is en blijft dan wel een verdomd goed ontwerp.”
Hoe komt een beeld terecht bij een bepaalde muziek?
Door de jaren heen zijn er kunstenaars die geprobeerd hebben muziek in beelden te omvatten. Wat is een
platenhoes zonder dat hij aansluit bij de muziek die hij verpakt? Hetgeen het oog ziet moet passen bij wat
het oor hoort, zodat de luisterervaring verrijkt wordt. De banden tussen klank en beeld werden al
meermaals onder de loep genomen. Dit fenomeen wordt de synesthesie genoemd. Met andere woorden
de versmelting van verschillende zintuigen. De versmelting die de meeste aandacht krijgt is de klankbeeldsynesthesie. Vele kunstenaars, muzikanten en wetenschappers van de voorbije twee eeuwen
experimenteerden dan ook met visuele muziek. Voorbeelden hiervan zijn de oeuvres van Kandindsy, Klee
en Mondriaan, die doortrokken zijn van muzikale invloed. Het getal 2 doet denken aan geel, net zoals
donderdag paars is en het weekend wit. De stem van de oude buurvrouw doet denken aan zurkel. Dat
liedje begint met een groene sfeer maar is in het midden toch iets blauwer. Hoewel deze voorbeelden
niet voor iedereen bekend in de oren klinken is het voor synestheten (mensen met synesthesie) is dit
dagelijkse kost. Zij ervaren een subjectieve interactie van de zintuigen waarbij zintuiglijke indrukken,
gewaarwordingen oproepen in andere zintuigen. Deze ervaring verschilt natuurlijk wel van persoon tot
persoon. Zo zal bij de ene persoon maandag groen zijn, terwijl de andere daar rood aan koppelt. Zo
werkt het ook bij muziek. Een mogelijke verklaring is dat iedereen met veel van zulke verbindingen
en dus een sterk synesthetisch vermogen geboren wordt, maar dat dit afneemt naarmate men ouder
wordt. Bij sommigen blijven de verbindingen echter in grote mate intact. Zij hebben synesthesie. Het
gebruik van bepaalde drugs kan ook synesthetische ervaringen opwekken of versterken. De bekende
Franse poëet Baudelaire experimenteerde reeds in het midden van de negentiende eeuw met het
luisteren naar muziek onder invloed van hash. Hij beschreef dat hij, eenmaal beneveld, het gevoel
kreeg dat geuren, kleuren en klanken versmolten.
Beeld-klanksynesthesie is in dit geval de vorm van synesthesie die misschien kan helpen om de
platenhoes beter te begrijpen. Geluid is een ervaring die kleur en in sommige gevallen vorm oproept bij de
luisteraar. De Franse componist Messiaen omschreef zijn beeld-klanksynesthesie als volgt “Als ik muziek
hoor - en dat was zo al toen ik nog kind was - zie ik kleuren. Akkoorden worden voor mij in termen van
kleur uitgedrukt, bijvoorbeeld een geelachtig oranje met een rood tintje.” Natuurlijk heeft iedereen wel
ervaringen die doen denken aan synesthesie. Zo zal Joy Division’s postpunk de meesten aan donkere
kleuren doen denken, net zoals een vrolijk en lichtvoetig
popdeuntje fellere kleuren oproept. Lage noten worden verbonden aan donkere kleuren, en hoge
noten aan lichte. Ook voor instrumenten is dit het geval. De contrabas wordt doorgaans als donker
ervaren, de piccolo eerder licht. De toonkleur of het timbre is hetgeen de luisteraar toelaat instrumenten
van elkaar te onderscheiden. Synesthesie zorgt ervoor dat de luisteraar bepaalt of de platenhoes
past bij de muziek die hij verpakt.
Een ander fenomeen is “branding”. Vroeger werd dit ook al gedaan, maar tegenwoordig is dit iets dat
steeds meer en meer terugkomt. Bij branding gaat men de groep als een merk behandelen met een
herkenbare eigen stijl en soms zelfs een eigen logo. De Amerikaanse groep Chicago hanteerde op bijna
al hun albumhoezen hun bandlogo dat ze steeds in een ander jasje lieten steken. Daarnaast creëert men
een visuele continuïteit tussen de verschillende hoezen en ander grafisch
materiaal zoals concertposters en advertenties. Deze “branding” kan men ook toepassen op een label.
