Atlantikwall Zuid-Holland … van Noordwijk tot de Punt van Goeree

Provincie Zuid-Holland
De Provincie Zuid-Holland wil de herkenbaarheid en de beleefbaarheid van de Atlantikwall versterken
door bunkercomplexen langs de Zuid-Hollandse kust zowel fysiek als virtueel toegankelijk te maken.
De Provincie ondersteunt herstelwerkzaamheden, ontsluiting door fiets- en wandelroutes, educatieve
programma’s en toeristische marketing. Zo wordt het verhaal van de Atlantikwall onder de aandacht
gebracht van een breed publiek en blijft de herinnering aan de linie ook in de toekomst gewaarborgd.
ZUID-HOLLAND
Teksten: Geert-Jan Mellink, Erfgoedhuis Zuid-Holland
Adviezen: Christian Quist
Samenstelling: Erfgoedhuis Zuid-Holland/Ad van der Zee
Foto’s: NIOD, Bundesarchiv, Atlantikwall Musea Noordwijk en Hoek van Holland,
Biberbunker, Stichting Fronttaal, SAMS, Erfgoedhuis Zuid-Holland.
Met speciale dank aan Geo van Geffen/Het Zuid-Hollands Landschap
Vormgeving: Bannink Publiciteit, Leimuiden
I
N
H
O
1.
U
D
Het verhaal van de Atlantikwall in zuid holland
Introductie 4
Tweede wereldoorlog 4
Vrees voor een invasie 4
Structuur Atlantikwall 5
Versterkte Atlantikwall 6
De bouw 7
Hoe bouw je een bunker? 8
Sloop en evacuatie 9
Dagelijks leven 10
Gebruik Atlantikwall 11
Na de oorlog 11
Sporen van de Atlantikwall 12
Erfgoed 13
2.
De locaties van de Atlantikwall in zuid holland
Noordwijk/Katwijk 15
Scheveningen en Den Haag 17
Festung Hoek van Holland 20
Voorne 25
Goeree-Overflakkee 27
Contactadressen 28
3
De Atlantikwall
Wie in de duinen wandelt of fietst komt ze ongetwijfeld een keer
tegen: Duitse bunkers uit de Tweede Wereldoorlog. Maar niet iedereen
zal weten dat ze de zichtbare overblijfselen zijn van de Atlantikwall,
een 5200 kilometer lange verdedigingslinie die liep van Noorwegen tot
Zuid-Frankrijk. Het verhaal van de Atlantikwall gaat over de bouw en
de militaire betekenis, maar ook over minder bekende aspecten als de
massale evacuaties, de sloop en wederopbouw. De bunkers en andere
overblijfselen vormen een herinneringslandschap dat verwijst naar het
donkere verleden van de Tweede Wereldoorlog.
Tweede Wereldoorlog
De Atlantikwall geldt als een van de grootste bouwwerken van de 20e eeuw. NaziDuitsland bouwde de linie tijdens de Tweede Wereldoorlog tussen 1942 en 1945 om
een geallieerde invasie van het Westeuropese vasteland vanuit zee onmogelijk te
maken. Aanleiding voor de bouw was de dreiging van een langdurige twee-frontenoorlog voor Duitsland toen na het verlies van de luchtoorlog tegen Groot-Brittannië
eind september 1940, een jaar later ook de Duitse opmars in de Sovjet-Unie tot staan
kwam. Om de zwakke verdediging van de kuststrook in het Westen te versterken,
begonnen de Duitsers eind 1941 met de aanleg van een kustverdedigingslinie.
Deze zogenaamde Neue Westwall – ter onderscheid van de Westwall, een 630 kilometer
lange verdedigingslinie langs de westgrens van Duitsland zelf - moest strategische
locaties zoals havens, steden en industriegebieden langs de gehele kust van Noorwegen
tot aan de Frans-Spaanse grens versterken. Zo zou met relatief weinig militairen een
vijandelijke invasie kunnen worden verhinderd, was het idee.
