De lijnen van het leven – De lijn van het alles

De lijnen van het leven – De lijn van het alles
Inleiding
Als we de reis van Kees Boeke een reis door de ruimte (is dus ook de tijd)
kunnen noemen, zo kunnen we De lijnen van het leven een reis in de tijd
noemen. Een reis in de tijd die niet zozeer (zoals het in het onderwijs
normaliter de gewoonte is) een opeensomming is van veelal politieke
gebeurtenissen, echter vertellen De lijnen van het leven veel meer het
verhaal van oorsprong en ontwikkeling van het al wat ons omringt. Niet
gericht op één cultuur, op één natie, maar gericht op de voor de mens
gemeenschappelijke oorsprong.
Van Kees Boeke hebben we een goed overzicht van de ruimte gekregen en weten
we wat we op zowel micro- als macro-niveau mogen verwachten.
Bij nieuwsgierige mensen zal direct de vraag zich aandienen:
 “Waar komt dit alles vandaan?”
 “Hoe is dit alles ontstaan?’
Onderstaande aanbieding zal een start zijn voor antwoorden op deze vragen.
Een start, want deze eerste aanbieding vraagt weer om vervolgaanbiedingen.
De vervolgaanbiedingen zullen een verdieping zijn van wat nu slechts wordt
aangestipt in het grote verhaal.
Voorwaarden
Minimale voorwaarden vooraf aan deze aanbieding:
1. De grote reis van Kees Boeke
Gebruikte bronnen
1. De lijnen van het leven – Er was eens……… een verhaal te vertellen………
, Een handreiking, Jos Werkhoven; Uitgeverij De Arend, Kortenhoef
1998; ISBN 90-802860-3-6
2. Wij in het heelal, een heelal in ons – Kees Boeke; J.M. Meulenhoff
Amsterdam/J. Muusses Purmerend 1959
3. Machten van tien, dimensies in het heelal, Philip Morrison en Phylis
Morrison en de studio van Charles en Ray Eames, 1985, Natuur en
Techniek Maastricht/Brussel. ISBN: 90-70157-48-9 (Wellicht is deze
Nederlandse uitgave niet meer leverbaar, zie dan:
http://www.eamesoffice.com voor de Engelse uitgave en de cd-rom met
de complete inhoud van het boek en nog veel meer.
4. De ongelofelijke reis naar de kern van het atoom èn De ongelofelijke
reis naar de rand van het heelal - Harris, Nicholas & Turner, Joanna;
1997 De Lantaarn; ISBN 90-5426-804-2
5. Readers Kosmisch onderwijs, evolutieleer in de Montessorischool,
1996; Fred Kelpin, Maastricht
6. Microsoft Encarta 98 encyclopedie, 1998
7. Encyclopaedia Britannica, 1997
Benodigd materiaal
1. De lijn van het alles van De lijnen van het leven.
Nog mooier is een dik touw (later ook prima geschikt om een
toernooitje touwtrekken te organiseren!!) van ongeveer 14 meter
lengte. De prijs ervan is ongeveer Euro 40,-2. Een flinke ballon en viltstift.
3. De volgende markeringsmomenten van De lijn van het alles (op
chronologische volgorde):
 De oerknal
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
1




























Vorming van atomen
Ontstaan sterrenstelsels
Ontstaan Melkwegstelsel
Presolar supernova
Ontstaan van de aarde
Eerste zeeën en oceanen
Eerste mineralen
Het eerste leven
Maan en Mercurius geologisch dood
Vorming eerste land
Vorming supercontinent Kenora
Zuurstofrevolutie, paarse bacteriën
Eerste dieren (eencelligen met kern)
Eerste vissen
Eerste schaaldieren
Eerste gewervelde dieren
Eerste landplanten
Eerste insecten
Eerste amfibieën
Eerste reptielen
Perm catastrofe
Dinosauriërs
Eerste bloemen
Eerste zoogdieren
Uitstervan dinosauriërs
Eerste grote apen
Ontstaan Alpen
Ontstaan mens
Het staat u vrij wat meer of minder markeringsmomenten te gebruiken,
afhankelijk van het verhaal dat u in één of meerdere keren wilt vertellen.
Met deze markeringsmomenten is een begrijpelijk en overzichtelijk verhaal
te vertellen van veel van het alles.
