Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit

Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
P. 350
Een bodem
voor duurzame
omgevingskwaliteit
In Nederland ligt de ruimte er mooi aangeharkt bij. Een project als Mooi
Nederland illustreert de ambitie van planologen om die aangeharkte ruimte
nog mooier te maken. Om dergelijke ambities echt te behalen, is harken niet
genoeg. De uitdaging is ploegen: door de ondergrondse ruimte veel meer in
ruimtelijke afwegingen te betrekken is een duurzamere omgevingskwaliteit
te bereiken en zijn maatschappelijk urgente vragen beter te beantwoorden.
Henk Puylaert, Erik Schurink en Henk Werksma
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
P. 351
Figuur 1 Lagenbenadering (bron: Dauvellier
Planadvies, 2003)
Occupatielaag kent een hoge veranderingssnelheid;
veranderingen voltrekken zich veelal binnen één generatie
(10 tot 40 jaar).
Netwerklaag kent hoge aanloopkosten en lange aanlooptijden;
belangrijke veranderingen in deze laag duren circa 20 tot 80
jaar.
Ondergrondlaag kent een lange ontstaansgeschiedenis en
is kwetsbaar; veranderingen treden soms snel dan weer
langzaam op, herstel of nieuwvorming kan tientallen jaren tot
eeuwen duren.
De ondergrond kan een belangrijke
bijdrage leveren aan de oplossing van
maatschappelijke problemen, zoals de
klimaat- en energiecrisis en de verrommeling. Jaarlijks gaat door ondoordacht
gebruik van de ondergrond drie miljard
euro verloren (De Mulder e.a., 2003). Het
is dan ook belangrijk om de vertegenwoordigers van de ondergrond uit te dagen, het
speelveld van de gebiedsontwikkeling te
laten zien en creativiteit te stimuleren. Dit
kan door functiecombinaties en meervoudig ruimtegebruik boven en onder de
grond uit te werken en toe te passen. Een
slim doordacht driedimensionaal plan
voorkomt dat problemen in de uitvoering
met hoge kosten moeten worden opgelost.
In de ruimtelijke ordening ligt de focus
op het bovengrondse en het zichtbare. Er
is weinig aandacht voor de ondergrond
en de mogelijkheden die de ondergrond
biedt voor ruimtelijke ontwikkeling.
De ondergrond biedt veel kansen om de
ruimtelijke kwaliteit van de bovengrondse
ruimte te verbeteren. Dit kan bijdragen aan
oplossingen van actuele maatschappelijke
problemen zonder dat dit ten koste gaat van
duurzaam gebruik en beheer van de ondergrond. Centraal staat hier de vraag naar
de winst van een integrale benadering van
de ondergrond en de bovengrond. Wat is
verdiept ruimtelijk beleid? Hoe brengen we
dit een stap dichterbij? Eerst wordt ingegaan
op de ondergrondlaag van de lagenbenadering. De meerwaarde van de relatie tussen
boven- en ondergrond wordt vervolgens
geïllustreerd door maatschappelijk urgente
kwesties op het gebied van klimaat en
energie en omgevingskwaliteit. Tot slot
wordt aangegeven hoe verdiept ruimtelijke
beleid werkelijkheid kan worden.
De lagenbenadering
De essentie van de lagenbenadering
(figuur 1) is de veranderingssnelheid van
de lagen. De benadering stimuleert het
bewustzijn over temporele veranderingen
in de onderscheiden lagen. Naarmate dit
tempo lager ligt, is meer oog voor effecten
op langere termijn nodig in de afweging
van ruimtelijke ingrepen. Veranderingen
in de occupatielaag gaan over het algemeen
sneller dan in de ondergrondlaag. Ingrepen
in de ondergrond zijn niet of slechts op
lange termijn omkeerbaar. De ondergrond
is gezien de aard van de biotische en
abiotische processen daarin een laagdynamisch systeem. Een regendruppel doet
er honderden jaren over om een drinkwaterbron op een paar honderd meter diepte
te bereiken. Dat maakt het logisch dat
de gewenste invloed van de overheid, als
hoeder van het langetermijnbelang, op de
ondergrond groot is. Ook vraagt dit van de
overheid oog voor de interactie tussen de
lagen. Veranderingen in de ene laag kunnen
effect hebben op andere lagen.