Vrees voor een invasie
De aanleg van de Neue Westwall, later om propagandistische redenen om-gedoopt tot
Atlantikwall, vorderde aanvankelijk nauwelijks. De angst voor een geallieerde invasie
werd in 1942 echter zo groot dat alle beschikbare mankracht voor de kustverdediging
werd ingezet. Ook Nederland kreeg al gauw met de gevolgen daarvan te maken.
In april 1942 werden langs de hele kust het strand en de duinen tot verboden gebied
(Sperrgebiet) verklaard. Vanaf 1 juli 1942 gold een algemeen bouwverbod omdat een
groot deel van de bouwcapaciteit gebruikt moest worden voor de aanleg van de
Atlantikwall. De oorspronkelijke plannen voorzagen in de bouw van 15.000 bunkers
aan de Nederlandse, Belgische en Franse kust. Maar door gebrek aan arbeidskrachten,
materieel en brandstof waren er op de einddatum van 1 mei 1943 slechts 6000 bunkers
opgeleverd. Daarvan stonden er 510 in Nederland, in plaats van de geplande 2000.
Terug naar de inhoudspagina
4
De Atlantikwall: 5.000 kilometer verdedigingswal, van de Noordkaap
tot de Pyreneën.
Structuur Atlantikwall
De Atlantikwall was een serie losstaande, zelfstandige en aan alle kanten te verdedigen
kleinere en grotere steunpunten die elkaar vuurondersteuning konden geven. In veel
gevallen bestonden ze uit bomvrije bunkers, soms met een muur- en dakdikte van zeker
twee meter gewapend beton. Al naar gelang hun betekenis en grootte worden de
steunpunten Widerstandsnest, Stützpunkt, Stützpunktgruppe, Verteidigungsbereich of
Festung genoemd. Het Widerstandsnest is het kleinste steunpunt, Festung - de havens
en de toegangen tot deze havens - het grootste. In Nederland waren vier Verteidigungsbereiche: Den Helder, IJmuiden, Hoek van Holland en Vlissingen. In 1944 kregen Hoek
van Holland en IJmuiden de status van Festung.
Naar de locaties
5
Noordwijk aan Zee, net na de Bevrijding. Het strand staat nog vol met
‘asperges’ en andere versperringen.
De kustverdediging bestond naast de bezetting van de steunpunten zelf, uit batterijen
met kust- en luchtafweergeschut, en uit radarinstallaties. De batterijen waren
gewoonlijk samengesteld uit een vuurleidingspost (waar observaties en metingen
werden gedaan), geschutsemplacementen, woonschuilplaatsen voor de manschappen
en bergplaatsen voor munitie en bijvoorbeeld aggregaten. De verdedigingswerken
waren onderling verbonden met ondergrondse loopgraven.
Naast bunkers en batterijen maakten versperringen en natuurlijke hindernissen,
zoals waterlopen en steile duinhellingen, onderdeel uit van de Atlantikwall.
Als versperringen dienden bijvoorbeeld rijen in beton gegoten, schuin omhoog
stekende stalen balken, en zogenaamde Höckerhindernisse. Deze draketandversperringen bestonden uit vijf parallel lopende rijen betonnen piramides die per
rij verschillend van hoogte waren. Ook zetten de Duitsers gebieden onder water,
bouwden ze (anti-)tankmuren (Panzermauer), en groeven ze droge of natte
(anti-)tankgrachten van wel 20 meter breed.
Versterkte Atlantikwall
Eind 1943 gaf Hitler aan veldmaarschalk Erwin Rommel de opdracht de Atlantikwall
nog verder te versterken. Rommel vond dat de aanvallers bij een invasie al op zee
vernietigd moesten worden. Lukte dat niet, dan moest de aanval in ieder geval op het
strand worden afgeslagen. Begin 1944 liet hij daarom allerlei versperringen in de
Terug naar de inhoudspagina
6
vloedlijn plaatsen, laaggelegen gebieden onder water zetten, en mijnenvelden, aarden
wallen, loopgraven en tankgrachten aanleggen.
