bijna 2 miljoen mensen in nederland hebben reuma

P. 4 Samen sta je sterk
De kracht van een groepsconsult
P. 6 Switchen of niet...
Wat gaat u doen met uw
ziektekostenverzekering in 2015?
P. 7 Robot in actie
Tijdens operaties bij
darmkankerpatiënten
Hoegaathet?
Nieuws & info uit het UMC Utrecht, november 2014
BIJNA 2 MILJOEN
MENSEN IN NEDERLAND
HEBBEN REUMA
2
Thema:
REUMA
UMC Utrecht
Hoegaathet?
“Na tien maanden geen last
Onlangs kon Jos Tiddens (55) zijn
pasgeboren kleinzoon in zijn armen
houden. Drie jaar geleden was dat
ondenkbaar geweest. Toen ging tillen,
zelfs lopen, heel moeizaam vanwege
gewrichtsreuma.
en je die tv-serie van vroeger,
MacGyver? Over een slimme
ex-spion die zichzelf altijd uit
benarde situaties redt door
apparaten te knutselen van
spullen die hij binnen handbereik heeft? De meest onverwachte materialen kan hij gebruiken. Aan hem moest ik
denken toen ik tegenover artsen in het UMC
Utrecht zat. Ik voelde eenzelfde nieuwsgierigheid, het willen vinden van oplossingen.
Als ik vertelde hoe het ging of welke pijn ik
ervoer, leken ze zich constant af te vragen:
wat kunnen we met deze informatie?”
militair ben, werd ik doorgestuurd naar het
Centraal Militair Hospitaal (CMH). Daar bleek
het om reuma te gaan. In het CMH is geen
reumatoloog, zo kwam ik in het naastgelegen en gespecialiseerde UMC. Intussen had ik
ook dikke, stijve ellebogen en knieën.
Tandenpoetsen en scheren gingen niet meer,
te pijnlijk, de trap kon ik niet op en lopen
ging heel moeizaam, zó hard ging ik achteruit. Als het zo doorgaat, zit ik binnenkort in
een rolstoel, spookte het regelmatig door
mijn gedachten. Zenuwpijn op je bot,
zo voelt het. Alsof er constant iets knel zit.”
Anita Witzier
“De reumatoloog vroeg of ik wilde meedoen
aan de studie U act early, waarbij een combinatie van een nieuwe biological (tocilizumab) en het bestaande medicijn methotrexaat (MTX) werd onderzocht (zie ook
“Ik was zo blij in een academisch ziekenhuis
te zijn. Een senior met vergroeide gewrichten, dát beeld had ik altijd bij reuma. Maar
ook wist ik dat tv-presentatrice Anita
Witzier het heeft en ambassadeur is van het
Reumafonds; kennelijk kun je dus goed
functioneren met de ziekte. De schrik was
daarom niet heel groot toen ik hoorde dat ik
het had. Ik ben ook een relativerend mens.
Toch, toen in korte tijd na de vinger waarmee het begon óók mijn knieën stijf en dik
werden en lopen moeilijk ging, heb ik mij
zorgen gemaakt. Welke kant ging dit op?”
Studie
Constant iets knel
“Ik zat net nog even in mijn dagboek te kijken wanneer ik voor het eerst naar de huisarts ging. Dat was oktober 2011. Vanuit het
niets was mijn vinger stijf en dik. De huisarts dacht aan de ziekte van Lyme (waarvan
ziekteverschijnselen kunnen ontstaan in de
gewrichten) of reuma. Omdat ik beroeps-
Gisteren tilde
ik nog de buggy
van mijn
kleindochter
uit de auto’
FOTO: WOUT JAN BALHUIZEN
K
“
“NA TIEN MAANDEN MOCHT IK STOPPEN MET DE MEDICIJNEN EN HAD IK NERGENS LAST MEER VAN.”
“Snel handelen kan reuma de kop indrukken”
“Hoe eerder je gewrichtsreuma (artritis)
behandelt, des te beter,” legt hoogleraar
reumatologie Jaap van Laar uit. “Ongeveer
één op de 150 mensen krijgt te maken met
gewrichtsreuma. Volgens de laatste inzichten
kan snel en effectief behandelen zo’n succes
zijn dat de symptomen van reuma verdwijnen. Het lijkt erop dat gewrichtsreuma niet
altijd chronisch hoeft te zijn. Met de nieuwste
medicatie en met een andere aanpak kunnen
de reumaklachten verdwijnen.”
150
Ongeveer één op de
150 mensen krijgt te maken
met gewrichtsreuma.
Omslag
Twintig jaar geleden was het nog gebruikelijk
om voorzichtig met de medicatie te starten bij
patiënten met gewrichtsreuma. De gebruikelijke handelswijze was: starten met ontstekingsremmers, afwachten en daar eventueel
andere medicatie aan toevoegen. De laatste
jaren heeft er – mede door de ontwikkeling
van nieuwe medicatie – een omslag plaatsgevonden. “Nu weten we dat als we direct bij de
eerste reumaverschijnselen een patiënt alle
relevante medicatie geven, er een goede kans is
dat we de gewrichtsreuma de kop indrukken.”
Roken
Een ander groeiend inzicht is het effect van
roken. “De oorzaak van reuma is nog steeds
niet bekend,” verklaart Van Laar. “Het is duide-
lijk dat het afweersysteem te actief is waardoor
er gewrichtsontstekingen ontstaan. Maar waarom dat zo is, weten we niet. Wel weten we dat
roken de kans op het krijgen van gewrichtsreuma vergroot. Bovendien remt roken het
gunstige effect van antireumatische medicijnen inclusief de nieuwe generatie medicatie
de zogenaamde biologicals (zie pagina 4 en 5).”
Huisarts
Snel behandelen dus. Hiervoor is het op de
eerste plaats nodig dat patiënten bij de vroegste signalen aan de bel trekken. Typische klachten die op gewrichtsreuma zouden kunnen
wijzen zijn gewrichtspijnen of zwellingen –
vaak zowel links als rechts – of stijfheid in de
gewrichten zonder duidelijke aanleiding.
Stap twee voor een snelle behandeling is de
doorverwijzing van de huisarts. “Dat is geen
probleem,” stelt Van Laar. “Huisartsen weten
hoe belangrijk snelle behandeling is.”
JAAP VAN LAAR
Hoogleraar reumatologie
“Roken vergroot de kans op reuma.”
UMC Utrecht
Thema:
Hoegaathet?
