De Romeinse rijksgrens tussen Moezel en

De Romeinse Rijksgrens
tussen MoezeI en N oordzeeJ(ust
Tilmann Bechert e n WiIIem J.H . Willems met bijdragen van Tilma nn Beche rt, Raymond Brulet, Saskia G. van Dockum, Harryva n Enckevort, Michael Gech ter, Wi lfried A. M. Hessing, Chri s toph Reichman n en Will em J.H. Wille ms Matrijs
I
I
CIP - GEGEVENS KONINKLI)KE BIBLIOTHEEK DEN HAAG
Bechert, Tilmann
De Romeinse rijksgrens tussen Moeze l en Noordzeekust { Til­
mann Bechert en Willem ).H. Willems; [met bijdragen van Til­
man n Bechert ... eta!' ; gedee ltelijkvert. uit het DUlts door Anne Nippel]. - Ltrecht: Matrij s. - Ill. Met lit. opg. IS 8N 90-5345-073 -4 geb. Tref\".: grenze n ; Duitsland; gesch iedenls; Rome inse Oudheid { grenzen ; Nederland; geschiedenis ; Romeinse Oudheid { gren­
zen; Belgie ; geschiedenls ; Romeinse Oudheid . De teksten van Tilmann Bechert, Michael Gechter, Christoph
Reichmann en Raymond Brulet zijn uit het Duits vertaald door
An ne Nippel, Franeker.
Tekstredactie: Evert van Ginkel en Iris Toussaint (TGV, Leiden)
Vo rm geving: Rob van den Elzen bNO, Culemborg
Druk: Drukkerij Giethoorn N N D, Meppel
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaaktdoor:
de provincie Utrecht
de provincie Gelderla nd
het Ministerie van Onde rwijs, Cultuur en Wetenschappen
Stichting Nederlands Museum voor Anthropologie en
Praehistorie, Amsterdam
7
9
29
© Konrad Theiss Verlag GmbH & Co. , Stuttgart, I995
Van dit boek verschijnt tegelijkertijd bij Konrad Theiss Verlag te
Stuttgart een Duitstalige editie: Die riimische Reichs9renze zwischen
Mosel und Nordseekuste.
37
Alle rechten voorbe houden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in ee n geautomatiseerd gegevensbe­
sta nd of open baar ge maakt in enige vorm of op enige wijze zon­
dervoorafgaande toestemming van Konrad Theiss Verlag GmbH
& Co., Stuttgart.
53
Stichting Matrijs werd in I98I opgericht om door middel van
publikaties de belangstellingvoor geschiedenis, historische geo­
grafie, kunstgeschiedenis en archeologie te bevorderen . Matrijs
werkt zonder winstoogmerk.
Voor meer informatie: Matrijs, Postbus 670, 3500 AR Utrecht.
Telefoo n: 030-343I48. Fax: 030-3I9824·
Inhoudsopgave lter, Christoph
s vertaald door
TGV, Leiden)
7
Voorwoord
Harald Koschiken WillemJ.H. Willems
9
De limes van Ge rmania Inferior - Geschiedenis en
vorm van een grens
Tilmann Bechertmet bijdragen van Willem J.H.
Willems
29
:happen
jeen
rheiss Verlag te
37
'1Sgrenze zwischen
vc mag worden
:rd gegevensbe­
,ni ge wijze zo n­
;s Verlag GmbH
S3
63
Van de Lippe tot de Waal
Tilm an n Bechert, Harry L.H. va n Enckevorten
Willem J.H. Willems
77
Het rivierengebied
Saskia G. van Dockum
89
Van de Vinxtbach tot Keulen
Tilmann Bechert, met een bijdrage va n Michael
Gechter
Het Nederlandse kustgebied
Wilfried A.M. Hess in g
103
Tussen Keulen en Xanten
Tilmann Bechert, met bijdragen van Michael
Gechter en Christoph Re ichmann
Het laat-Romein se verdedigingssysteem tussen
Moezel en Noordzeekust
Raymond Brulet
120
Register van plaatsnamen
Langs de Lippe
Tilmann Bechert
(lOr mi dde l van
1 istorische geo ­
Jrd eren. Matrij s
JAR
Utrecht.
I
7
Voorwoord Hetcastellum Praetorium
A,g rippinae (Valkenbur,g
Z-H). Bij de op,grauin,g uan
1962 kwamen dezeresten
uan uakwerk,gebouwen aan
het licht. V,gl. biz. 94 e. u.
et laatste complete overzichtvan de Romein­
se rijksgrens (,limes') va n Germania Inferior,
vanaf de Vinxtbach ten zuiden van Remagen
tot aan de kust van de Noordzee bij Katwijk, verscheen
ruim twintig jaar geleden. Intussen hebben Neder­
landse en Duitse archeologen met talrijke opgravingen
zoveel nieuwe kennis opgedaan, dat het tijd werd voor
een nieuwe samenvatting. Die kennis is overigens niet
het resultaat van zuiver wetenschappelijk onderzoek,
maar is te danken aan de archeologische monumen­
tenzorg in het Rijnland en in Nederland . Grootschali­
ge (nood)opgravingen hebben ervoor gezorgd dat bij
de vaak onvermijdelijke vernieling van archeologisch
erfgoed tenminste de informatie daaruit kon wo rden
gered.
Dit boek is niet primair bedoeld voor archeologen,
maar is zo geschreven dat het juist ook voor een breder
publiek met oudheidkundige belangstelling toegan­
kelijk is. Het past daarmee in de gerichte publieks­
voorlichting die de archeologische monumentenzorg
zich ten doel stelt.
De 'Nedergermaanse limes' was geen vestingwerk
met grachten en muren of wallen , maar een rivier­
grens, zoals de Romeinen ook langs de Donau en Eu­
fraat hebben ingericht. De rivier was de scheidslijn,
H
waarlangs aan de Romeinse kant een weg liep. Die
vormde de verbinding tussen legerplaatsen en grens­
forten en gaf aansluiting op snelle verbindingswegen
met het binnenland van het imperium. De basis voor
dit grenssysteem werd gelegd onder keizer Augustus,
rand IS v. Chr. , en de belangrijkste delen van de in­
frastructuur waren rand het midden van de Iste eeuw
voltooid. Vanaf de 3de eeuw werd de grens herhaalde­
lijk door Germaanse stammen doorbroken. Maar
steeds waren er ook weer daadkrachtige keizers die
ervoor zorgden dat dergelijke graepen, met name de
Franken, onder controle bleven , zodat de grens gro­
tendeels tot in de Sde eeuw bleefbestaan.
Het is een goed teken dat archeologen uit Duits­
land, Nederland en Belgie gezamenlijk een boek als dit
hebben geschreven om de resultaten van hun onder­
zoek toegankelijk te maken voor vakgenoten en voor
iedereen met interesse in dit ondervverp. Uitgever.
redacteuren en auteurs hopen dat hun werk mag bij­
drage aan de graei van een brede publieke belangstel­
ling.
Bonn/Amersfoort, maart I995
Harald Koschik en Willem J.H. Willems
I