`Our Subcultural Shit-Music`: Dutch Jazz, Representation, and

‘Our Subcultural Shit-Music’: Dutch Jazz, Representation, and Cultural Politics
L. Rusch
Samenvatting&(Summary&in&Dutch)&
“Onze"kutHsubcultuurHshitHmuziek”:"Nederlandse"jazz,"representatie"en"
cultuurpolitiek"
"
Dit"onderzoek"vormt"een"onderdeel"van"Rhythm"Changes,"een"internationaal"
onderzoeksproject"gefinancierd"vanuit"het"HERA"Joint"Research"Programme"dat"
onderzoekt"hoe"nationale"culturen"hebben"bijgedragen"aan"de"ontwikkeling"van"de"jazz"
in"Europa."Dit"proefschrift"richt"zich"op"de"manier"waarop"Nederlandse"musici,"
beleidsmakers,"journalisten"en"publiek"tijdens"de"jaren"zestig"en"zeventig"van"de"
twintigste"eeuw"een"bijdrage"hebben"geleverd"aan"de"ontwikkeling"van"het"idee"van"een"
typisch"Nederlandse"jazz,"ook"wel"bekend"als"“Nederlandse"(aktuele)"geïmproviseerde"
muziek”."In"deze"periode"kwam"er"een"groep"musici"op"in"Nederland"(o.a."Misha"
Mengelberg,"Han"Bennink,"Willem"Breuker"en"Leo"Cuypers),"die"hun"muziek"niet"langer"
modelleerden"naar"Amerikaanse"jazz,"maar"die"het"jazz"idioom"gebruikten"in"hun"
zoektocht"naar"een"eigen"muzikale"en"culturele"identiteit."Een"deconstructie"van"het"
Nederlandse"jazz"narratief"vanuit"een"historische"en"geografische"context"geeft"inzicht"
in"de"ideologieën"die"aan"de"Nederlandse"geïmproviseerde"muziek"ten"grondslag"en"laat"
zien"dat"muzikale"veranderingen"binnen"de"jazz"niet"alleen"het"gevolg"zijn"van"
initiatieven"vanuit"het"muzikale"veld,"maar"het"resultaat"zijn"van"bredere"
maatschappelijke"ontwikkelingen."De"ontwikkeling"van"Nederlandse"geïmproviseerde"
muziek"is"echter"niet"slechts"een"reactie"op"cultuurpolitieke"veranderingen,"maar"
Nederlandse"jazzmusici"tijdens"de"jaren"zestig"en"zeventig"van"de"twintigste"eeuw"
leverden"hier"ook"een"actieve"bijdrage"aan."Samengevat"stelt"dit"onderzoek"voor"om"de"
betekenis"van"jazz"niet"alleen"te"begrijpen"vanuit"de"internationale"muzikale"context"van"
(Amerikaanse)"jazz,"maar"ook"als"een"culturele"praktijk"die"betekenis"krijgt"binnen—en"
daarmee"inzicht"geeft"in—de"nationale"cultuurpolitieke"context."
"
Het"begrip"Nederlandse"jazz"en"geïmproviseerde"muziek"wordt"vanuit"verschillende"
perspectieven"benaderd;"als"een"gemeenschap,"een"muzikale"traditie,"een"cultureel"
narratief"en"als"een"geografischHpolitieke"space."Overeenkomstig"deze"perspectieven"is"
dit"proefschrift"thematisch"onderverdeeld"in"verschillende"velden"waarbinnen"jazz"
218"
"
betekenis"krijgt:"community,"onderwijs,"beleid,"representatie"en"muzikale"performance."
Het"eerste"hoofdstuk"richt"zich"op"de"institutionalisering"en"professionalisering"van"de"
jazzgemeenschap"in"naoorlogs"Nederland."Systematisch"onderzoek"in"jazzperiodieken,"
interviews"en"een"close-reading-van"jazz"uitvoeringen"laten"zien"hoe"er"vanaf"de"late"
jaren"zestig"van"de"twintigste"eeuw"een"eigen"jazz"narratief"ontstaat,"zoals"vormgegeven"
door"musici,"publiek,"journalisten,"producenten,"programmeurs"en"docenten."Het"jazz"
discours"wordt"in"deze"periode"in"toenemende"mate"gedomineerd"door"de"notie"van"
jazz"als"een"subculturele"kunstmuziek"en"het"idee"van"aktuele-geïmproviseerde-muziek"
als"een"typisch"Nederlandse"jazzvariant."De"Nederlandse"jazzjournalistiek"concentreert"
zich"goeddeels"op"het"werk"van"de"zogeheten"jazz"avantHgarde,"zoals"in"Nederland"
gerepresenteerd"door"musici"als"Misha"Mengelberg,"Han"Bennink"en"Willem"Breuker."
