Leren, denken en handelen


LEREN, DENKEN EN HANDELEN
Enkele gedachten van Chris Argyris en Donald Schön
Het onderzoek en de adviespraktijk van Chris Argyris en Donald Schön ligt aan de basis van de
theorie en praktijk van de lerende organisatie. Hieronder volgen enkele van de centrale
denkbeelden die zij in de loop der jaren hebben ontwikkeld.
Leren
Leren treedt in twee situaties op. In de eerste plaats is er sprake van leren als een persoon of een
organisatie bereikt wat het wilde bereiken. Er is een overeenkomst tussen het ontwerp van
handelen en de feitelijke uitkomst van handelen.
In de tweede plaats treedt leren op wanneer er sprake is van een gebrek aan overeenstemming
tussen de intenties en het resultaat van het handelen van personen of organisaties en wanneer dit
gebrek aan overeenkomst wordt ontdekt en herstelt. De crux van leren in en door organisaties
bestaat dus in het opsporen en corrigeren van fouten.
Verbeteren of vernieuwen: single loop en double loop leren
Wanneer een fout wordt hersteld zonder dat onderliggende waarden van het systeem worden
onderzocht of veranderd is er sprake van single loop leren. De term is door Argyris en Schön, in
navolging van anderen, ontleend aan de cybernetica. Zo wordt een thermostaat omschreven als
een ‘single loop learner’. De thermostaat is ontworpen om vast te stellen of het ‘te warm’ of ‘te
koud’ is en deze situatie te corrigereren door de verwarming aan dan wel af te doen slaan. Als
de thermostaat zich vragen zou stellen als ‘waarom ben ik op 18 graden afgesteld?’, dan zou het
een ‘double loop learner’ zijn.
Een ander voorbeeld ontlenen we aan het kwaliteitsmanagement. Het niet nakomen van een
procedure kan worden gecorrigeerd door de procedure te verfijnen of er een nieuwe procedure
aan toe te voegen. Dat is single loop leren: verbeteren door meer van hetzelfde. Als de
kwaliteitsmanager de vraag zou stellen of de geconstateerde afwijking het gevolg is van de
cultuur van de organisatie, en als dat zou leiden tot serieus onderzoek van deze vraag, dan is er
sprake van vernieuwen of double loop learning.
Leidende
waarden
Overeen
stemming
Acties
Gevolgen
Single loop
Geen
overeen
stemming
Double loop
Single loop leren vindt plaats wanneer overeenstemming wordt gecreëerd of wanneer een
gebrek aan overeenstemming wordt hersteld door het veranderen van de acties of handelingen.
Double loop leren vindt plaats wanneer een gebrek aan overeenstemming wordt hersteld door
eerste de leidende waarden te onderzoeken en te veranderen en pas daarna de acties.
Onder leidende variabelen worden de waarden verstaan die mensen proberen te bevredigen
wanneer zij handelen. Dat zijn niet de waarden die zij naar voren brengen wanneer u ze daar
naar zou vragen. Het zijn de waarden die kunnen worden afgeleid uit de handelingen van
mensen wanneer u dat handelen waarneemt.
Wil er sprake zijn van leren dan is het niet voldoende wanneer een persoon de oorzaak van (een
Doc. nr: IB ARG 01/versie 1.0/24/07/17
 De Jong, Geraedts, Meij 2000
1

gebrek aan) overeenstemming heeft ontdekt. Leren vindt plaats wanneer de gevonden oplossing
ook succesvol uitgevoerd is.
Handelingstheorieën, beleden theorieën en gehanteerde theorieën
Mensen ontwerpen hun handelingen. Dat wil zeggen dat ons handelen begeleid en gericht wordt
door ons denken. Aangezien veel van ons handelen op routine berust en we dat handelen dus
niet steeds opnieuw ontwerpen zijn de onderliggende gedachten die dit handelen sturen
grotendeels onbewust. Dit samenhangend stelsel van gedachten dat het handelen richt noemen
Argyris en Schön de handelingstheorie.
Mensen hebben twee soorten handelingstheorieën. Wanneer iemand achteraf gevraagd wordt
waarom hij een bepaalde handeling heeft verricht, zal hij voor zijn handeling een redelijke
rechtvaardiging proberen te geven. Dit noemen Argyris en Schön de beleden theorie. Vaak
blijkt dat, wanneer we het handelen van iemand echt gaan observeren en er van afleiden wat
hem in de situatie gedreven heeft, hij een andere theorie ‘gebruikt’ dan de beleden theorie die
hij zegt te gebruiken. Deze handelingstheorie die uit de observatie van het handelen van een
persoon afgeleid kan worden heet de gehanteerde theorie.