REUMA
3
meer” Wat is
Onderzoek
pagina 4 en 5). Ik wilde alles proberen wat
helpt. Sowieso sta ik open voor dit soort onderzoeken, omdat ik ook altijd naar oplossingen zoek en niet kijk naar wat niet kan.
De studie werd gedaan onder mensen met
beginnende gewrichtsreuma met als doel te
onderzoeken welke behandeling het meest
effectief is. Je wist niet wat je kreeg: MTX,
tocilizumab, of een combinatie van deze
twee. Eens in de vier weken ging ik naar het
UMC om via een infuus het medicijn te krijgen. Ik vond het nooit vervelend om te gaan.
Steeds trof ik dezelfde mensen – patiënten
die ook meededen aan de studie, onderzoekers, verpleegkundigen – en daarbij merkte
ik na het eerste infuus direct verbetering.
Verbazingwekkend vond ik dat. Mijn zoons
waren zich net zorgen gaan maken om hun
vader die altijd sportte en ineens amper kon
lopen… nu ging het zo snel beter!
Onbewust wachtte ik op bijverschijnselen:
die moesten toch wel komen met zo’n
radicaal medicijn? Maar nee. Ja, ik was wat
zwaarder maar dat kwam vooral omdat ik
weinig beweging had gehad.”
reuma?
zond gewricht
Ge
Reuma is verzamelnaam voor
ziekten waarbij gewrichten en
spieren ziek zijn. Gewrichten en
spieren doen zeer en voelen stijf
aan. Bij veel reumatische ziekten
komen ontstekingen voor, bijvoorbeeld in de gewrichten.
Bron: www.reumafonds.nl en www.umcutrecht.nl.
Kraakbeen
Op de uiteinden
van de botten
zit een laagje
kraakbeen, zodat
de botten elkaar
niet raken.
Dit is een soort
schokdemper.
Artrose (kwaliteit van kraakbeen
gaat achteruit) komt het meest voor
ht met Artros
ric
e
w
Ge
WKZ
handen
Succesverhaal
“Na tien maanden mocht ik stoppen met de
medicijnen – ik bleek de combinatie van
medicijnen te krijgen – en had ik nergens
last meer van. Alleen mijn vinger bleef nog
een beetje dik. Na een jaar kreeg ik wel opnieuw stijve armen en ellebogen, toen heb ik
weer een periode de combinatie toegediend
gekregen en verdwenen de (mildere) klachten snel. Nu slik ik alleen nog MTX en ik voel
me goed. Ik werk bij de directie P&O van het
Commando Landstrijdkrachten, maar álle
beroepsmilitairen moeten ‘basisgeschikt’
zijn, dus fysiek sterk. Daarom sporten we een
aantal uren per week in teamverband en ik
doe weer mee. Ook kon ik onlangs mijn
pasgeboren kleinzoon vasthouden, en tilde
ik gisteren nog de buggy van mijn kleindochter uit de auto. Dat was drie jaar
geleden ondenkbaar.”
heupen
knieën
Artritis, in de volksmond reuma,
(ontstekingen in de gewrichten)
komt vaker voor bij vrouwen
dan bij mannen
tussen 40-50 jaar
1 - Slechter
Kraakbeen tussen
botuiteinden
wordt dunner.
Ook bij jonge mensen (tussen 25-44 jaar)
3 - Vocht
± 25.000 patiënten
Er komt dan
veel vocht in het
gewricht. Dit wordt
warm, dik en stijf.
Corporate
Reageren op het verhaal van Jos of meer
patiëntenverhalen lezen? U vindt ze op onze
gloednieuwe site! Ga naar
www.umcutrecht.nl/patientverhalen of
www.facebook.com/UMCUtrecht.
Mogelijke oorzaken
2 - Pijn
Botten gaan
over elkaar heen
schuren. Aan de
rand vormen zich
puntige, benige
uitgroeisels.
Dit veroorzaakt
gewrichtspijn.
KG
Overgewicht
Zwaar
lichamelijk
werk
Erfelijke
aanleg
Topsport
Onder controle
De behandeling van artritis is de afgelopen
tientallen jaren sterk verbeterd.
Prof. dr. Tim Radstake vertelt.
“Als wij nu een patiënt met beginnende reuma binnenkrijgen, stel ik
’m gerust. Bij een groot deel van
de patiënten krijgen we de ziekte
met medicijnen onder controle. De
ziekte gaat niet weg, maar staat op
zo’n laag pitje dat je er geen last
van hebt.”
Biologisch
Maar het kan nog beter, vindt Radstake. Hij spoort via ‘systeembiologie’ de onderliggende ziekmakende
moleculen (biomarkers) op van
verschillende chronische immuunziekten. Dat betekent dat hij van
verschillende immuunziekten een
extreem gedetailleerde moleculairbiologische
beschrijving
gaat
maken. Bij deze ziekten bepalen
onderzoekers
van
allerlei
immuuncellen niet alleen de DNAvolgorde, maar ook de eiwit-samenstelling en een hele serie
andere eigenschappen.
Voorkomen?
Radstake heeft eerder laten zien
dat deze aanpak werkt. Bij de
chronische aandoening systemische sclerose (sclerodermie, waarbij bindweefsel in de huid verhardt)
heeft hij aangetoond hoe de ziekte
ontstaat. Het blijkt dat in een bepaalde volgorde in de tijd verschillende communicatieroutes in cellen ontregeld raken. Met die kennis
wordt het wellicht mogelijk mensen met een verhoogd risico voor
sclerodermie vroeg op te sporen en
daardoor effectief te behandelen.
“Op dezelfde manier hopen we veel
meer chronische immuunziekten
vroeg op te kunnen sporen. Wellicht kunnen we dan voorkomen
dat de ziekte überhaupt ontstaat.”
Nieuwe behandelingen
Dat is nodig omdat chronische
ontstekingsziekten niet één oorzaak hebben. Een samenspel van
omgevingsfactoren en meerdere genetische factoren beïnvloedt het
ontstaan en verloop. “Het kost jaren om uit te zoeken hoe één gen
precies bijdraagt aan het ontstaan
van bijvoorbeeld reuma,” legt Radstake uit. “En of met die kennis dan
een medicijn te maken valt, is maar
de vraag. Die manier van onderzoek duurt te lang en levert te weinig op. Met onze systeembiologische aanpak versnellen we het
onderzoek. Uiteindelijk moet dit
leiden tot nieuwe behandelingen
voor immuunziekten.”
Biobank
Naast systemische sclerose of
sclerodermie richt Radstake zich
onder meer op reumatoïde artritis,
artritis psoriatica en jicht. Hij wil
bijvoorbeeld een biobank opzetten
met allerlei bloedcellen van
deze patiënten.