Kenmerkend"voor"deze"nieuwe"generatie"was"het"streven"naar"een"radicale"
vernieuwing-van"het"jazz"idioom"middels"een"eclectische"en"interdisciplinaire"praktijk"
van"collectieve"improvisatie."Het"werk"van"deze"improviserende"musici"stond"echter"
niet"op"zichzelf,"maar"kreeg"vorm"en"betekenis"door"discussies"met"gevestigde"orde"van"
de"Nederlandse"jazz"zoals"vertegenwoordigd"door"moderne"jazz"musici."Deze"
zogenaamde"richtingenstrijd"had"niet"alleen"muzikale"gevolgen,"maar"beïnvloedde"de"
verdere"politieke"en"sociale"organisatie"van"muziek"in"Nederland."Bovendien"vormt"de"
richtingenstrijd,"als"een"gesimplificeerde"lezing"van"gebeurtenissen"uit"het"verleden,"een"
plaatselijk"referentiekader"waarbinnen"individuele"musici,"bands"en"uitvoeringen"
worden"gepositioneerd"en"geëvalueerd."
"
De"invloed"van"het"jazz"discours"op"de"verdere"organisatie"van"jazz"in"Nederland"wordt"
in"hoofdstuk"twee"verder"uitgewerkt"aan"de"hand"van"een"kritische"beschouwing"van"
verschillende"vormen"van"jazzonderwijs"(jam"sessies,"schoolconcerten,"workshops,"
jazzopleidingen"aan"conservatoria)."De"gefragmenteerde"organisatie"van"het"
jazzonderwijs"in"Nederland"vormt"een"afspiegeling"van"het"muzikale"discours:"de"
informele"en"flexibele"organisatie"van"workshops"sluiten"aan"bij"de"notie"van"jazz"als"
een"creatief"proces"van"radicale"vernieuwing"en"individuele"expressie"terwijl"de"formele"
jazz"programma’s"zoals"aangeboden"aan"conservatoria"onlosmakelijk"verbonden"zijn"
met"het"idee"van"jazz"als"een"traditie"en"als"een"vakmanschap"waarvan"de"beginselen"
zijn"te"leren."Met"de"nadruk"op"technische"vaardigheden,"traditie"en"vakmanschap"
sloten"de"eerste"jazzopleidingen"bovendien"aan"bij"de"negentiendeHeeuwse"
219"
"
traditionalistische"opvattingen"zoals"destijds"gepropageerd"door"klassieke"
muziekopleidingen"aan"de"conservatoria."Middels"een"deconstructie"van"de"ideologieën"
die"ten"grondslag"liggen"aan"de"verschillende"vormen"van"jazzonderwijs"laat"dit"
hoofdstuk"zien"hoe"de"institutionalisering"van"jazz"aan"jazzopleidingen"bijdroeg"aan"een"
verdere"stereotypering"en"tweedeling"binnen"het"Nederlandse"jazz"discours"(de"
“radicale"improviserende"musicus”"versus"de"conservatieve,"traditionalistische"jazz"
musicus”),"een"stereotypering"die"overigens"geen"recht"doet"aan"de"complexiteit"en"
nuance"van"de"dagelijkse"realiteit."