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
De ondergrondlaag is uitgewerkt in
ondergrondkwaliteiten. Dit zijn de
informatiekwaliteit, productiekwaliteit,
draagkwaliteit en regulatiekwaliteit (figuur
2). Deze vierdeling maakt de functies van
de ondergrond zichtbaar. De ondergrond is
de basis van het landschap en het (natuur-)
historisch archief. Deze laag is een schatkamer voor genetisch materiaal, cultureel
erfgoed en drager van het landschap en
daarmee bepalend voor de identiteit van
gebieden. Bovendien is de ondergrond de
basis voor natuur, landbouw, tuinbouw en
bosbouw, producent van delfstoffen en van
energie. De ondergrond is de drager voor
constructies, funderingen, ondergrondse
verblijfsruimten, kabels en leidingen.
Bovendien is deze laag een buffer voor de
opslag van hemelwater. In de ondergrond
vinden tenslotte processen plaats als
filtratie, buffering en chemische omzetting.
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
Figuur 2 Ondergrondkwaliteiten
(bron: Dauvellier Planadvies, 2003)
De ondergrond heeft een grote capaciteit
tot (zelf-)regulatie en is in staat om zelf,
of soms geholpen door de mens, verontreinigingen af te breken mits ze ruimte
en tijd krijgt. De ruimtelijke ordening is
vooral gericht op de eerste drie kwaliteiten.
Het belangrijkste aandachtsgebied van
milieubeheer is juist de vierde kwaliteit, de
regulatiekwaliteit.
Gebiedsontwikkeling
De ondergrondkwaliteiten laten zien dat de
ondergrond van invloed is op het gebruik
van de ruimte bovengronds (figuur 3). De
afstemming van toenemend gebruik en
Dwarsdoorsnede ondergrondkwaliteiten (bron: Dauvellier Planadvies, 2007)
P. 352
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
toenemende claims op de ondergrond en
het ontwikkelen en beschermen van de
kwaliteiten van de ondergrond vereisen een
zorgvuldige planning. Dat betekent een
betere samenwerking tussen ruimtelijke
planning en milieubeheer, waarbij beide
disciplines zich moeten verdiepen in de
kwaliteiten van de ander. Ruimtelijke
ordening mag belangrijke regulatiemechanismen niet verstoren. Milieubeheer moet
meer rekening houden met het benutten van
productie-, draag- en informatiekwaliteiten.
Per locatie moet worden bekeken welke
kwaliteiten van de ondergrond belangrijk
zijn en hoe deze te combineren vallen.
De praktijk van ruimtelijke planvorming
en gebiedsontwikkeling laat zien dat
de wisselwerking tussen planologen en
bodemdeskundigen niet optimaal is. De
bodemwereld werkt al geruime tijd aan ver-
P. 353
breding van het bodembeleid en probeert
aansluiting te vinden bij ruimtelijk beleid
en gebiedsontwikkelingen. De ruimtelijke
planningswereld is zich nauwelijks bewust
van het belang om de ondergrondlaag te
beschouwen en als kans te zien. De meeste
aandacht gaat uit naar belemmeringen
van de ondergrond voor gewenste bovengrondse ontwikkelingen, zoals de extra
kosten door verontreiniging van bodem
of grondwater, een slechte draagkracht of
vertraging door verplicht archeologisch
onderzoek. Kansen van de ondergrond
voor de oplossing van maatschappelijke
kwesties staan in de ruimtelijke planningswereld niet scherp op het netvlies.
Voor drie maatschappelijke kwesties volgen
nu enkele voorbeelden van kansen die, als
ze worden benut, laten zien dat een gebied
er sterk op vooruit kan gaan door beter
gebruik van de ondergrond.
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Klimaat en energie
De regulatiekwaliteit van de bodem kan
worden aangesproken om hemelwater
tijdelijk te bergen. Om wateroverlast in
extreme situaties te voorkomen is tijdelijke
berging van water op de grond en in de
bodem nodig. Water in de bodem opslaan
kan bijvoorbeeld in combinatie met
andere functies die stedelijke kwaliteit
toevoegen aan de openbare ruimte. De
zonnevijver op de ondergrondse parkeergarage in het Paleiskwartier in Den
Bosch is een goed voorbeeld (Werksma &
Verhoeff, 2007).
Water in de bodem opslaan kan ook. De
bodem moet dan niet verhard zijn en het
kan noodzakelijk zijn de doordringbaarheid van de bodem te verbeteren. De
bergingspotentie verschilt namelijk van
plaats tot plaats, waardoor vroegtijdige
afstemming van gebruik van boven- en
ondergrond noodzakelijk is. Bij ruimtelijke ontwikkelingen met een groot
verhard oppervlak is de tijdelijke berging
van hemelwater een lastige opgave. Dit is
op te lossen door de bodem als ruimtereservoir te beschouwen en de inrichting
van de bouwlocatie zo af te stemmen op
de bodemopbouw dat infiltratie vanuit
vijvers en wadi’s mogelijk is. Waterberging
in de bodem gaat verdroging in de zomer
tegen. Dat is noodzakelijk om monumentale bomen en ander groen te behouden.