Ook plaatste hij overal aan de kust grote aantallen schuin ingegraven palen, verbonden
met staaldraden en voorzien van mijnen. Om geallieerde lucht-landingen onmogelijk
te maken en als rugdekking voor de kustverdediging zetten de Duitsers vanaf februari
1944 ook nog eens grote gebieden in Zeeland en Zuid-Holland onder water.
De bouw
De Organisation Todt, genoemd naar de oprichter Fritz Todt, was verantwoordelijk voor
de bouw van de Atlantikwall. De organisatie schakelde daarvoor honderdduizenden
arbeiders in. Aanvankelijk werd het werk door betaalde arbeiders en krijgsgevangenen
uitgevoerd. Maar bij gebrek aan voldoende arbeidskrachten werden later burgers als
dwangarbeider ingezet, bijvoorbeeld in Noorwegen en Frankrijk. Ook Duitse soldaten
werkten aan de bouw mee. Op het hoogtepunt van de werkzaamheden waren er in
totaal een half miljoen mensen bij betrokken.
Wehrmacht-generaal Christiansen inspecteert Kernwerk De Beer,
11 februari 1944. (Foto Johannes Hähle, Bundesarchiv)
Net als in andere landen, maakten de Duitsers in Nederland gebruik van goedbetaalde
plaatselijke onderaannemers. De arbeiders werden vrijwillig gecontracteerd of door de
Duitsers via de Arbeitseinsatz, de gedwongen tewerkstelling, ingeschakeld. Op verschillende plaatsen in Nederland waren werkkampen voor Atlantikwallarbeiders.
De Duitsers maakten voor de Atlantikwall waar mogelijk gebruik van bestaande
Naar de locaties
7
Nederlandse verdedigingswerken. Zo plaatsten ze een geschutsbunker op de wallen van
de 19e eeuwse vesting van Hellevoetsluis en transformeerden ze de munitiekamer van
het eveneens 19e-eeuwse Fort Hoek van Holland tot een broodbakkerij voor de Festung
Hoek van Holland. In Den Helder werd het zeefront van het uit de Franse Tijd stammende fort Erfprins gebruikt voor de bouw van een luchtafweerbatterij.
Hoe bouw je een bunker?
De Duitsers maakten bij de aanleg van de Atlantikwall gebruik van gestandaardiseerde
bunkerontwerpen. Deze Regelbauten waren eind jaren dertig gebruikt bij de aanleg van de
Westwall. In totaal zijn honderden verschillende standaardtypes bekend, allemaal met
een unieke aanduiding en uniek typenummer. Het voordeel van standaardbouw was dat
vooraf bekend was hoeveel bouwmaterialen en arbeidskrachten nodig waren, wat de
logistieke planning vergemakkelijkte en de bouwtijd verkortte. Efficiëntie was noodzakelijk, want de bouw van de Atlantikwall vereiste enorme hoeveelheden beton en
De bouw van een bunker nam 14 tot 19 weken in beslag. (Bundesarchiv)
wapeningsstaal, omdat de bunkers krachtige bommen moesten kunnen weerstaan.
Voor kleine bunkers was bijvoorbeeld al meer dan 100 kubieke meter beton nodig.
Voor de bouw van een bunker moest eerst een gat worden gegraven. Vervolgens werd het
omvangrijke frame van betonijzer opgebouwd, waaromheen de houten bekisting voor
het beton werd aangebracht. Vervolgens werd het beton gestort dat minstens 24 uur
moest drogen.