PROF. DR. TIM RADSTAKE
Reumatoloog
“Reumapatiënten kan ik geruststellen.”
4
Thema:
REUMA
Feiten
& cijfers
... over reuma
100
Reuma omvat meer dan 100
chronische aandoeningen aan
gewrichten, spieren en pezen.
2 miljoen
Bijna 2 miljoen mensen in Nederland
hebben een vorm van reuma.
61%
Iedereen kan reuma krijgen, op elke
leeftijd. 61 procent van de mensen
met reuma is jonger dan 65 jaar.
Ook kinderen kunnen reuma krijgen.
Onderverdeling
Reuma is onderverdeeld in
3 categorieën:
• Ontstekingsreuma: hieronder
vallen aandoeningen waarbij
ontstekingsreacties in het lichaam
onder meer gewrichten beschadigen.
Ongeveer 420.000 mensen hebben
een vorm van ontstekingsreuma.
• Artrose: hierbij verslechtert
het kraakbeen in de gewrichten.
Ongeveer 1,1 miljoen mensen
hebben artrose in een of
meerdere gewrichten.
• Wekedelenreuma: hieronder
vallen aandoeningen aan onder
meer spieren, banden, pezen en
het kapsel om gewrichten.
Zo’n 240.000 mensen hebben
een vorm van wekedelenreuma.
UMC Utrecht
Hoegaathet?
GROEPSCONSULT VOOR REUMAPATIËNTEN
Samen sta
je sterker
Reumapatiënten
kunnen in het UMC
Utrecht kiezen voor een
groepsconsult. Het is
combinatie van de één
op één afspraak met de
specialist en het delen
van ervaringen met
andere patiënten.
Het helpt
om te horen
dat je niet de
enige bent’
Z
“
o ik zit!” mevrouw de Haan (64) is de eerste die
plaatsneemt in de kamer bij reumatoloog Aike
Kruize. Vandaag bestaat de groep uit vijf personen, die door reumaconsulent Susanne Bakker
bij de deur welkom wordt geheten. Voor mevrouw Prins (28) is het de eerste keer dat ze een
groepsconsult bezoekt en Susanne legt haar uit hoe het
werkt: “Het is eigenlijk hetzelfde als een gewone controleafspraak met dokter Kruize, maar dan met wat meer tijd
voor het bespreken van klachten en oplossingen. Met hem,
maar ook met medepatiënten.” Mevrouw Prins knikt en
kijkt de kring rond. De sfeer is ontspannen, de meeste
mensen kennen elkaar al. “Wie wil beginnen?” vraagt
dokter Kruize. Het groepsconsult gaat van start.
Vermoeidheid
“Mijn gewrichten doen het goed, ik ben alleen wel ontzettend moe. Maar ja, deze ziekte vergt nou eenmaal veel
energie.” Meneer van Eik (61) leeft al jaren met artritis psoriatica. Susanne pakt ‘vermoeidheid’ op als thema om over
door te praten, terwijl dokter Kruize meneer van Eik meeneemt achter het gordijn voor onderzoek. “Ik vind het vaak
zo ontzettend moeilijk om uit te leggen,” zegt mevrouw
de Haan. “Mensen die geen reuma hebben denken:
ga gewoon vroeg naar bed, dan voel je je morgen beter.
Maar zo werkt het niet. Je bent ’s morgens nog steeds
zo moe.”
Herkenbaar
Mevrouw Prins herkent dit. “Vermoeidheid is echt mijn
hoofdklacht. Tussendoor even rusten werkt veel beter
dan langer in bed liggen. Daar worden je gewrichten
alleen maar stijver van en dan wordt het nog moeilijker
om op te staan.” Er wordt rondom ingestemd. “Ik wil
alleen zoveel doen!” lacht mevrouw de Haan. “Daarom
neem ik niet altijd genoeg rust en dat krijg ik dan wel
weer terug natuurlijk.” De groep lacht mee. Susanne:
“Herkenbaar?” “Ontzettend!” klinkt het rondom. De
vrolijkheid van mevrouw de Haan werkt aanstekelijk.
Meneer van Eik voegt zich weer bij de groep. “Hoe gaat
u met vermoeidheid om?” vraagt Susanne hem. Hij
haalt zijn schouders op: “Soms doe ik een dutje overdag, maar het is een chronische vermoeidheid waar
niet tegenop te slapen is. Lastig, maar ik accepteer het
ZELFMANAGEMENTTRAINING
Medicijnen bij
reuma
Reumatische aandoeningen
zijn helaas nog niet te genezen.
Medicijnen kunnen de ontstekingen
remmen of de pijnklachten verminderen. Snel starten met medicijnen
kan gewrichtsschade voorkomen.
Er zijn vier soorten medicijnen:
1. Eenvoudige pijnstillers: paracetamol, eventueel met codeine.
2. Ontstekingsremmende pijnstillers: ibruprofen, diclofenac.
3. Klassieke reumaremmers:
methotrexaat.
4. Biologische reumaremmers:
etanercept.
(Meer uitleg over reumaremmers,
zie pagina 5).
Wat kun je zelf doen?
Eigen ervaring
Als je eenmaal reuma hebt, kun je met de
juiste medicatie de pijn en de gewrichtsschade zoveel mogelijk tegengaan.
Desondanks kampen veel patiënten met de
dagelijkse gevolgen van deze aandoening,
zoals pijnlijke gewrichten en moeheid.
Wat kun je zelf doen?
Zelfmanagement is heel belangrijk voor
mensen met een chronische ziekte, stelt verpleegkundig onderzoeker Judy Ammerlaan.
“Grip krijgen daar waar dat kan, is belangrijk.” Samen met patiënten en het Reumafonds ontwikkelde het UMC Utrecht daarom
een groepstraining voor jongeren met
reuma. Er is ook een online variant.
“Deze trainingen lopen enkele jaren en
jongeren zeggen daar veel aan te hebben,”
verklaart Ammerlaan.
Deze training loopt
enkele jaren en
jongeren zeggen daar
veel aan te hebben’
Voor volwassenen was er al een groepstraining, maar ook zij bleken behoefte te hebben
aan een online training. Het UMC Utrecht
heeft daarom ook een online variant voor
volwassenen gemaakt. Deze kunnen patiënten thuis achter de computer in hun eigen
tempo volgen. Ammerlaan: “Op dit moment
zijn we hem aan het bouwen en testen.