Het heeft enige voordelen met een los touw te werken:
 Het begin van de lijn (de oerknal) kan in vraagtekenvorm worden
gelegd: we weten veel, maar beslist niet alles. Het vraagteken bij
het begin van het alles duidt onzekerheden aan die we in de
wetenschap hebben èn het staat fraai symbool voor alle vragen die we
aan het verleden stellen. Annie Romein-Verschoor verwoordde dit op de
volgende wijze:
“.......Wij laten het kind van de aanvang af ervaren
dat de geschiedenis geen vastgelegd verhaal is, maar
dat wij ons met bepaalde vragen tot het verleden moeten
keren en dat het antwoord dat wij krijgen, soms niet
meer dan een vermoeden is......Wij kunnen de kinderen
geen leerstof in blik meegeven maar van het kind dat op
kinderlijk niveau geleerd heeft historisch te denken,
d.w.z. te vragen naar oorsprong en ontwikkeling van
dingen en verschijnselen, kan men verwachten, dat hij
die denkgewoonte in zijn later leven zal behouden.....”
(Annie-Romein Verschoor in Nederlandse geschiedenis in
perioden, J. Muusses, Purmerend)
 Een touw van ongeveer 14 meter benadert meer de verwachte
werkelijkheid: de meeste wetenschappers zijn het redelijk met elkaar
eens over de leeftijd van het heelal = 14 miljard jaar. (Voor
motivatie van de gekozen lengte van 10 meter van De lijn van het
alles, zie handreiking bij De lijnen van het leven.)
 Het touw heeft geen markeringen van cm, dm en m. Voor een eerste
aanbieding is dit ook niet nodig. Het volstaat om met stappen de
cijfers 1 t/m 10 neer te leggen. Het gaat nu minder om de exacte
datering, het gaat veel meer om de ontwikkelingen die zich in een
bepaalde volgorde hebben voltrokken. Let wel: De lijn van het alles
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
2
telt in miljarden jaren en is 1 m = 1 miljard jaar, 1 dm = 100
miljoen jaar, 1 cm = 10 miljoen jaar, 1 mm = 1 miljoen jaar.
De aanbieding
Als u met het touw de klas binnenkomt, zal de algemene belangstelling zeker
gewekt zijn: “Wat gaat u met dat touw doen?”
Houd de spanning er maar in en blijf geheimzinnig.
Als het moment daar is, legt u het touw uit op een vooraf bekeken plaats
(gang, hal, speelplaats etc.). Met zorg legt u de vorm van het vraagteken
neer. Twee kinderen vraagt u om (te beginnen aan de andere kant van het
touw) de kaartjes van 0 t/m 10 neer te leggen. “Neem steeds één flinke
stap, dat is ongeveer één meter; daar komt de 1 te liggen. Aan het rechte
eind komt de 0 en tel zo verder tot 10.”
Het touw ligt klaar voor de start van het verhaal.
U blaast de ballon flink op, nog niet tot het uiterste.
Op de ballon zet u met de viltstift verspreid een aantal stippen neer.
Nu pas begint u met spreken:
De stippen stellen de sterrenstelsels voor. En wil je weten wat wij van
alle sterrenstelsels hebben ontdekt?
U blaast rustig de ballon verder op. Wat gebeurt er met de sterrenstelsels?
Ze verwijderen zich van het denkbeeldige midden van de ballon. Op de randen
komen ze ook verder uit elkaar te liggen. En dat is precies wat we van alle
sterrenstelsels kunnen zeggen.
(N.B. Dit onderzoek wordt gedaan met speciale lichtmetingen; door
verschuivingen in het spectrum = roodverschuiving kunnen we van veraf
gelegen objecten zeggen of ze dichterbij komen of van ons af gaan.)
Als ze ergens heen op weg zijn, komen ze ook ergens vandaan!
Waar komen ze vandaan?
Geef de kinderen de tijd daarover na te denken en erover te vertellen.
Het juiste antwoord: van het denkbeeldige midden van
de ballon, kunnen we voor de kinderen aanschouwelijk
maken. Laat de ballon langzaam leeglopen. Alle
stippen (sterrenstelsels) bewegen zich naar het
denkbeeldige midden van de ballon. Uiteindelijk
blijft van de ballon (zonodig met uw hulp) een klein
balletje over.
Wetenschappers nemen aan dat dit met de
sterrenstelsels ook zo gebeurd is: ooit, naar we nu
kunnen berekenen 14 miljard jaar geleden, was alle
materie van het universum samengeperst in één enkel
punt.