Terug naar de inhoudspagina
8
Zodra het betonnen omhulsel gereed was, kwamen monteurs om onder meer stalen
deuren, ventilatiesystemen, kachels en slaapkooien te installeren. Staal werd in de loop
van de oorlog echter steeds schaarser en daardoor werden sommige bunkers nooit
volledig uitgerust.
Sloop en evacuatie
De aanleg van de Atlantikwall heeft ingrijpende gevolgen gehad voor de bewoners van
de Nederlandse kuststreek. De Duitsers lieten herkenningspunten, zoals torens, langs
de kust afbreken en schootsvelden ruimen. Duizenden woningen en gebouwen werden
gesloopt. Plaatsen als Ter Heijde en Petten verdwenen zelfs vrijwel helemaal van de
kaart, terwijl in Hoek van Holland, Hellevoetsluis en IJmuiden de historische kern
deels of geheel werd gesloopt. In Den Haag werd een kilometers lange en honderden
meters brede strook bestemd voor de aanleg van een tankgracht, wat tot de afbraak van
complete woonwijken leidde. In Katwijk werd de bebouwing op de boulevard vrijwel
Bunkerbouw in de Stadhouderslaan, Den Haag (Collectie NIOD)
geheel afgebroken en verdween ook de daarachter liggende oude visserswijk.
Bewoners van gesloopte huizen in het Sperrgebiet werden gedwongen geëvacueerd.
Datzelfde gold voor bewoners van gebieden die door de Duitsers onder water werden
gezet, zoals Goeree-Overflakkee, Voorne-Putten en de Hoeksche Waard. Alleen al in
Den Haag moesten 130.000 mensen hun woning verlaten en elders onderdak vinden,
vaak ver buiten de eigen woonplaats of provincie. Velen van hen keerden na de oorlog
Naar de locaties
9
Als woonhuis vermomde bunker in
’s-Gravenzande. Er werden zelfs ramen
en menselijke figuren op geschilderd.
(Bundesarchiv)
niet meer terug naar hun woonplaats. Naar
schatting zijn enkele honderdduizenden
mensen gedwongen geëvacueerd. Zowel de
evacuaties als de sloopwerkzaamheden werden
door de gemeentes zelf georganiseerd en
gecoördineerd.
Ook de natuur had te lijden onder de bouw
van de Atlantikwall. De duinen werden
vergraven en bebouwd, bossen werden gekapt
voor het maken van bekistingen en hindernissen, en tienduizenden hectares bouwland
werden verwoest door inundaties, tankversperringen, mijnenvelden en loopgraven.
De ingrepen hebben het duinlandschap op
veel plaatsen veranderd.
Dagelijks leven
Het leven van de Atlantikwallbezetting was
eentonig: wachtlopen, oefenen en kaarten.
Maar de voorzieningen waren, zeker in
vergelijking tot het front, uitstekend. Rond de
bunkers bevonden zich vaak woonschuil-
Het dagelijks leven in de bunkers:
een soldaat van de Wehrmacht post een
brief in het Staelduinse Bos. (Bundesarchiv)
plaatsen, bakkerijen, keukens, badhuizen, toiletten en garages, uitgevoerd in licht
beton of in baksteen. Sommige van die functies waren ook wel ondergebracht in
zware bunkers.
Terug naar de inhoudspagina
10
Gebruik Atlantikwall
De Atlantikwall was bedoeld om de Festung Europa af te grendelen. Propaganda, zowel
gericht op de tegenstander als op het eigen Duitse volk, creëerde en versterkte dit beeld
van een onneembare vesting. Dat bleek een mythe want de Atlantikwall kon de
geallieerde invasie in Normandië van 6 juni 1944 uiteindelijk niet voorkomen. Toch
mag de militaire betekenis van de linie niet onderschat worden. Zo was de hardnekkige
Duits propaganda-affiche, 1943.