Waarschijnlijk is hij begin volgend jaar
beschikbaar.” Toegevoegde waarde van alle
trainingen is dat ze bedacht zijn en begeleid
worden door mensen die zelf ook reuma
hebben. “Zij kunnen veel beter herkennen
waar een patiënt mee zit en weten uit eigen
ervaring wat zou kunnen helpen.”
Meer info: www.reumauitgedaagd.nl
WKZ
UMC Utrecht
Thema:
Hoegaathet?
REUMA
5
GOEDKOPE VS.
DURE MEDICIJNEN
Wat
kost
dat?
Een doosje paracetamol krijg je
voor minder dan een euro, terwijl
biologische medicijnen tegen
reuma duizenden euro’s kost.
Hoe zit dat?
Corporate
Chemisch
Gewone medicijnen zoals aspirine zijn
kleine chemische stofjes. Die zijn makkelijk
te maken uit simpele bouwstoffen in grote
fabrieken. Natuurlijk is het bedenken van
een medicijn ingewikkeld, net als het testen
ervan. Maar de grootschalige productie is in
verhouding goedkoop. Deze medicijnen
zitten meestal in tabletten of capsules.
Wat is het reumagroepsconsult?
In 2006 is het UMC Utrecht de reumagroepsconsulten gestart vanuit
de behoefte en interesse van patiënten. Het is een extra service en
patiënten bepalen zelf of ze er gebruik van willen maken. Een aantal
stelt het onderlinge contact enorm op prijs en wil niet meer anders,
anderen wisselen het af. Als net de diagnose reuma is gesteld, kan een
groepsconsult nuttig zijn om een beter beeld te krijgen van het leven
met reuma. Voor mensen die al jaren met de ziekte leven, kan het
prettig zijn ervaringen te delen met medepatiënten.
zoals het is. Ik ben heel sportief en met fietsen heb ik
helemaal geen last van mijn gewrichten. Daar ben ik
ontzettend blij om.”
Bijwerkingen
Dokter Kruize gaat weer achter zijn bureau zitten
en vraagt mevrouw de Haan welke punten ze wil
bespreken. “Het gaat goed, wat mijn artritis betreft.
Ik slik methotrexaat en dat werkt echt voor mijn
gewrichten. Wel heb ik veel last van allergieklachten.
Ik loop steeds helemaal vol en heb soms enorm opgezette ogen. Zijn dat bijwerkingen?” De reumatoloog
legt uit dat de allergieklachten geen bijwerkingen zijn,
maar dat methotrexaat wel op het immuunsysteem
werkt. Dat kan ook klachten veroorzaken, zoals het
meepakken van elk griepje dat rondgaat.
Gezond leven
Suzanne gaat hierop door, terwijl mevrouw de Haan
dokter Kruize volgt voor haar lichamelijk onderzoek.
“Als je al een bepaalde gevoeligheid hebt – een allergie,
Biologisch
Biologische medicijnen zijn meestal eiwitten met een ingewikkelde driedimensionale
structuur. Ze kunnen niet gemaakt worden
in een fabriek, maar alleen door genetisch
aangepaste levende organismen zoals
bacteriën, schimmels of cellen van planten
of dieren. Het experimentele medicijn tegen
ebola wordt bijvoorbeeld gemaakt door
tabaksplanten. Het maken van ‘levende
farmaceutische fabriekjes’ is ingewikkeld,
net als het opzuiveren van het medicijn.
Biologische medicijnen zitten meestal in
een infuus. Voor verschillende vormen van
kanker, maar ook voor reuma, multiple
sclerose en de ziekte van Crohn bestaan
biologische medicijnen.
een koortslip of aften – komt dat sneller naar boven als
je dit soort medicijnen slikt. Iemand een idee wat je
daaraan zou kunnen doen?” Meneer van Eik geeft aan
zo gezond mogelijk te leven, mevrouw Prins slikt
foliumzuur tegen aften. “En rust nemen,” lacht
mevrouw de Haan van achter het gordijn. Wat vooral
opvalt tijdens het consult is de enorme relativering en
de openheid waarmee wordt gesproken. Mensen zitten
in hetzelfde schuitje en vinden steun bij elkaar.
Dynamische bijeenkomst
Susanne zorgt ervoor dat iedereen aan het woord komt
en de tijd krijgt zijn of haar ervaringen te delen, dokter
Kruize geeft als hij terug is van een onderzoek een
korte samenvatting van zijn bevindingen en bespreekt
het behandelplan. Het is een dynamische bijeenkomst,
waar patiënten wat aan hebben op zowel medisch als
persoonlijk vlak. Mevrouw de Haan: “Het helpt toch
altijd wel om te horen dat je niet de enige bent die
ergens last van heeft. Dan maak ik me in elk geval
meteen minder zorgen!”
De namen van de
patiënten in deze
reportage zijn
veranderd.
Behandeling op maat
VRAAG &
ANTWOORD
4x
1
Waarom is behandeling op maat
van patiënten met gewrichtsreuma belangrijk?
Hoogleraar reumatologie Jaap van Laar:
“Om twee redenen. Er zijn verschillende
soorten medicijnen die kunnen werken
bij reuma. Niet iedereen reageert hier
op dezelfde manier op. Voor een patiënt
is het enorm belangrijk om zo snel
mogelijk het voor hem of haar juiste
middel te gebruiken. De tweede reden
is dat vooral de nieuwe generatie reumamedicijnen – de biologicals –
heel erg duur zijn. Het is zonde als
patiënten die te lang krijgen terwijl die
bij hen niet werken.”
2
Wat zijn biologicals?
“Bij een aantal vormen van gewrichtsreuma zijn er bepaalde afweercellen
verkeerd geprogrammeerd waardoor
er teveel ontstekingseiwitten ontstaan.
Biologicals bestaan – voor een deel –
uit dierlijke of menselijke eiwitten die
de werking van deze ontstekingseiwitten of afweercellen remmen. Dat kan
zeer effectief zijn.”
3
Hoe weet je welk medicijn
het best werkt bij een
reumapatiënt?
“Dat weet je niet. Dat is een kwestie van
uitproberen. Met ons wetenschappelijk
onderzoek proberen we dat wel beter
te voorspellen. Dit onderzoek doen we
samen met zeven andere ziekenhuizen
in de regio (Stichting Reumaonderzoek
Utrecht). Daarin komen we stap voor stap
verder. Nu kunnen we voorspellen dat er
een kans is van zeventig procent dat een
medicijn aanslaat bij een patiënt. We willen toe naar een scenario dat we op basis
van een bloedtest van tevoren kunnen
zien welke combinatie van medicijnen bij
een individuele patiënt het beste werkt.”