Het is amper voor te stellen dat je bijvoorbeeld je
eigen huis of school samenperst tot een punt, laat
staan de hele aarde met al zijn planeten, alle
miljarden sterren van ons Melkwegstelsel plus de
miljarden overige sterrenstelsels. Ongelooflijk veel
materie onvoorstelbaar dicht samengepakt in één
punt.
Om redenen welke wij nog niet kennen, ontplofte dit
punt. Wellicht kunnen we ons een voorstelling maken
van een ontploffing van een zware bom; deze
ontploffing gaat voorbij aan ons
voorstellingsvermogen. Dit moet zo’n ontzettende
knal geweest zijn, dat men spreekt van De Oerknal of
(veelal in het Engels aangeduid als) The Big Bang.
Restanten van die ontploffing worden 14 miljard jaar
later nog dagelijks gemeten op diverse meetstations
op aarde.
We leggen het kaartje van ‘De oerknal’ bij het begin
van de lijn.
N.B.:
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
3
Op de eerste kaartjes van de oerknal tot aan het ontstaan van het
melkwegstelsel staan dateringen die niet geheel juist zijn. De volgorde van
de ontwikkelingen is juist, de dateringen zitten dichter bij de 14 miljard
jaar geleden van de oerknal. De genoemde dateringen in deze aanbieding zijn
preciezer.
In een fractie van een seconde na de oerknal
ontstaat zwaartekracht (zie aanbieding
zwaartekracht): de kracht die ons op aarde houdt, de
kracht van de maan die bij ons op aarde de getijden
veroorzaken. Dat is bijzonder: er is een explosie
die alles ver weg de ruimte inslingert; bijna
tegelijkertijd ontstaat er een kracht die alles weer
samen wil trekken.
We leggen het kaartje van ‘Ontstaan zwaartekracht’
aan het begin van de lijn, bij de oerknal.
Bij die grote ontploffing kwam zeer veel energie
vrij, het heelal had toen een temperatuur van
miljoenen graden Celsius. Door dat alle materie zich
van elkaar verwijderde, koelde het heelal ‘langzaam’
af. Het woord langzaam moet gezien worden op de
tijdschaal van De lijn van het alles: een paar
honderd miljoen jaar. Na 300 miljoen jaar begonnen
zich de eerste atomen te vormen: de kleine deeltjes
waaruit ons hele heelal is opgebouwd (zie aanbieding
materie). Zo kennen we heden ten dage meer dan 100
verschillende elementen = bouwstenen gevormd door
atomen. Ook de mens en verder alles wat we kunnen
waarnemen, is van sterrenstof gebouwd.
We leggen het kaartje ‘Vorming van atomen’ op 30
centimeter van het begin van de lijn.
De Big Bang heeft alle materie willekeurig de ruimte
ingeslingerd. Na ongeveer 1 miljard jaar ontstonden
onder invloed van de zwaartekracht concentraties van
materie (voornamelijk in gasvorm). Uit deze
concentraties zijn de eerste sterrenstelsels
ontstaan (zie aanbieding ontstaan sterrenstelsels).
We leggen het kaartje ‘Ontstaan eerste
sterrenstelslels’ op ongeveer één meter van het
begin van de lijn (hetgeen betekent: na één miljard
jaar).
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
4
Niet alle sterrenstelsels zijn gelijktijdig
ontstaan. Ons eigen Melkwegstelsel wordt gedateerd
op 11 à 12 miljard jaar = 2 à 3 meter van het begin
van de lijn.
We leggen het kaartje “Ontstaan Melkwegstelsel’ op
ongeveer 2½ m van het begin van de lijn.
Ook de sterren in de sterrenstelsels hebben niet het
eeuwige leven (zie aanbieding ontstaan
sterrenstelsels). Er zijn sterren die hun eigen
materie heel snel opbranden (miljoenen jaren tot één
miljard jaar) of gemiddeld (7 à 9 miljard jaar). Als
ze hun brandstof bijna op hebben, gebeurt er iets
bijzonders: eerst zwellen ze enorm op, dan
imploderen ze (tegenstelling van exploderen) waarna
ze al hun materie in een explosie de ruimte
insturen. We noemen dit een supernova. (Supernova
betekent super-nieuweling. De explosie veroorzaakt
zoveel licht, dat aardbewoners deze explosie zelfs
overdag kunnen zien: een super nieuwe ster!)
Zo’n explosie heeft zich ook voorgedaan vlak voor
het ontstaan van de aarde; sterker nog: de Presolar
Supernova was het voorspel van het ontstaan van ons
zonnestelsel (= zon met de planeten).