(Collectie NIOD)
tegenstand van de Duitsers bij de
verovering van Walcheren door de
geallieerden in november 1944 alleen
maar mogelijk dankzij de Atlantikwall. Ook de radarinstallaties en het
luchtafweergeschut speelden een
belangrijke rol bij het lokaliseren en
onderscheppen van bijvoorbeeld
geallieerde bommenwerpers.
Na de oorlog
Al kort na de bevrijding werd begonnen met het slopen en opruimen van
bunkers en verdedigingswerken. Dat
was ingegeven door praktische, maar
vooral ook psychologische redenen.
De verdedigingswerken waren
symbolen van de bezetting waaraan men niet meer herinnerd wilde worden.
De honderdduizenden mijnen op het strand, in zee en in de duinen werden geruimd,
veelal met behulp van Duitse krijgsgevangenen. In de zomer van 1946 was het strand
van Scheveningen weer toegankelijk voor badgasten.
Tijdens de Wederopbouw werden bunkers ook gebruikt voor (nood-)huisvesting.
Toen de Koude Oorlog begon werden de bunkers ook gezien als mogelijke schuilplaats
voor de burgerbevolking. Herbestemming voorkwam de sloop van veel bunkers. Een
mooi voorbeeld hiervan is de Biber-bunker op Oostvoorne die een tweede leven kreeg
als commandopost van de organisatie Bescherming Bevolking (BB). Ook het ministerie van Defensie maakte van de nood een deugd en gebruikte bijvoorbeeld het
bunkercomplex in het Staelduinse Bos bij ‘s-Gravenzande als opslagplaats voor
Naar de locaties
11
munitie. In het nabijgelegen Vinetaduin installeerden de Amerikanen tijdens de Koude
Oorlog een straalzender of troposcatter, en bouwden ze de vier bijbehorende schotelantennes vlak naast een Duitse luchtafweerbunker.
In de jaren ’60 zijn veel bunkers op de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden gesloopt
omdat ze als een gevaar werden gezien voor de veiligheid van de kust. Niet geheel ten
onrechte, want tijdens de Watersnoodramp van 1953 bleek dat diverse dijken waren
doorgebroken op plaatsen waar zich een bunker in het dijklichaam bevond.
Talloze bunkers hebben in de loop van de tijd een nieuwe bestemming gekregen.
Ze werden gebruikt als opslagplaats voor munitie, archieven of kunst, voor het telen
van champignons, als museum of vakantiehuisje. Ook zijn bunkers het onderkomen
geworden van beschermde planten- en dierensoorten, zoals vleermuizen.
Watervleermuizen behoren tot de (beschermde) bewoners van veel bunkers
in de Atlantikwall.
Sporen van de Atlantikwall
Grote delen van de Atlantikwall zijn weliswaar gesloopt, maar in de kuststreek
herinneren nog allerlei sporen in het landschap aan haar aanwezigheid. Niet alleen zijn
op veel plaatsen de overgebleven bunkers zichtbaar, maar ook delen van tankmuren en
de voormalige infrastructuur (aanvoerwegen, spoorlijntracés), loopgraven en
zandwinputten.
Wat op het eerste gezicht minder in het oog springt zijn de gevolgen die de aanleg van
de Atlantikwall heeft gehad voor de dorpen en steden langs de kust. Vooral in ZuidHolland heeft de Atlantikwall het aanzien en karakter van plaatsen als Den Haag,
Katwijk en Hoek van Holland ingrijpend veranderd. De plekken waar de oorspronkelijke bebouwing moest wijken voor de verdedigingswerken worden nu vaak gedomineerd
door wederopbouw-architectuur. Nergens is dit contrast groter dan in Den Haag, waar
Terug naar de inhoudspagina
12
Tobruk op complex De Punt op Goeree. De richtaanwijzingen voor
het geschut zijn bewaard gebleven.
op verschillende plaatsen nog goed de overgang te zien is van de oorspronkelijke
bebouwing naar de na-oorlogse nieuwbouw.