4
Er loopt ook een studie met
een handscan. Wat kan daar
het voordeel van zijn?
“Het vaststellen van gewrichtssreuma is –
vooral in de eerste fase van de ziekte – voor
een deel handwerk. Op basis van lichamelijk onderzoek trekt de arts conclusies. Als
de reuma verder is gevorderd, is het ook op
een röntgenfoto te zien. Het bedrijf Hemics
BV ontwikkelde een handscan die met
infrarood licht de gewrichtsontstekingen in
de handen zichtbaar maakt. In een eerste
studie bij het UMC Utrecht is aangetoond
dat de handscan wat dat betreft praktische
voordelen heeft. Met een vervolgstudie
bekijken we of hij ook geschikt is bij het
volgen van het verloop van reuma. Dan zou
je makkelijker en sneller kunnen zien of
de medicatie het gewenste effect heeft bij
een patiënt. Als dat niet zo blijkt te zijn, kan
je sneller overstappen op een alternatief.
Beter voor de patiënt en minder verspilling
van dure medicatie. “
Hoe zit dat bij reuma?
Methotrexaat
Methotrexaat is een chemisch medicijn dat
het afweersysteem onderdrukt en zo de
ontsteking(en) remt. De aandoening komt tot
rust. Gewrichten worden minder pijnlijk,
stijf en gezwollen. Er ontstaat minder gewrichtsschade.
62
In 2013 kregen ruim 64.000 patiënten
methotrexaat voor 62 euro per persoon.
Het kostte daarmee in totaal bijna 4
miljoen euro.
Etanercept
Dit is een biologische TNF-alfa-remmer. TNFalfa is een eiwit dat overactief is als je een autoimmuunziekte hebt. Daardoor valt het afweersysteem lichaamseigen cellen aan. TNF-alfaremmers remmen dit eiwit.
11.000
In 2011 kregen 13.500 patiënten
etanercept voor 11.000 euro per persoon.
In totaal kostte dat de gezondheidszorg
zo’n 150 miljoen euro.
6
Reportage
UMC Utrecht
Hoegaathet?
Hoegaathet? op straat:
“Past uw ziektekostenverzekering nog bij u?”
Het einde van het jaar komt in zicht: dé tijd om na te denken of uw ziektekostenverzekering nog wel goed bij
u past of dat u gaat switchen.
FOTO’S: JAN FRERIKS
“Prijs leidend”
“Dure grap”
LAMBERTUS VAN HOOF (27)
MEVROUW VAN MANEN (70)
“Om eerlijk te zijn, ben ik er nu nog
niet echt mee bezig. Drie jaar
geleden ben ik van zorgverzekeraar
gewisseld en toen heb ik flinke
research gedaan welke verzekering
bij me past. Gelukkig ben ik kerngezond en heb ik ook geen oog- of
tandproblemen dus ik heb alleen
een basisverzekering waarbij de prijs
leidend was. Al heb ik niet mijn
eigen risico verhoogd om zo een
lagere premie te krijgen. Dat vind ik
het niet waard. Ik denk niet dat ik in
december ga switchen, eerlijk
gezegd vind ik het wel goed zo.”
“Op mijn leeftijd is een zorgverkering sowieso een dure grap. Hoewel
ik gelukkig nog gezond ben, heb ik
flink wat aanvullende verzekeringen voor de fysiotherapeut en tandarts bijvoorbeeld. Misschien dat ik
wel veel te veel betaal, maar stel dat
ik bijvoorbeeld mijn heup breek
dan heb ik toch liever dat ik daarvoor verzekerd ben en dat ik bij het
ziekenhuis van mijn keuze geholpen kan worden. Dan betaal ik daar
liever twintig euro per maand meer
voor. Zo hoef ik me geen zorgen
te maken. Daarom blijf ik ook
dit jaar gewoon bij dezelfde zorgverzekeraar.”
“Meeverzekerd”
SARA TERWISSCHA (23)
“Risico nemen”
“Heel erg, maar ik weet bijna niets
over mijn zorgverzekering. Ik woon
al vijf jaar op mezelf, maar ben nog
meeverzekerd bij mijn ouders. Ik
denk dat ik een basisverzekering
heb. Ik ben bijna nooit ziek en in het
ziekenhuis kom ik gelukkig ook
nooit. Natuurlijk zal ik het op een
gegeven moment zelf moeten regelen en dan lijkt een basispolis me
geschikt. Als student vind ik een
lage premie belangrijk. Geen
probleem als ik dan niet bij elk ziekenhuis geholpen word.”
“Dik tevreden”
MARGRIET VAN HOEFWAREN (41)
“Aanpassen”
“Ik ben dik tevreden met mijn huidige zorgpolis. Mijn man en ik hebben met onze twee kinderen één
polis en elk jaar kijken we of we nog
iets wijzigingen in de aanvullende
zaken. Zo heeft mijn man een aanvullende zorgverzekering voor zijn
nek- en rugklachten. Voor volgend
jaar zullen we niets veranderen.”
JEROEN TIMMER (29) MET
BABY JACK
“Vier jaar geleden brak ik mijn
bovenbeen. Het was een gecompliceerde breuk met als resultaat heel
wat pinnen en een flinke rekening.
Mijn zorgverzekeraar heeft me
toen prima geholpen, en ik zie het
toch als een soort morele verplichting dat ik nu een aantal jaren bij
ze blijf. Al pas ik hem dit jaar
misschien aan. Ik heb een aanvullende verzekering voor mijn
tanden, maar eigenlijk is dat zonde
omdat ik nooit iets heb. Als ik het
niet vergeet, cancel ik die wel.”
“Veertig jaar”
“Budgetpolis”
HANS HUIJSER (67)
EVA VAN BREUGEL (25)
“Zal ik eens vertellen dat ik al bijna
veertig jaar bij dezelfde zorgverzekeraar zit? Wat een tijd, hè. Toch
denk ik dat ik dit jaar misschien
mijn aanvullende tandartsverzekering schrap. Eigenlijk heb ik die
niet nodig. Mijn tanden zijn hartstikke sterk en dat scheelt me weer
wat in de portemonnee aan het
eind van de maand.”