Omdat mensen ontwerpers zijn van hun handelen en daarbij geleid worden door de
onderliggende handelingstheorie, kunnen zij niet bewust fouten maken. Immers, als zij bewust
een fout zouden maken dan zou de uitkomst van hun handelen (de ‘fout’) door hen bedoeld zijn.
Maar in dat geval kan er helemaal geen sprake zijn van een fout. De uitkomst van mijn handelen
is immers in overeenstemming met wat ik wilde bereiken, nl. de zgn. ‘fout’.
Wanneer er dus sprake is van fouten, dan moeten deze fouten onbewust ontworpen zijn door een
gehanteerde theorie die zich aan de waarneming van de persoon onttrekt. Double loop leren
treedt dan op wanneer ingeval van een gebrek aan overeenkomst de onbewuste gehanteerde
theorie bewust wordt gemaakt, wordt veranderd en er volgens deze nieuwe handelingstheorie
wordt gehandeld.
Effectief oplossen van problemen
Problemen en vraagstukken waar organisaties of personen mee te maken hebben kunnen zich in
alle soorten en maten voordoen. Van (persoonlijke) competentie en effectiviteit is sprake
wanneer problemen zo worden opgelost dat zij zich in toekomst niet meer zullen voordoen. Het
oplossen van problemen vraagt om drie stappen:
- De diagnose van het probleem.
- De keuze van de oplossing uit verschillende alternatieven.
- De implementatie van de gekozen oplossing.
Deze drie stappen kunnen het meest succesvol worden gezet, wanneer zij plaats vinden onder
drie condities die mensen met elkaar moeten realiseren:
- De diagnose van het probleem vraagt om het verzamelen van betrouwbare informatie.
- De keuze van de oplossing vraagt om vrije en geïnformeerde keuze.
- De implementatie van de gekozen oplossing vraagt om innerlijke verbondenheid aan de
gekozen oplossing.
In de praktijk van alledag blijkt steeds dat deze condities het moeilijkst te realiseren zijn bij die
problemen die er het hardst om vragen.
Defensief handelen: afweer
Het merendeel van ons handelen en oplossen van problemen is van het type single loop. Daarin
zijn we ook behoorlijk bekwaam. Slechts een betrekkelijk klein deel van de problemen waarmee
we in aanraking komen vragen om double loop oplossingen. Hoewel het aandeel van dit soort
Doc. nr: IB ARG 01/versie 1.0/24/07/17
 De Jong, Geraedts, Meij 2000
2

problemen klein is, is hun belang cruciaal. De moeilijkheid bij dit soort problemen is, dat als zij
zich voordoen, zij meestal verontrustend, beschamend of bedreigend voor ons zijn. Juist in die
situaties tonen we ons het minst bereid over te gaan tot kritisch (zelf-) onderzoek en hebben we
de meeste behoefte ons straatje schoon te vegen. Met andere woorden we gaan – meestal
onbewust – over tot defensief handelen: afweer.
Defensief handelen of afweer verkleint de kans dat de condities voor het succesvol oplossen van
problemen – betrouwbare informatie, vrije geïnformeerde keuze, innerlijke verbondenheid –
worden gerealiseerd. De ironie (of tragedie) is dat dit voorkomt dat de problemen die er
werkelijk toe doen duurzaam tot een oplossing worden gebracht.
Model I en Model II
Wanneer personen wordt gevraagd of zij de wereld die zij ontwerpen, en waarin cruciale
vraagstukken op een beperkte manier worden aangepakt, ook wensen, dan ontkennen zij dat
meestal. Daarmee doet zich de puzzel voor hoe het mogelijk is dat mensen een ‘wereld’ – van
twee mensen, een groep, verschillende groepen, de organisatie of meerdere organisaties –
voortbrengen die zij niet zeggen te willen. Zoals we boven zagen moeten we dan de vraag
stellen naar de gehanteerde theorie die zij daadwerkelijk gebruiken in hun handelen.
Onderzoek in talloze situaties leidt tot het inzicht dat mensen een theorie hanteren die leidt tot
beperkt leren en die Argyris en Schön de gehanteerde theorie Model I noemen. (Zie hand-out
Model I en Model II) Deze theorie is gebaseerd op de eenzijdige controle van de situatie
waarvoor men staat, het spelen op de winst, het voorkomen van gezichtsverlies en op rationeel
zijn. Aangezien anderen zich ook gedwongen voelen volgens deze theorie te handelen leidt dat
tot een wereld van gebrekkig onderzoek, weinig keuze vrijheid en lippendienst aan de
verbondenheid aan gekozen oplossingen.