Ook voorkomt dit dat eeuwenoude
funderingspalen droog komen te staan,
hun draagkracht verliezen en schade aan
panden wordt veroorzaakt.
De productiekwaliteit van de bodem
levert een belangrijke bijdrage aan een
duurzame energiehuishouding, door
bijvoorbeeld warmte- en koudeopslag,
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
geothermie en opslag van (wind-) energie
in de bodem. Vooral warmte- en koudeopslag vraagt om ruimtelijke ordening van de
ondergrond, omdat open systemen gebruik
maken van grondwaterstromen. Het is
niet mogelijk om onbeperkt systemen
naast elkaar te ontwikkelen, omdat het ene
systeem de warmte of koude van het andere
systeem kan inpikken. Dit heeft juridische
gevolgen voor eigendom en aansprakelijkheid, waarvan onduidelijk is of en hoe een
bestemmingsplan dit kan regelen. Dit jaar
verschijnt een beleidsvisie op de ondergrond van het Ministerie van VROM die
hierop ingaat.
De relatie tussen ondergrond en broeikasgassen is voor gebiedsontwikkeling
een actueel thema. Het landbouwkundig
gebruik van veenweidegebieden leidt door
waterpeilverlaging tot blootstelling van
veen aan de lucht en daarmee tot een aanzienlijke CO2-uitstoot (regulatiekwaliteit).
Andersom kan het gebruik van de ondergrond voor opslag in lege aardgasvelden
(draagkwaliteit) de bodemdaling tegengaan
en een oplossing zijn voor het CO2probleem. Discussies over een experiment
met CO2-opslag in Barendrecht illustreren
de verbinding tussen ondergrondse en
bovengrondse ordening.
Leefomgevingskwaliteit
Intensivering van het ruimtegebruik door
verdichting en verdieping draagt bij aan
de kwaliteitsverbetering van de stad en
voorkomt aantasting van kwaliteiten van
groene gebieden. Minder aantrekkelijke
functies, zoals opslag van afval en goederen,
parkeren, archiefruimte, kabels en leidingen, kunnen naar de ondergrond verplaatst
worden. Ondergrondse auto-infrastructuur
verbetert vooral in steden de milieu- en
P. 354
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
omgevingskwaliteit. Een voorbeeld is de
Markt in Maastricht waar de aanleg van een
ondergrondse parkeergarage de bovengrondse kwaliteit sterk heeft verbeterd.
Bij grote ruimtenood is het omvangrijke
ruimtereservoir van de ondergrond in
stedelijk gebied actief te benutten voor
winkelen en amusement. De Rotterdamse
koopgoot en de Haagse tramtunnel tonen
dat een hoge kwaliteit van de ondergrondse
ruimte de aantrekkelijkheid van gebieden
ondergronds en bovengronds versterkt. De
drukte in de ondergrond kan bij onvoldoende oog voor de samenhang tussen
ondergrond en bovengrond beperkend
werken. Zo was het niet mogelijk om
bomen te planten in een Utrechts centrumgebied omdat er geen ruimte voor de
wortels was.
De culturele identiteit van steden en
dorpen is te versterken door archeologische waarden in de bodem te tonen en
aardkundige waarden in het landschap
te accentueren (informatiekwaliteit). De
regionale economie kan hier de vruchten
van plukken door inkomsten uit toerisme
en recreatie, bijvoorbeeld waar wandelroutes de toerist kennis laten nemen van de
bodem. In Maastricht leidt de route langs
bewaard gebleven resten van Romeinse
bouwwerken en in Woerden toont een
parkeergarage archeologische vondsten.
Kosten en baten
Problemen met de uitvoering van grote
plannen, zoals de Noord-zuidlijn in
Amsterdam en de Haagse tramtunnel
halen het landelijke nieuws. Ook in de regio
is groot leed zoals bij de Koepoortgarage in
Delft en de bij Schouwburg in Middelburg.