"
Hoofdstuk"drie"richt"zich"op"de"groeiende"verstrengeling"van"cultuurbeleid"en"
geïmproviseerde"muziek"in"Nederland"en"op"de"manieren"waarop"esthetische"en"
politieke"opvattingen"tot"uitdrukking"komen"in"het"creatieve"proces."De"interactie"
tussen"beleid"en"muziek"worden"achtereenvolgens"besproken:"de"veranderende"
houding"van"de"overheid"ten"opzichte"van"de"kunsten"zoals"weerspiegeld"in"een"
gewijzigde"cultuurbeleid;"de"rol"van"improviserende"musici"in"het"debat"over"
cultuurbeleid;"en"de"gevolgen"van"veranderingen"in"het"cultuurbeleid"voor"de"
ontwikkeling"van"jazz"in"Nederland."Er"is"bijzondere"aandacht"voor"het"Nederlandse"
subsidiebestel,"temeer"aangezien"dit"momenteel"wordt"bedreigd"door"drastische"
bezuinigingen"en—wellicht"nog"schadelijker—door"de"stigmatisering"van"de"kunsten"
als,"in"de"woorden"van"de"populistische"politicus"Geert"Wilders,"een"“linkse"hobby.”"In"
2013"en"2014"bezuinigde"de"Nederlandse"overheid"200"miljoen"op"de"kunsten,"meer"
dan"een"vijfde"van"de"900"miljoen"euro"van"het"budget"voor"de"kunsten"van"de"
voorgaande"jaren."Deze"bezuinigingen"hebben"de"culturele"infrastructuur"structureel"
afgebroken,"zoals"onder"meer"blijkt"uit"de"afnemende"financiële"steun"voor"festivals"en"
podia"en"de"opheffing"van"Muziek"Centrum"Nederland"in"januari"2013."De"in"dit"
hoofdstuk"besproken"wisselwerking"tussen"politieke"en"culturele"ontwikkelingen"en"de"
retoriek"die"hieruit"is"ontstaan"leveren"een"bijdrage"aan"de"continuerende"discussie"
over"cultuur,"cultuurbehoud"en"de"mogelijke"gevolgen"van"overheidssteun"voor"de"
kunsten."
"
In"hoofdstuk"vier"en"vijf"wordt"gekeken"naar"de"manier"waarop"respectievelijk"de"
Nederlandse"en"de"internationale"media"een"rol"speelden"in"de"constructie"van"het"
Nederlandse"jazz"narratief"en"het"idee"van"geïmproviseerde"muziek"als"typisch"
220"
"
Nederlands."Nederlandse"jazz"journalisten"leverden"als"jazz"promotors"een"actieve"
bijdrage"aan"ontwikkeling"van"de"naoorlogse"jazz,"in"het"bijzonder"in"de"verbreding"van"
het"idee"van"jazz"als"een"Amerikaanse"muziekpraktijk"naar"een"Nederlands"geluid"in"
jazz."Wie"waren"deze"journalisten"en"jazz"promotors"en"met"welke"argumenten"
legitimeerden"zij"hun"observaties"en"opvattingen?"Hoe"verhielden"zij"zich"ten"opzichte"
van"de"professionalisering"en"institutionalisering"van"de"Nederlandse"jazz"en"diens"
emancipatie"ten"opzichte"van"de"Amerikaanse"jazz?"Teneinde"een"antwoord"te"geven"op"
deze"vragen"geeft"dit"hoofdstuk"een"studie"van"de"esthetische"en"politieke"opvattingen"
die"ten"grondslag"liggen"aan"het"werk"van"een"aantal"toonaangevende"jazzjournalisten"
in"de"jaren"zestig"en"zeventig"van"de"twintigste"eeuw"(o.a."Rudy"Koopmans,"Bert"Vuijsje,"
Michiel"de"Ruyter"en"Ruud"Kuyper)."Deze"journalisten"speelden"een"cruciale"rol"in"de"
canonisering"van"Nederlandse"jazz"en"de"constructie"van"het"Nederlandse"jazz"narratief."
Passend"binnen"de"retoriek"van"die"tijd"werden"de"veranderingen"binnen"jazz"uitgelegd"
in"termen"van"revolutie,"waarbij"economische"en"politieke"factoren"een"cruciale"rol"
speelden."Ook"belichtten"zij"in"de"bespreking"van"het"werk"van"de"Nederlandse"
improviserende"musici"steeds"vaker"de"verschillen"in"plaats"van"de"overeenkomsten"
met"de"dominerende"Amerikaanse"jazz."Door"deze"interpretatie"bekrachtigden"zij"het"
idee"van"geïmproviseerde"muziek"als"een"typisch"Nederlandse"muziekpraktijk,"
geëmancipeerd"van"de"Amerikaanse"jazz."
"
Hoofdstuk"vijf"bespreekt"de"globalisering"van"Amerikaanse"jazz"en"de"worteling"van"jazz"
in"nietHAmerikaanse"culturen"aan"de"hand"van"een"analyse"van"Down-Beat,"een"
Amerikaans"tijdschrift"dat"de"Amerikaanse"mainstream"jazz"discours"vertegenwoordigt."