Aangezien we vanaf onze jeugd gesocialiseerd en geoefend zijn in dit handelen, zijn we
bijzonder vaardig geworden in het voortbrengen van situaties die we feitelijk zeggen niet te
willen. We zij vaardig in het onbekwaam zijn. Dat duiden Argyris en Schön aan als skilled
incompetence.
De uitweg in deze impasse ligt er in dat we ons bekwamen in het handelen volgens de
gehanteerde theorie Model II. Met deze theorie zijn we in elk geval bekend. Immers de meeste
van ons zullen de normen en waarden die daarin worden gearticuleerd aanhangen: zoek
betrouwbare informatie, maak een vrije en geïnformeerde keuze en zorg voor innerlijke
verbondenheid met en verantwoordelijkheid voor deze keuze. De moeilijkheid is dat we in deze
vorm van handelen veel minder bekwaam zijn. Deze onbekwaamheid wordt nog versterkt door
dat organisaties overwegend een leersysteem steunen dat gebaseerd is op de institutionalisering
van Model I.
Organizational defensive routines
In de dagelijkse werkelijkheid vertonen veel organisaties krachtige defensieve routines,
organizational defensive routines. Deze worden vooral dan van kracht wanneer personen te
maken krijgen met problemen van de organisatie of mensen die verontrustend of bedreigend
zijn. Een defensive routine is een handeling of beleidslijn die er voor bedoeld is te voorkomen
dat de betrokkenen zich verontrust of bedreigd voelen. Deze defensive routine speelt dat klaar
op een manier die het moeilijk maakt om de oorzaken van deze verontrusting op te sporen en te
herstellen. Defensieve routines zijn overmatig beschermend en tegen het leren gericht. Zij
worden van kracht onder condities waarin zij het meest contra-productief zijn.
Defensive routines ontstaan omdat de betrokkenen geloven dat dit noodzakelijk is voor het
eigen overleven en dat van de organisatie. Dat leidt tot een paradox. Aan de ene kant dienen
defensive routines er toe om fouten toe te dekken waarvan het herstel van belang is voor het
effectief functioneren van de organisatie. Zo’n toedekken is in strijd met de formele eisen van
Doc. nr: IB ARG 01/versie 1.0/24/07/17
 De Jong, Geraedts, Meij 2000
3

goed bestuur van de organisatie (en de eigen persoon). De betrokken horen immers niet om de
fouten heen te werken. Bovendien is het ‘om de fouten heen werken’ zelf onbespreekbaar.
Tenslotte, wil dit gedrag ook in de toekomst onbespreekbaar blijven, dan is het nodig dat de
onbespreekbaarheid zelf ook onbespreekbaar is.
Aan de andere kant is het echter ook zo dat wanneer dit ‘er omheen werken’, dit
onbespreekbaar maken en het onbespreekbaar maken van het onbespreekbaar maken aan de
oppervlakte komt, de betrokken verweten wordt dat zij op deze wijze handelen.
Zo vormen persoonlijke afweer en organizational defensive routines een krachtig systeem dat
slechts tot beperkt leren kan leiden. Een organisatie die door zo’n leersysteem wordt
gekenmerkt noemen Argyris en Schön een O I organisatie. Daar tegenover staat een organisatie
met een leersysteem dat grondig, double loop leren bevorderd: O II.
Knowledge for action: een leergemeenschap binnen een werkgemeenschap
De uitweg uit deze impasse ligt er in dat werken en leren, handelen en onderzoeken van dit
handelen steeds met elkaar worden verbonden. De verbinding van denken en handelen, van
theorie en praktijk, van onderzoek en werk is het grondthema in het werk van Argyris en Schön.
Dat betekent dat de werker, manager of consultant ook onderzoeker wordt. Het type onderzoek
dat dan plaats vindt noemen Argyris en Schön Action Science.
Action Science of handelingswetenschap moet kennis opleveren die tot verbetering van
handelen leidt bij juist de aanpak van die problemen die we als verontrustend of bedreigend
ervaren. Daartoe bestuderen we deze problemen en de manier hoe we daar samen met anderen
mee omgaan. De werkgemeenschap wordt tevens een leergemeenschap. Het beoefenen van en
oefenen in de bekwaamheid door de betrokkenen tot het scheppen van een productieve
leeromgeving is zowel het begin als het eindpunt van een betere en rechtvaardigere wereld.
Literatuur
Argyris, Chr., Leren in en door organisaties. Het hanteerbaar maken van kennis. Schiedam:
Scriptum Management, 1996.
Argyris, Chr., D.A. Schön, Organizational Learning II. Theory, Method, and Practice. Reading
Massachusetts, 1996.
Doc. nr: IB ARG 01/versie 1.0/24/07/17
 De Jong, Geraedts, Meij 2000
4