Tientallen bunkers en bunkercomplexen zijn nog onder het zand aanwezig, vaak
vermomd als begroeide heuveltjes of duinen. Steeds meer bunkers worden echter
uitgegraven, gerestaureerd en opengesteld voor het publiek. In 1996 werd het eerste
Atlantikwall-museum geopend in Hoek van Holland, gevolgd door initiatieven in
Noordwijk en Den Haag. In 2012 zijn op de Punt van Goeree 15 bunkers uitgegraven
en er zijn op meer plaatsen langs de kust plannen om bunkers uit te graven en
toegankelijk te maken voor bezoekers.
Erfgoed
Het lijkt misschien nog moeilijk voorstelbaar, maar de bunkercomplexen van de
Atlantikwall zullen ooit dezelfde fascinatie oproepen als middeleeuwse kastelen,
stadswallen en forten dat nu doen. Ooit bedoeld om een geallieerde invasie van het
bezette West-Europa vanuit zee te voorkomen is de Atlantikwall nu erfgoed van de
Tweede Wereldoorlog geworden. De aanwezigheid van deze verdedigingslinie heeft
onze kuststreek tot een herinneringslandschap gemaakt. De overgebleven bunkers
zijn slechts de zichtbare getuigen van de ingrijpende gebeurtenissen die hier hebben
plaatsgevonden.
Naar de locaties
13
...van Noordwijk tot de Punt van Goeree
2.
De locaties van de Atlantikwall in zuid holland
Noordwijk/Katwijk 15
Scheveningen en Den Haag 17
Festung Hoek van Holland 20
Voorne 25
Goeree-Overflakkee 27
Contactadressen 28
Vele locaties van de Atlantikwall zijn te bezoeken.
Sommige bevinden zich echter in beschermde
natuurgebieden of op privé-terrein en zijn niet toegankelijk. Sommige locaties hebben ook betekenis
gehad tijdens de Koude Oorlog; deze locaties zijn
gemerkt met een
Terug naar de inhoudspagina
14
Noordwijk/Katwijk
Noordwijk, Katwijk en vliegkamp Valkenburg kregen samen de status
van Stützpunktgruppe Katwijk.
Noordwijk
1
In de Noordduinen ligt een vuurleidingpost, onderdeel van de kustbatterij
‘Nordwijk’. De vuurleidingpost was door een ondergrondse tunnel verbonden
met vier nabij gelegen geschutbunkers.
2
Tot de kustbatterij behoor-
den ook twee munitiebunkers.
Een daarvan was in de Koude
Oorlog bestemd voor de opslag
van kunst en is nu onderdeel
van het Atlantikwall Museum
Noordwijk.
In deze munitiebunker in
Noordwijk aan Zee werd tijdens
de Koude Oorlog een opslag
voor kunstwerken ingericht.
Terug naar de locaties
15
Katwijk
3
Op het Koepelduin, ook wel ‘Wilhelminaberg’ genoemd, bevond zich
Widerstandsnest 251 met een observatiepost.
4
Vanaf de zee tot vliegkamp
Valkenburg aan de Wassenaarseweg liep een tankmuur. Delen
daarvan zijn nog te zien in de
duinen en in het zogeheten Pan
Bos.
5
Langs de Wassenaarseweg
staat nog een groot aantal
barakken in boerderijvorm.
Ze dienden als manschappenverblijven voor de 500 Duitse
militairen die op en rond
vliegkamp Valkenburg
Anti-tankmuur in de duinen ten zuiden van
Katwijk.
gelegerd waren.
Observatiepost
Koepelduin bij
6
Aan de toegangsweg
tot het vliegveld bevinden
zich twee commandobunkers. Na de oorlog
werden de barakken het
onderkomen voor het
personeel van de Marineluchtvaartdienst die op
Valkenburg was gevestigd.