Klein leed, dat vooral de draagkwaliteit
P. 355
van de ondergrond betreft, komt frequent
voor, zoals paalrot door verlagingen van
de grondwaterstand, wateroverlast door
opstuwing door parkeergarages, vocht in
kruipruimtes, aantrekken van grondwaterverontreiniging en beschadiging van kabels
en leidingen tijdens de bouw. Tijdens de
bouw of kort na oplevering zorgt dit voor
hoge kosten en maatschappelijk onrust.
Dat geldt ook voor onverwachte kosten in
het beheer, bijvoorbeeld door verzakkingen
van opritten en andere infrastructuur. Een
passende afstemming van functies op en in
de ondergrond bespaart veel geld zowel in
de realisatie als in het beheer.
Bodemverontreiniging, een bedreiging voor
de regulatiekwaliteit van de ondergrond,
vormt voor veel braakliggende terreinen een
obstakel voor herontwikkeling. De kosten
van sanering zijn vaak te hoog. Door de
sanering te combineren met andere functies
zijn kosten te besparen. Bijvoorbeeld door
aanleg van een warmte- en koudeopslagsysteem dat door het rondpompen van
grondwater het verontreinigde grondwater
zuivert. Dit voorkomt een ingrijpende en
tijdrovende sanering. Voor de ontwikkeling van woningbouw is verontreinigde
grond een belemmering, zeker in bestaand
stedelijk gebied. Kansrijke oplossingen zijn
te realiseren op aantrekkelijke locaties, zoals
oude havengebieden, door functiecombinaties, innovatieve inrichtingsconcepten en
een slimme keuze van de saneringstechniek.
Voor de herstructurering van een wijk in
Hoogvliet is bodemsanering gecombineerd
met ruimte voor waterberging. De vervuilde
grond is hergebruikt voor een geluidswal
langs de A 15 door de grond in folie te
pakken en er een leeflaag op te brengen.
Op die laag is groen gerealiseerd, wat
fijnstof afvangt.
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
Tabel 1 De werelden van gebiedsontwikkeling en milieu
milieu
gebiedsontwikkeling
denkwijze
defensief / vasthouden dan wel verbeteren offensief / overvragen
werkwijze
monodisciplinair/sectoraal/uitsluiten onzekerheid multidisciplinair/integraal/omgaan met onzekerheid
kwaliteitsdoel
maximalisatie van een specifieke kwaliteit
optimalisatie totaal
niveau besluitvorming centraal
decentraal
methode doelbereiking formulering toetsbare normen
ontwerpen, inpassen en afwegen
ruimtegebruik
multifunctioneel en intensief
functiescheiding en zonering Tabel 2 Checklist ondergrond
geschikt voor…
beschermen van…
zichtbaar maken van...
bouwen
schone bodem
cultuurhistorie
rekening houden met…
bodemvervuiling
ondergronds bouwen
levende bodem
landschap
kabels en leidingen
CO2 opslag
stabiele bodem
geomorfologie
niet gesprongen explosieven
warmte- en koudeopslag
waterfilterende bodem
ecologie
bodemdaling
geothermie
waterbergende bodem
aardkundige waarden
gewasproductie
voorraden drinkwater
archeologie
De uitdaging
Gebruik maken van de ondergrond
verbetert dus de (bovengrondse) ruimtelijke kwaliteit en draagt bij aan de oplossing
van maatschappelijke kwesties. Verdiept
ruimtelijk beleid biedt kansen. De vraag
resteert hoe die kansen kunnen worden
benut. Het antwoord is simpel. Organiseer
interactie tussen de betrokken disciplines
en laat resultaten zien. De praktijk is echter
weerbarstig. Cultuur- en organisatieverschillen maken dat onderling contact niet
vanzelfsprekend is. Tabel 1 illustreert de
verschillende werelden. Juist vanuit deze
verschillen is een uitdagende inbreng te
leveren aan de maatschappelijke kwesties,
die gebiedsontwikkeling en ondergrond
met elkaar gemeen hebben. Vanuit de
ondergrond vraagt dit de juiste bijdrage op
het juiste moment in de juiste vorm.
De juiste bijdrage betreft het brede
spectrum van de ondergrond, wordt
gecoördineerd aangeleverd met inbreng
vanuit verschillende bodemdisciplines,
zoals geotechniek, archeologie, bodemkunde, hydrologie. Hierbij dienen tevens
verbindingen gelegd te worden naar
andere thema’s, zoals natuur, water en
economie, en dient aansluiting op de
politieke agenda gezocht te worden.