“Mijn ouders regelden altijd mijn
zorgverzekering, maar sinds dit
jaar ben ik hier zelf verantwoordelijk voor dus ik ga me zeker verdiepen in alle opties. Ik kijk vooral
naar speciale jongerenverzekeringen en check ook de site van de
Consumentenbond voor een overzichtje. Misschien dat een budgetpolis ook wel iets voor mij is, want
die zijn flink goedkoper. Al bestudeer ik dan zeker eerst de lijst bij
welke ziekenhuizen ik geholpen
kan worden, want stel dat er geen
goed ziekenhuis in de buurt bij zit
dan ga ik natuurlijk niet akkoord.”
XANDER DE BAS (22)
“Switchen? Poeh, geen idee. Ik ben
best laks in dat soort dingen en zit
al jaren bij dezelfde zorgverzekeraar. Maar die budgetpolissen vind
ik interessant. Als jong iemand kun
je best het risico nemen om een
goedkopere zorgverzekering af te
sluiten. Ik betaal immers voor veel
dingen die op mijn leeftijd nog niet
ter sprake komen. Maar aan de
andere kant zou ik ook niet op mijn
gezondheid willen bezuinigen.”
“Wat een bedrag”
ILDIKÓ STERK (39) SAMEN MET
RALF (4) EN EMMA (2)
“Toen ik zwanger werd van Ralf en
later van Emma heb ik zelf een
overzichtje van zorgverzekeraars
gemaakt en gekeken wat er in de
diverse pakketten zat en of bijvoorbeeld kraamverzorging wel werd
vergoed. Maar nu ben ik daar niet
meer mee bezig en ik denk niet dat
ik van zorgverzekeraar wissel.
Al schrok ik toen ik laatst hoorde
dat het eigen risico is verhoogd
naar 375 euro. Wat een bedrag! Zelf
kom ik uit Hongarije en daar is de
zorg toch wat beter geregeld en
goedkoper. Zo krijg je daar bijvoorbeeld drie jaar zwangerschapsverlof waarbij je tot zeventig procent
krijgt uitbetaald.”
CHECK, CHECK, DUBBELCHECK!
De meeste zorgverzekeraars hebben hun nieuwe premie
bekend gemaakt en wie van zorgverzekeraar wil wisselen,
moet dat voor het einde van het jaar doen. Hoewel de ene
premie lager is dan de ander – vooral de budgetpolissen zijn
een stuk goedkoper – is het niet slim alleen op de prijs te letten.
Vooral mensen die al patiënt zijn bij een ziekenhuis moeten goed
checken of de nieuwe polis de ziekenhuiskosten wel dekt. Bij
budgetpolissen hebben zorgverzekeraars afspraken gemaakt met
een beperkt aantal ziekenhuizen. Alleen als je die aandoening
dan ook bij één van die ziekenhuizen laat behandelen, wordt die
vergoed. Kies je toch voor een ander ziekenhuis dan kan je achteraf een fikse rekening verwachten. Dus ook patiënten van het
UMC Utrecht die voor volgend jaar misschien al een afspraak hebben staan, doen er goed aan bij het overstappen naar een andere
verzekeraar te checken of die de behandeling bij het UMC Utrecht
vergoedt. Als de behandeling tot nu toe is vergoed, en patiënten
houden dezelfde verzekering, hoeven zij zich nergens zorgen over
te maken. Maar het is natuurlijk altijd goed om – voordat je een
ziekenhuis bezoekt – na te gaan of die zorg wordt vergoed.
Meer info: www.dezorgnota.nl
UMC Utrecht
Nieuws
Hoegaathet?
7
EEN MOOIE STAP VOORUIT
Robot in actie!
Deze ontwikkeling
verbetert op den
duur de vooruitzichten
voor patiënten’
FOTO: IVAR PEL
Chirurgen in het UMC Utrecht hebben voor het eerst in Nederland een levertumor bij een patiënt verwijderd
met behulp van een kijkoperatie via de operatierobot. Het gaat om een patiënt met leveruitzaaiingen van
darmkanker. De patiënt kon na enkele dagen weer naar huis. Ook heeft hetzelfde team met dezelfde methode
inmiddels twee patiënten geholpen met grote levercysten, ook zij maken het goed.
Deze ontwikkeling verbetert op den duur de vooruitzichten voor patiënten met uitgezaaide darmkanker,
verwacht chirurg dr. Jeroen Hagendoorn. Bij een ‘gewone’ kijkoperatie hoeft een chirurg slechts enkele sneetjes te maken en herstelt een patiënt sneller dan bij een grote operatie. Omdat een deel van de lever achter
de ribbenkast ligt, is die niet bereikbaar via een gewone kijkoperatie. Met de operatierobot lukt dat wel.
DRIE DARMKANKERPATIËNTEN ZIJN INMIDDELS GEHOLPEN DOOR DEZE OPERATIEROBOT.
Alles over de Mobility clinic
Voor wie?
Patiënten
met
complexe
problemen aan het steun- en
bewegingsapparaat. Medisch
specialisten van verschillende
afdelingen werken hier nauw
samen. Daardoor kunnen
bijna alle patiënten al na het
eerste polibezoek rekenen op
een duidelijke diagnose en
helder behandeladvies.
De Mobility clinic is gestart
met zorg voor mensen met
moeilijke
knieproblemen,
zoals complexe sportletsels en
patiënten die vanwege ingewikkelde klachten elders uit-
behandeld zijn. Ook patiënten
met relatief eenvoudige knieproblemen in combinatie met
bijvoorbeeld reuma of diabetes zijn welkom, evenals jonge
patiënten met een versleten
knie als gevolg van artrose.
Hoe werkt het?
Alle patiënten worden vooraf
besproken in een team dat
bestaat uit meerdere specialisten. Bij knieproblemen zijn dit
een orthopedisch chirurg,
sportarts, reumatoloog en
fysiotherapeut.
Medische
gegevens van eventueel eerde-
re behandeltrajecten zijn dan
al opgevraagd. Op grond daarvan besluit het team door welke arts(en) de patiënt gezien
wordt. Is er aanvullend diagnostisch onderzoek nodig,
dan krijgt de patiënt dat op
dezelfde dag, voorafgaand aan
het consult. Daardoor kunnen
bijna alle patiënten al na het
eerste polibezoek rekenen op
een duidelijke diagnose en
helder behandeladvies.
Technieken?
Patiënten worden behandeld
volgens de nieuwste inzichten
DE CASE VAN DE EERSTE PATIËNT
KWALITEITSVENSTER
UMC UTRECHT
en technieken. Een voorbeeld
is de kraakbeentransplantatie
waarbij, via een kijkoperatie,
eigen
kraakbeenvormende
cellen in de knie van de
patiënt worden geplaatst.