Door een visuele continuïteit te creëren tussen de verschillende hoesontwerpen van een label kan men
zich duidelijk herkenbaar opstellen. De ontwerper staat dan ook vaak voor een ware evenwichtsoefening
tussen originaliteit en herkenbaarheid.
Besluit
De plaat is een medium die veel heeft doorgemaakt en die desondanks de digitale evolutie nog altijd
sterk in zijn schoenen staat. Het verschil tussen de platenhoezen van vroeger en nu is sterk veranderd.
Voor zijn overname door de CD was een album, zijn hoes en de muziek erop het primaire
verkoopsmiddel. Deze moest en was ook het enige dat de consument kon verleiden. Daar tegenover
staat dan de hedendaagse platenhoes die in eerste instantie al speciaal moet zijn eer ze meegenomen
wordt, dat kleine extraatje is een absolute vereiste om verkocht te worden. Ze moet opboksen tegen de
CD, maar ook tegen het internet met zijn mogelijkheid tot downloaden en de Itunesdatabanken die aparte
nummers verkopen in plaats van albums in zijn geheel. Door de toename van beelden in videoclips en
internet nam de relatieve macht van de platenhoes af. Ook worden bands meer als merk behandeld met
een eigen stijl en is het album een van hun attributen die je kan kopen. Er kan dus nog steeds een
hedendaagse equivalent gemaakt worden van de “Dark side of the moon” of andere legendarische
platenhoezen. Ook deze zal schitteren in al zijn glorie, maar de aandacht van het publiek zal er niet zijn
zoals ze deze vroeger kregen en naar mijn mening nog steeds verdienen.
Bronnen
1. ANONIEM, S.D.,<<http://en.wikipedia.org/wiki/Album_cover#Design http://www.
goldminemag.com/article/cover-story-see-you-on-the-dark-side-of-the-moon
2. BARNARD, M., Graphic design as communication,
3. COOK, N., Analysing musical multimedia,
4. DE VILLE, N., Album: style and image in sleeve design, 19, 34. Idem, passim.
5. GOLDSTEIN, M., Cover Story – “Dark Side of the Moon” by Hipgnosis, 29 mei, 2007
<<http://rockandrollreport.com/cover-story-dark-side-of-the-moon-by-hipgnosis/>>
6. HIATT, B., Storm Thorgerson: How I Designed the Cover of ‘Dark Side of the Moon’,
september, 2008, <<http://www.rollingstone.com/music/news/storm-thorgerson-howidesigned-the-cover-of-dark-side-of-the-moon-20110928.>>
7. HUYSMANS, J.K., A Rebours, 83.
8. McGEEHAN, P. Vinyl Records and Turntables Are Gaining Sales, The New York
Times,2009.
9. Morsch, W. and Posthumus, A., “2 is rood, dinsdag is geel”, video door Willum
Morsch and Annette Posthumus, <<wwww.synesthesie.nl>>
10. OCHS, M., 1000 record covers.
11. PARK, A., Morr Morr Morr, how do you like it?, <<http://www.boomkat.com/article.
cfm?id=8>>
12. SCHAUGNESSY, A., INTRO Sampler, Contemporary music graphics, 4-5.
13. SHAUGNESSY, A., ‘Searching for the authentic’, in: Sampler 2: Art, pop and
contemporary music graphics, Londen, 2000.
14. STRICK, J., ‘Visual music’ in Visual Music, Los Angeles, 2006,
15. THORGERSON, S. en DEAN, R. , Album Cover Album,
16. VAN CAMPEN, C., Tussen zinnen, 47-65.
17. VAN CAMPEN, C., De Nederlandse synesthesiepagina, (http://www.synesthesie.nl/
nlsynpag.htm).
18. VAN MARIJ, M., De waarde van de albumhoes,
19. VARIK VAN, M., eindverhandeling, De waarde van de albumhoes, 2007.