Van gebiedsontwikkelaars vraagt
dit een integrale verkenning van de
ondergrond in een gebiedsanalyse. De
lagenbenadering en daarop gebaseerde
analyse-instrumenten, zoals de checklist
ondergrondkwaliteiten (tabel 2), zijn
hulpmiddelen. Deze checklist verschaft
een agenda van relevante onderwerpen
en helpt om samenhang tussen onderwerpen in de ondergrond aan te brengen
via de vier onderscheiden kwaliteiten.
De lagenbenadering positioneert de
ondergrond ten opzichte van de andere
lagen in de gebiedsanalyse en stimuleert
inzicht in de samenhang tussen de lagen.
Belangrijk is ook de communicatie over
de geleverde bijdragen. Zijn de bijdragen
bruikbaar, welke vragen leven nog en
P. 356
Rooilijn
Jg. 42 / Nr. 5 / 2009
Een bodem voor duurzame omgevingskwaliteit
welke informatiebehoefte bestaat nog? Dit
lijkt vanzelfsprekend, maar de praktijk laat
zien dat er vaak een kloof blijft tussen vraag
en aanbod van informatie. De juiste vorm
van informatie en informatieoverdracht is
van grote betekenis. Gebiedsontwikkelaars
willen informatie die zicht biedt op kansen.
Informatie moet eenvoudig zijn, visueel
aantrekkelijk en in de taal van de ontvanger. Geschiktheids- en kansenkaarten voor
ruimtelijke functies is wat gebiedsontwikkelaars willen, evenals inzicht in de grote
belemmeringen in tijd en kosten van de
ondergrond voor gebiedsontwikkeling.
Dus biedt geen bodemkwaliteitskaart met
technische legenda-eenheden aan, maar
een kaart die duidelijk maakt waar in het
gebied hoeveel onderzoekstijd nodig is naar
de kwaliteit van de bodem.
Basis voor duurzame kwaliteit
De ondergrond biedt kansen voor de
oplossing van de ruimtelijke ordeningskwesties van vandaag, zoals duurzaamheid,
leefbaarheid en kosten. Een duurzame
ontwikkeling is gebaat bij schone energiebronnen. De ondergrond kan met
geothermie en warmte-koudeopslag een
wezenlijke bijdrage leveren. Door veenoxidatie af te remmen via waterpeilbeheer
kan CO2-uitstoot verminderen. Gebruik
van de ruimte in de ondergrond draagt
bij aan een intensivering van het stedelijk
ruimtegebruik en kan dit bovengronds de
leefomgevingskwaliteit verbeteren. Tevens
kan het een rem zijn op stedelijke uitleg
waardoor groene gebieden gevrijwaard
blijven van verstedelijking en de kans op
verrommeling van het landelijk gebied
vermindert.
Met een slim gebruik van de ondergrond
is geld te besparen en zelfs te verdienen. De
directe bespaar- en verdiencapaciteit zit
P. 357
vooral bij de draagkwaliteiten (het domein
van de civiele techniek) en de wijze van
omgang met verontreiniging van bodem en
grondwater. Een indirecte verdiencapaciteit
zit in de informatiekwaliteiten via een
leesbare geschiedenis van stad en land. Dit
is een kans voor de regionale economie.
Archeologische en aardkundige waarden
kunnen gedurende lange tijd voor een
toeristisch-recreatieve impuls zorgen, mits
goed beschermd.
Ook de regulatiekwaliteiten vragen
bescherming tegen ongewenste ingrepen.
Ongewenst gebruik kan tot jarenlange
negatieve effecten leiden waardoor opties
in de toekomst zoals schoon en goedkoop
drinkwater niet zijn te verzilveren. Verdiept
ruimtelijk beleid hoort afwegingen te
maken tussen korte en langetermijnbelangen en waarden van de boven- en de
ondergrond. Nodig is dat vroeg in het planvormingsproces verdieping ontstaat in de
interactie tussen ondergronddeskundigen
en gebiedsontwikkelaars. Als dat lukt dan
vormt de ondergrond echt de basis voor een
duurzame omgevingskwaliteit.
Henk Puylaert en Henk Werksma ([email protected])
zijn planoloog en partner van H2Ruimte. Erik Schurink
([email protected]) is senior adviseur bij CSO Adviesbureau
in multidisciplinaire projecten over de ondergrond.
Literatuur
Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I. Ritsema, W.E. Westerhoff &
T.E. Wong (2003) De ondergrond van Nederland, Noordhoff,
Utrecht
Werksma, H. & B. Verhoeff (2007) De bodem is voor mij…; een
stevige basis voor ruimtelijke ontwikkeling, SKB, Gouda.