Verder doet de Mobility clinic
onderzoek
naar
nieuwe
behandelmethoden en -technieken en mogelijkheden om
de bestaande behandelingen
te perfectioneren.
De Mobility clinic breidt later
uit naar andere ingewikkelde
problemen aan het steun- en
bewegingsapparaat.
Meer info: www.umcutrecht.nl/mobilityclinic.nl
3 september 2014: orthopedisch chirurg
Daniël Saris en sportarts Frank Backx
kijken samen naar de knie van Sanne
Verhoef. Foto’s die ze vooraf had gemaakt,
laten er geen misverstand over bestaan:
ze heeft een scheur in haar meniscus.
5 september 2014: Sanne wordt plaatselijk
verdoofd met een ruggenprik en kan zo
precies volgen wat er gebeurt: “De orthopeed legde gedetailleerd uit wat hij aan
het doen was. Ik vond het interessant om te
zien hoe de knie er vanbinnen uitziet.”
8 oktober 2014: is de dag van Sannes
eerste controleafspraak. Haar knie ziet er
goed uit. Er is nog wat vocht te zien, maar
dat gaat vanzelf weg.
Student Sanne staat zo’n twee keer per week
op de tennisbaan en ze doet even zo vaak aan
hardlopen. “In juni werd ik wakker met pijn in
mijn knie. Gaat wel over, dacht ik, totdat die
regelmatig op slot schoot. Dat deed pijn.” Haar
huisarts raadde haar aan om er een sportarts
en orthopeed naar te laten kijken in het UMC
Utrecht. Dat beide artsen meteen samen naar
haar knie kijken, vindt ze vertrouwenwekkend.
Saris legt uit dat hij de meniscus óf kan verwijderen óf hem kan hechten en wat de voor- en
nadelen van beide ingrepen zijn. Hij stelt voor
om hem te hechten. Backx knikt instemmend.
Vanaf dan moet Sanne zes weken op krukken
lopen. Haar zolderkamertje op de tweede etage
van een studentenhuis verruilt ze tijdelijk voor
haar ouderlijk huis. Ze hangt wat op de bank,
kijkt filmpjes en heeft tijd om haar stageverslag
af te maken. Daarnaast loopt ze kleine rondjes
om het huis. De week erop belt een medewerker van de Mobility clinic met de vraag hoe
het met haar gaat: goed dus.
Ook kan ze haar knie weer negentig graden
buigen. Sanne loopt nog steeds op krukken,
alleen mag ze die nu beetje bij beetje minder
gaan gebruiken. De volgende afspraak wordt
gemaakt voor 19 november. Zoals het er nu
uitziet, kan ze dan aan een revalidatietraject bij
de fysiotherapeut gaan beginnen. En intussen?
Zit ze nog steeds bij haar ouders op de bank en
mailt wat heen en weer. Haar stageverslag is af.
Gelukkig heeft haar studie niet te lijden gehad
onder de meniscustoestanden. In december
hoeft ze pas weer een vak te volgen waarvoor
ze naar de universiteit moet.
Zorg op de poli 8,4
Opname 8,2
Cijferlijstje
Meer weten over ervaringen van patiënten?
Of nieuwsgierig naar welke keurmerken het
UMC Utrecht heeft? Deze informatie en cijfers
vindt u in het kwaliteitsvenster. Hierin ziet u in
één oogopslag hoe het UMC Utrecht – maar ook
andere ziekenhuizen – scoren op tien onderwerpen die belangrijk zijn voor de kwaliteit van
zorg. Zoals hoe vaak een ziekenhuis risicovolle
operaties uitvoert. Het kwaliteitsvenster is
ontwikkeld door patiënten, ziekenhuizen en
deskundigen. De informatie staat overzichtelijk
samen op één plek en is voorzien van uitleg over
wat een score zegt over de kwaliteit van verschillende ziekenhuizen.
Meer info: www.nvz-kwaliteitsvenster.nl
PUBLIEKSLEZING
Calamiteitenhospitaal
Rampen en ongelukken waarbij tientallen
slachtoffers gewond raken. Dat vraagt om
speciale opvang. Voor die gewonden en hun families is er in Utrecht een slapend ziekenhuis
dat binnen dertig minuten operationeel kan
zijn en tweehonderd gewonden kan opvangen.
Tijdens deze publiekslezing krijgt u alle info
over dit Calamiteitenhospitaal.
Datum: 30 november
Aanvang: 19.00 uur
Toegang: gratis
Meer info: www.umcutrecht.nl/publiekslezingen
8
In’s en out’s
UMC Utrecht
Hoegaathet?
Het UMC Utrecht is een wereld op zich. Mensen komen en gaan via de grote draaideuren. Wie lopen er allemaal in en uit de centrale hal? Maar vooral: hoe gaat het
met al die mensen? Wat is hun verhaal? Louël de Jong gaat op zoek en raakt in
gesprek met artsen, patiënten, bezoekers, studenten, bezorgers en vele anderen...
Louël de Jong is journaliste en
interviewde honderden mensen
over hun persoonlijk leven voor
bladen als Vriendin, Nouveau
en Flow. Speciaal voor het
Hoegaathet? tekent ze verhalen
op vanuit de centrale hal van het
UMC Utrecht.
FOTO’S: WOUT JAN BALHUIZEN
Hoegaathet?
gaat
Veel mensen komen samen met hun partner, zus,
buurman of kind naar het UMC Utrecht. Omdat de
ander chauffeur is of gewoon een hand kan vasthouden.
Sommige patiënten zijn alleen omdat ze hier zo vaak
komen voor onderzoek dat ze dit ‘even’ doen, of ze zijn
alleen omdat er geen partner, zus, buurman of kind is.
René Talens (52) wacht al een tijdje in de hal. Hij is hier
voor bloedafname en controle. “Vijf maanden geleden heb
ik een nieuwe nier gekregen, het is alleen nog niet zoals
het zijn moet. Hoe snel een lichaam zich herstelt na een
transplantatie verschilt sterk per persoon. Na een moeilijke start doet de nier het nu goed, alleen heb ik last gekre-
Ik ben blij dat ik in
aanmerking kom
voor transplantatie’
René
gen van virussen en bacteriën, en van bijwerkingen van de
medicijnen. Dat heeft effect op mijn maag en darmen.