Wassenaarse Slag
7
De Wassenaarse Slag was het zuidfront van de Stützpunktgruppe Katwijk. Het
bestond uit enkele geschutsbunkers, een observatiepost, woonschuilplaatsen met
een keukengebouw, badgebouw, commandopost en een privaat, alles onderling
Terug naar de inhoudspagina
16
De ‘Vleermuisbunker’, een van
de bunkers aan de Wassenaarse
Slag.
verbonden door gemetselde
gangen.Op een van de
geschutsbunkers is een
horecagelegenheid gebouwd.
Deze bunker staat ook wel
bekend als de Vleermuisbunker,
omdat het de winterverblijfplaats is van vleermuizen.
Rijksdorp
8
In het buurtschap Rijksdorp bevond zich het hoofdkwartier van een
infanterieregiment. Het complex bestaat onder andere uit een commandobunker,
een observatiepost, en nog enkele typen bunkers. Tijdens de Koude Oorlog is het
complex gebruikt als geheime verbindings- en commandopost.
Scheveningen en Den Haag
Stützpunktgruppe Scheveningen bestond uit kustverdedigingswerken
van Scheveningen-Noord tot Kijkduin, en een landfront met onder
andere een kilometers lange tankgracht. Een apart onderdeel van de
verdediging vormde de uitstulping Stützpunkt Clingendael.
Terug naar de locaties
17
9
Ten noorden van Scheve-
ningen bouwde de Duitse
marine de kustbatterij ‘Scheveningen-Nord’. De batterij bestond aanvankelijk uit zes
kanonnen in open opstelling.
Begin 1944 werden die vervangen door vier geschutbunkers en een bunker van het
type S414 waarin de vuurleidingpost was ondergebracht. Een commando-
Batterie Scheveningen-Nord is een gaaf voorbeeld
bunker, twee grote munitie-
van een Atlantikwall-batterij.
bunkers en tientallen andere
bunkers en gemetselde werken completeerden de batterij. Na de oorlog is de batterij
intact gebleven en oogt daarom nog net als in 1945. Wel zichtbaar, niet toegankelijk.
10
Vlakbij de batterij ligt een 650-meter lange tankmuur. De muur ligt in het park
aan het einde van de Waals-dorpervlakte en loopt over de top van een duin waarop
een bunker was gebouwd met een anti-tankkanon.
11
In het Haagse Bos bij het begin van de Laan van Nieuw Oost-Indië lag een klein
complex van vier bunkers.
Clingendael
12
Aan de Van Ouwenlaan bevindt zich een nooit gebruikte hospitaalbunker.
Het is één van de grootste bunkers van Den Haag en deze staat op de gemeentelijke monumentenlijst. De bunker heeft twee bouwlagen. Beneden was de
machinekamer en boven werden de gewonden verzorgd. Tijdens de Koude Oorlog
is de bunker door het Nederlandse leger gebruikt als communicatiecentrum.
13
In het park Clingendael liet Rijks-commissaris
Arthur Seyss-Inquart een grote schuilbunker
bouwen. Door zijn puntdak met pannen en schoorstenen, en zijn bakstenen bekleding lijkt de bunker
De schuilplaats van Seyss-Inquart in Clingendael.
Het complex zag eruit als een boerderij, maar was
een grote schuilbunker.
Terug naar de inhoudspagina
18
vanuit de lucht op een gewone boerderij. Tijdens de Koude Oorlog was de
schuilbunker bestemd als noodonderkomen voor de Nederlandse regering.
14
Onderdeel van Stützpunkt Clingendael was ook een complex van negen
verdedigingswerken in het parkje Arendsdorp.
15
Aan de Badhuisweg naast ‘De Boshut’ bevinden zich een commandobunker
(type 608) en een manschappenbunker (type 622). Beide bunkers maken deel uit
van het complex dat het hoofdkwartier vormde van de commandant van de
Stützpunkt-gruppe Scheveningen.