Leg het kaartje van de ‘Presolar Supernova op 4,7
meter van het einde van de lijn (oftewel 4,7 miljard
jaar geleden).
De materie die de supernova de ruimte in had
geslingerd verzamelde zich met de reeds aanwezige
materie in de ruimte onder invloed van de
zwaartekracht tot onze zon en onze planeten (zie
aanbieding ontstaan aarde).
Leg het kaartje ‘Ontstaan aarde’ op 4,6 meter van
het einde van de lijn.
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
5
Eerst was de aarde nog een gloeiend hete bol. Deze
bol koelde langzaam af en er vormde zich
langzamerhand een dunne korst om de aarde. Eerst
waren het nog eilanden in een zee van vuur, later
omsloot de korst de hele aarde en al het vuur,
hoewel het vuur nog veelvuldig (vulkanisme) uit het
binnenste van de aarde opborrelde.
Met het afkoelen van de aarde condenseerde grote
hoeveelheden waterdamp die als stortregens op de
aarde neerkwamen en zo voor een verdere afkoeling
zorgde. Zo ontstonden de eerste zeeën in
inslagkraters.
Leg het kaartje ‘Eerste zeeën in inslagkraters’ op
4,4 meter van het einde van de lijn.
De oudst gedateerde mineralen (zie aanbieding
gesteenten en mineralen) zijn 4,2 miljard jaar oud.
Wellicht waren ze er al eerder, maar deze zijn
waarschijnlijk weer door de bewegingen van de
korsten en het vuur weer in het vuur verdwenen (een
proces wat heden ten dage nog steeds plaatsvindt;
zie aanbieding ‘Het organisme aarde’).
Leg het kaartje ‘Eerste mineralen op 4,2 meter van
het einde van de lijn.
De toenmalige situatie op de aarde zouden we nu
uiterst milieuvijandig noemen: een verstikkende
atmosfeer van schadelijke gassen, hoge temperaturen,
veelvuldige vulkanische activiteit, veelvuldige
inslagen van de restanten van het ontstaan van ons
zonnestelsel, de kometen, geen zuurstof. Kortom, is
daar ooit leven mogelijk?
Onvoorstelbaar maar waar: het oudste leven op aarde
is gedateerd op 3,9 miljard jaar. Weliswaar zeer
primitief (eencellig zonder kern), maar leven!
De oudst bekende stollingsgesteenten
(3,9 miljard) uit het Archaïcum
(Zuidwest-Groenland) bevatten ook al
de allereerste zekere sporen van
organisch leven, Archaeosphaeroides
(Grote Winkler Prins, 8e druk)
Vondst in het Itsaq Gneiss Complex
in West Groenland (3,7 miljard) en
het nabij gelegen Akilia eiland
(3,85 miljard), NRC december 1996
Nature 1996
Bijzonder genoeg constateren wij nu nog dat op zeer
milieuonvriendelijke plaatsen leven voorkomt: op de
bodem van de oceaan waar magma uitstroomt, de
temperatuur zeer hoog is en veel schadelijke stoffen
voorkomen alswel diep in de ijskappen van Antarctica
en Groenland.
Over hoe het leven is kunnen ontstaan, tast men nog
steeds in een vrijwel duister. Waarschijnlijk spelen
de aanwezigheid van aminozuren en elektriciteit een
belangrijke rol. Er wordt nog immer veel onderzoek
naar gedaan.
Leg het kaartje ‘Ontstaan eerste leven’ op 3,9 meter
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
6
van het einde van de lijn.
Leven is tot op heden nog niet aangetroffen op de
overige ons omringende planeten. De maan en Mercurius
waren 3 miljard jaar geleden al ‘geologisch’ dood:
een snellere afkoeling en een dikkere korst.
Leg het kaartje ‘Maan en Mercurius geologisch dood’
op 3 meter van het einde van de lijn.
De aarde was (en is tot op de dag van vandaag)
beslist niet geologisch dood.
2,8 miljard jaar geleden was de sluiting van de
aardkorst voltooid. De korst was nu aanwezig over de
hele bol, zij het dat de korst niet aaneengesloten
was: het waren (en zijn nu nog steeds) stukken korst,
platen (zie aanbieding organisme aarde) die
afzonderlijk van elkaar konden bewegen.
Leg het kaartje ‘Vorming eerste land’ op 2,8 meter
van het einde van de lijn.
Door het bewegen van de platen, een beweging die
heden ten dage nog steeds doorgaat, ontstond 2,3
miljard geleden het eerste supercontinent Kenora.