Het"verkent"de"rol"en"functie"van"actors"die"een"cruciale"rol"spelen"in"de"vertelling"van"
het"verhaal"van"de"Europese"jazz"(correspondenten,"Amerikaanse"jazz"musici"op"
tournee"en"woonachtig"in"Europa,"Europese"musici"en"Europees"publiek)"en"geeft"
daarmee"inzicht"in"de"ideologieën"die"ten"grondslag"liggen"aan"het"dominante"
Amerikaanse"jazzverhaal."Alhoewel"Down-Beat"zich"profileerde"als"een"internationaal"
georiënteerd"tijdschrift,"concentreerde"het"zich"primair"op"de"promotie"van"
Amerikaanse"musici"en"bekrachtigde"daarmee"het"stereotype"idee"van"jazz"als"een"door"
mannen"gedomineerde,"zwartHAmerikaanse"muziekpraktijk."NietHAmerikaanse"musici"
en"publiek"worden"nauwelijks"besproken"en"er"zijn"weinig"referenties"naar"de"
bloeiende"nietHAmerikaanse"jazzpraktijken"of"naar"de"verzelfstandiging"hiervan."Europa,"
221"
"
in"deze"interpretatie,"fungeert"in"de"eerste"plaats"als"een"geïdealiseerde"plek"waar"
Amerikaanse"musici"kunnen"spelen,"leven"en"geld"verdienen."Wanneer"Down-Beatjournalist"Michael"Zwerin"bijvoorbeeld"het"werk"van"de"Nederlandse"pianist"Misha"
Mengelberg"afdoet"als"“te"intellectueel”"en"gepreoccupeerd"met"“harmonische,"
thematische"en"formalistische"aspecten,”"gebruikt"en"bevestigt"hij"stereotypen"die"
onlosmakelijk"verbonden"zijn"met"het"Amerikaanse"jazzverhaal,"in"dit"geval"het"
stereotype"van"de"“serieuze,"intellectuele"Europeaan.”"
"
Door"de"Nederlandse"jazz"te"analyseren"vanuit"het"perspectief"van"de"Nederlandse"en"
Amerikaanse"jazzjournalistiek,"geven"hoofdstuk"vier"en"vijf"inzicht"in"de"rol"die"
geschreven"representaties"van"muziek"spelen"in"het"definiëren"van"het"muzikale"
verleden"en"de"manier"waarop"jazz"wordt"begrepen"binnen"een"bredere"culturele"
context."De"studie"naar"de"wisselwerking"tussen"jazz"en"geschreven"media"laat"
bovendien"zien"hoe"het"schrijven"over"jazz"bijdraagt"aan"de"constructie"van"
gemeenschappelijke"waardensystemen"en"de"identificatie"van"verschillende"
jazzgemeenschappen."De"studie"van"media—als"een"belangrijk"platform"voor"de"
discussie,"verspreiding"en"reflectie"op"culturele"ontwikkelingen—vormen"aldus"een"
waardevolle"bron"voor"het"onderzoek"naar"de"impliciete"waardensystemen"die"
betekenis"geven"aan"muziekpraktijken."
"
Het"laatste"hoofdstuk"omvat"een"studie"naar"de"invloed"van"structurele"subsidiering"van"
de"kunsten"op"(de"representatie"van)"muzikale"uitvoeringen"en"op"de"ontwikkeling"van"
de"notie"van"geïmproviseerde"muziek"als"een"typisch"Nederlandse"muziek."Dit"wordt"
onderzocht"aan"de"hand"van"een"meerzijdige"analyse"en"closeHreading"van"de"ZeelandSuite"(1977),"een"van"de"meest"roemruchte"uitvoeringen"in"de"geschiedenis"van"de"
Nederlandse"geïmproviseerde"muziek"en"mede"interessant"vanwege"het"gebruik"van"
culturele"symboliek"en"nationale"representaties"in"zowel"uitvoering"als"receptie."Een"
deconstructie"van"de"productie,"uitvoering"en"representatie"van"de"suite"laat"zien"hoe"
vernieuwingen"in"het"subsidiebestel"invloed"had"op"zowel"muzikale"als"organisatorische"
ontwikkelingen"binnen"de"Nederlandse"geïmproviseerde"muziek."Verder"onderzoek"
naar"de"suite"in"relatie"tot"culturele"symbolen"die"de"regionale"culturele"identiteit"van"
Zeeland"vertegenwoordigen"(o.a."“Luctor"et"emergo”"en"de"Deltawerken)"laat"bovendien"
zien"hoe"muziek"als"een"drager"van"culturele"betekenissen"inzicht"geeft"in"de"constructie"
222"
"
van"culturele"identiteiten."Als"zodanig"geeft"dit"hoofdstuk"inzicht"in"de"verwevenheid"
van"de"kunsten,"media"representatie"en"politiek"en"de"ontwikkeling"van"het"idee"van"een"
Nederlandse"identiteit"in"jazz."
"
223"
"