Maar ik ben blij dat ik in aanmerking kwam voor een transplantatie. Tien jaar heb ik gedialyseerd, een transplantatie
schoof ik voor me uit want het is niet zonder risico en het
dialyseren ging goed. Maar mijn hart werd zwakker, dus
werd het noodzaak. Ik woonde lange tijd in Duitsland, had
daar een eigen siersmederij, maar de verzekering werd
onbetaalbaar voor mij als nierpatiënt. Dus moest ik terug
naar Nederland. Niets had ik hier: geen werk, geen vrienden, mijn sociale veld was weg. Ik woon nu tien jaar in
Nederland, heb vrijwilligerswerk gedaan, maar daar heb ik
geen echte vrienden aan overgehouden. Als mijn lichaam
straks weer functioneert, ga ik naar het buitenland.
Ik denk aan Amerika, waar een kennis van mij woont.
Antiek is mijn hobby, graag zou ik daar een groothandel in
antiek beginnen.”
Na een openhartoperatie kreeg Mevrouw Bergman (75)
last van hartritmestoornissen. Daarom heeft ze nu een
ICD-kastje, een inwendige defibrillator die schokjes geeft
om het normale hartritme te herstellen als dat nodig is.
Eens per halfjaar moet ze voor controle naar de cardioloog,
daar is ze net geweest. Alles was goed. Meneer Bergman
heeft ondertussen een hartfilmpje laten maken,
ook hij onderging eerder een openhartoperatie. “Ha, daar
is hij,” zegt ze als hij komt aangelopen. “Over een jaar hoef
“Ik heb mezelf getrakteerd op een ijsje, mijn man mag
naar huis vandaag,” zegt Clara Strijbosch (57). Ze wacht bij
de apotheek achterin de hal op haar beurt. “Ik haal de
medicijnen die hij moet gaan gebruiken. Hij heeft een
maand op de afdeling interne geneeskunde gelegen waar
hij is behandeld voor een infectie in zijn ruggenwervels.
Ik ben blij dat ik hem zo naar huis kan brengen. Toen hij
werd opgenomen was ik in Budapest. Ik ben docent
Nederlands, afwisselend op de universiteit van Utrecht en
Budapest. Het UMC Utrecht is een nieuwe wereld voor mij.
Een wereld op zich, iedereen komt hier, maar mensen zijn
anders dan in hun gewone leven. Er is hier vaak geen tijd
voor beleefdheden, valt mij op; als mensen ziek zijn, is er
geen energie over voor gefrutsel en goede manieren.
Of misschien is het meer dat accenten versterkt worden:
aardig wordt aardiger, onaardig wordt onaardiger… Het is
wat het is.”
In het WKZ speelt Isaac (7) het spelletje Angry Birds op een
van de computers in de hal. Hij en zijn moeder Pamela (45)
hebben net een afspraak gehad bij de uroloog. “Daarna
gaan we altijd eten in het restaurant,” vertelt Pamela.
“We zijn hier de afgelopen jaren veel geweest. Bij de
uroloog, dermatoloog, allergoloog én psycholoog want
Isaac voelde zich heel boos. Hij heeft erge eczeem gehad en
Het belangrijkste:
het gaat nu heel
goed met Isaac!’
Isaac & Pa
mela
Over een jaar hoef ik
pas terug te komen’
ik pas terug te komen,” meldt hij meteen. Ze kijken elkaar
even tevreden aan. Mevrouw Bergman: “Jarenlang hebben
we een kapperszaak gehad in Utrecht, mijn man knipte,
ik ontving de mensen. De kinderen zijn inmiddels volwassen, onze dochter woont al 26 jaar op Aruba. Ze was ooit
Miss Holland en dit voorjaar te zien in het tv-programma
Het mooiste meisje van de klas van Jaap Jongbloed. Ze heeft
een appartement voor ons op haar terrein laten bouwen,
vaak gaan we drie maanden naar haar toe. Dit jaar blijven
we hier, te veel gekwakkel met onze gezondheid, maar
zodra we kunnen, gaan we.”
is allergisch voor noten, pitten en zaden.” Isaac: “Ik heb
een keer een pindatest gedaan in het WKZ en één keer per
ongeluk een cashewnoot gegeten. Toen moest ik met de
ambulance naar het ziekenhuis. Vooral mijn vader is snel
bang dat ik iets verkeerds eet.” “Hij is zuinig op je. Het is
bezorgdheid uit liefde,” legt Pamela uit. “Maar vergeten we
bijna het belangrijkste te vertellen: het gaat heel goed met
Isaac! Hij plaste nog vaak in zijn broek, maar voelt nu
steeds beter aan wanneer hij naar de wc moet gaan. Daar
zijn we blij mee.”
“Ik wacht op mijn man Nico, hij ondergaat een darmonderzoek,” vertelt Rina (62). Ze zit al een tijdje aan een tafel
in de hal. Ze schuift haar tijdschrift opzij: “Drieënhalve
week lag hij hier, na een hartstilstand. Gelukkig werd hij
op tijd gereanimeerd. Daarna is hij onderzocht in het
ziekenhuis bij ons in Gorinchem, maar er werd geen
oorzaak gevonden: aderen, longen en hart zagen er goed
uit. Voor verder onderzoek en een scan is hij naar het UMC
Utrecht gebracht, waar een poliepje werd ontdekt in zijn
darmen. Dat wordt nu weggehaald, poliklinisch, voordat
het gaat groeien. Na de schrik van zijn hartstilstand zijn we
blij dat hij daardoor zo goed is onderzocht en deze poliep
tijdig ontdekt is. Geluk bij een ongeluk. Hij heeft nu een
ICD-kastje in zijn borst, een interne defibrillator, dat vind
ik een veilig idee. (lachend) Ik heb al gezegd: ‘Kan ik geen
draadje trekken naar dat kastje van jou?’”
n
eneer Bergma
Mevrouw & m
COLOFON Hoe gaat het? is een uitgave van het Universitair Medisch Centrum Utrecht en verschijnt iedere zes weken huis-aan-huis in Utrecht Hoofdredactie
Elke Lautenbag Redactie Rinze Benedictus, Kitty Lakeman Redactieadres Postbus 85500, 3508 GA Utrecht Redactie e-mailadres [email protected]
Aan dit nummer werkten mee Wout Jan Balhuizen, André Bisschop, Babette Dessing, Karin Fleuren, Jan Freriks, Louël de Jong, Joost Junte, Ivar Pel,
Karin Rus, Richard Wouters Concept & realisatie Axioma Communicatie, Baarn, 035 - 548 81 40 Lithografie Straight Premedia, Amsterdam
Druk & verspreiding Wegener Media.
Heeft u gezondheidsklachten of vragen hierover? Ga dan eerst langs uw huisarts.