Deze bewegingen van de platen deden ook de eerste
bergen ontstaan. Na Kenora zijn er verschillende
continentvormen geweest, resulterend in het laatste
grote continent Gondwanaland dat ongeveer 400
miljoen jaar geleden begon op te splitsen in de
continentvormen die we heden ten dage nog kennen.
Leg het kaartje van ‘Supercontinent Kenora’op 2,3
meter van het einde van de lijn.
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
7
Het leven ontwikkelde zich in eerste instantie zeer
traag. Er was wel al zuurstof als materie aanwezig,
maar het leven kon er nog niets mee. Tot de komst
van de paarse bacteriën. Zij waren in staat de
aanwezige zuurstof vrij te maken en door hun grote
aantal raakten al snel de zeeën en oceanen verzadigd
met zuurstof, die later naar de atmosfeer ontsnapte.
Leg het kaartje ‘Zuurstofrevolutie; paarse
bacteriën’ op 1,8 meter van het einde van de lijn.
Het was ook werkelijk een revolutie, want toen nam
de ontwikkeling van het leven (eerst in zee, later
op land) werkelijk een aanvang. Het waren nog
ééncelligen, echter nu wel met een kern.
Leg het kaartje ‘Eerste dieren (ééncelligen)’ op 1,7
meter van het einde van de lijn.
Nu ging de ontwikkeling veel sneller, zij het voor
ons nog heel langzaam: 400 miljoen jaar later waren
er al meercellige organismen, weer 600 miljoen jaar
later kwamen er de eerste wormachtigen en
(geleiachtige) vissen.
Leg het kaartje ‘Eerste vissen’ op 0,67 meter (= 67
cm) van het einde van de lijn.
De zware klimatologische omstandigheden trokken al
die miljarden jaren een zware wissel op het
oppervlak van de aarde: grote hoeveelheden kalk en
andere mineralen kwamen door erosie in de oceanen
terecht. De kalk zorgde voor een nieuwe impuls in de
ontwikkeling van het leven. Er kwamen diervormen die
de grote hoeveelheden kalk aan zich konden binden:
de schaaldieren. Wat later ontstonden de eerste
gewervelde dieren: dieren met een skelet (zoals ook
de mens heeft). De ontwikkeling van het leven
schakelde over op een hogere versnelling.
Leg het kaartje ‘Eerste schaaldieren’ op 0,6 meter
(= 60 cm) van het einde van de lijn.
Leg het kaartje ‘Eerste gewervelden op 0,51 meter (=
51 cm) van het einde van de lijn.
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
8
De eerste drie miljard jaar
concentreerde het leven zich
in de zeeën en oceanen. Door
de ontsnapping van zuurstof
uit de oceanen naar de
atmosfeer, werd het land
langzaamaan levensvatbaar voor
leven.
Leg het kaartje ‘Eerste
landplanten’ op 0,425 meter (=
42,5 cm) van het einde van de
lijn.
Leg het kaartje ‘Eerste
insecten’ op 0,395 meter (=
39,5 cm) van het einde van de
lijn.
Leg het kaartje ‘Eerste
amfibieën’ op 0,37 meter (= 37
cm) van het einde van de lijn.
Leg het kaartje ‘Eerste
reptielen’ op 0,313 meter (=
31,3 cm) van het einde van de
lijn.
De ontwikkeling van de aarde heeft vele catastrofes
gekend. Een van de belangrijkste was de Permcatastrofe: meer dan 95% van al het zeeleven werd
vernietigd, op het land de grote reptielen. De
oorzaak van de catastrofe is nog niet bekend. Er
zijn vermoedens van een komeetinslag (zie straks
uitsterven dinosauriërs).
Leg het kaartje ‘Perm-catastrofe’ op 0,245 meter (=
24,5 cm) van het einde van de lijn.
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
9
Bijzonder is wel dat kort nà iedere abrupte
verandering op de aarde, het leven zich
revolutionair ontwikkelde. Een van de meest
bijzondere perioden die de kinderen erg zullen
aanspreken, is de tijd van de dinosauriërs geweest.
Zij ontwikkelden zich kort na de Perm-catastrofe,
evenals de eerste bloemen en de eerste zoogdieren.
Leg het kaartje van de ‘Dinosauriërs’ op 0,235 meter
(= 23,5 cm) van het einde van de lijn.
Leg het kaartje van ‘De eerste bloemen’ op 0,235
meter (= 23,5 cm) van het einde van de lijn.
Leg het kaartje van ‘De eerste zoogdieren’ 0,2 meter
(= 20 cm) van het einde van de lijn.
Het einde van de dinosauriërs was catastrofaal. Van
dit uitsterven weten we flink wat meer: overal op de
aarde is, gedateerd op 67 miljoen jaar, een zeer dun
laagje aan te treffen met het daarin op aarde weinig
voorkomende element iridium. Het idee is dat dit
door een grote komeetinslag hier is gebracht (krater
bij Nieuw Mexico). Door de enorme inslag en de
daarmee gepaard gaande ontploffing, raakte de
atmosfeer voor langere tijd vertroebeld en kon
overal het laagje iridium neerdalen. Door de grote
inslag kwam er overal op aarde een zeer sterke
vulkanische activiteit voor, die de atmosfeer verder
vertroebelde met de giftige gassen en stoffen. Voor
de dinosauriërs was het de doodsteek, voor de toen
al levende kleine zoogdieren werd het later een
nieuwe impuls tot ontwikkeling.
Leg het kaartje ‘Dinosauriërs uitgestorven’ op 0,067
meter (= 6,7 cm) van het einde van de lijn.
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
10
Door de gewijzigde omstandigheden was er een
evolutie van zowel flora als fauna. Voor de mens is
de evolutie van de apen van belang.
Leg het kaartje ‘Eerste grote apen’ op 0,035 meter
(= 3,5 cm) van het einde van de lijn.
De niet aflatende beweging van de aardplaten zorgde
10 miljoen jaar geleden voor de vorming van de
Alpen: de plaat waarop Afrika rust, beweegt zich
noordwaarts, zo de Alpen opstuwend.
Leg het kaartje van ‘Vorming Alpen’ op 0,01 meter (=
1 cm) van het einde van de lijn.
Dit fantastische verhaal krijgt natuurlijk nog een
kroon!
De oudste fossiele vondsten van bewerkte stenen
werktuigen ligt op ongeveer 7 miljoen jaar. Het
meest complete ‘menselijke’ skelet (Lucy) dateert
van 3,5 miljoen jaar. Is het niet fantastisch de
mens op deze lange lijn pas aan te treffen binnen de
laatste centimeter? Voor mij (Jos Werkhoven)
betekent het een signaal dat de mens (en wat daar
nog uit voort zal komen) nog maar aan het begin
staat van een minstens net zo bijzondere periode dan
die we zojuist hebben gezien.
Leg het kaartje van ‘De mens’ op 7 mm van het einde
van de lijn.
Verwerking
Deze tweede aanbieding (hetzelfde geldt ook voor de eerste aanbieding, de
reis van Kees Boeke) beoogt een inleiding te zijn. Er wordt een overzicht
gegeven hetwelk door vervolgaanbiedingen verder wordt ingevuld en verwerkt.
Voor de leerkracht is het van belang te weten te komen of de
nieuwsgierigheid van kinderen is gewekt. Ervaring leert dat kinderen met
erg veel vragen komen. Niet alle vragen kunnen tijdens de reis worden
beantwoord.
Geef de kinderen vóór aanvang van de reis papier en pen. Vertel ze dat er
best vragen gesteld mogen worden tijdens de reis, maar dat niet altijd op
alle vragen direct een antwoord kan worden gegeven. Om er zeker van te zijn
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
11
dat je antwoord op je vraag zult krijgen, is het verstandig de vragen
tijdens de reis te noteren.
Eventueel kan er een werkgroepje gevormd worden dat de vragen
inventariseert. Als alle vragen geordend zijn en van dubbele ontdaan, kan
met de beantwoording worden begonnen. Vragen waarvan u weet dat ze
beantwoord zullen worden in de vervolgaanbiedingen, kunt u nog even laten
rusten. Vertel de kinderen wel dat het antwoord spoedig komt in een
vervolgaanbieding!
Het beantwoorden van de vragen is beslist niet alleen een taak van de
leerkracht. Laat kinderen ook zelf naar de antwoorden zoeken in door de
leerkracht geadviseerde boeken.
Het is van groot belang dat ‘De lijnen’ gaan leven voor de kinderen. De
leerkracht is daarin de stimulerende factor. Stimuleer de kinderen nu en
bij de vervolgaanbiedingen tot het schrijven van verhalen over het
aangebodene, het verzamelen van materialen, platen, boeken etc. Alles kan
aan de lijnen worden verbonden. Het krijgt zo een plaats en De lijnen
worden een ‘levend’ overzicht of museumpje.
317513966 – Uitgeverij De Arend, Jos Werkhoven
12