De Stichting Atlantikwall Museum
Scheveningen (SAMS) heeft in de
bunkers een permanente expositieruimte waar regelmatig tentoonstellingen worden georganiseerd.
Het bunkercomplex aan de Haagse
Badhuisweg is in beheer bij het
Atlantikwallmuseum Scheveningen.
16
In de Scheveningse Bosjes bevond zich het Europese hoofdkwartier van de
Führer der Schnellboote. Het complex bestaat uit een groot aantal, ondergronds
gelegen, werken, het merendeel gebouwd rond de heuvel Belvédère. Aan de rand
van het West-broekpark, bij theeschenkerij Waterkant zijn nog een manschappenonderkomen (type 668) te zien, en een machine-bunker van het zeldzame type
V 192, het enige exemplaar dat In Nederland is gebouwd.
17
Tussen Kijkduin en Zorgvliet legden de Duitsers een zigzaglopende tankgracht
aan. Voor de aanleg moesten honderden huizen wijken. Vanaf het Gemeentemuseum is aan de hand van de overgang van de oorspronkelijke bebouwing naar
de na-oorlogse nieuwbouw nog goed te zien waar de tankgracht liep.
18
In de duinen bij Kijkduin bevond zich
het Widerstandsnest 67 HL. Daar was
de ‘Flugwache’ gestationeerd, een uitkijkpost om geallieerde vliegtuigen op te
De ondergrondse gangen van Widerstandsnest 67 HL bij Kijkduin
Terug naar de locaties
19
sporen. De Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen is bezig enkele ondergrondse gangen toegankelijk te maken voor publiek. Er worden ook rondleidingen
georganiseerd.
19
In Rijswijk bouwde de Duitse Luftwaffe een radiopost op landgoed Over-
voorde. In de Koude Oorlog werd dit complex verbouwd en in gebruik genomen
door de Bescherming Bevolking. De Nationale Collectie Bescherming Bevolking
verzorgt er rondleidingen.
Festung Hoek van Holland
Ten zuiden van Den Haag begint het gebied dat behoorde bij de
Festung Hoek van Holland. De kwalificatie Festung (vesting) betekende
de hoogst mogelijke verdedigingsstatus die het Duitse opperbevel aan
een gebied kon toekennen. Begrijpelijk gezien de strategische ligging
van de Nieuwe Waterweg als toegang tot de haven van Rotterdam.
Aan de zuidoever van de Nieuwe Waterweg bouwden de Duitsers op
Terug naar de inhoudspagina
20
het eiland De Beer het zogenoemde
Kernwerk Hoek van Holland, te vergelijken met een citadel. Het Kernwerk
vormde het hart van de verdediging
en was een soort vesting binnen de
Festung Hoek van Holland, maar is
geheel verdwenen bij de aanleg van
de Maasvlakte. Aan de noordkant van
de Nieuwe Waterweg werd de Festung
Hoek van Holland afgeschermd door
Luchtfoto van Hoek van Holland, gemaakt
op 18 maart 1945 door de Canadese
majoor Forest, die een inspectietocht
maakte langs de kust. (Collectie Forest)
twee tankgrachten, een binnenste en een buitenste. Aan deze tankgrachten bevonden zich verschillende bunkercomplexen.
Ockenburg/Monster
20 Op het terrein van het voormalige schijnvliegveld Ockenburg staat nog een
bunker van waaruit de verlichting van het terrein en het daar opgestelde
nepvliegtuig bediend werden. In de duinen langs het fietspad naar Hoek van
Holland zijn nog enkele kleine bunkers te zien.
21 Batterij Monster omvat een vrijwel complete batterij die nog geheel onder het
zand ligt.
Ter Heijde
22 Het voormalige vissersdorp Ter Heijde werd volledig gesloopt voor de aanleg
van de Atlantikwall. Na 1945 is het dorpje weer opgebouwd.
’s Gravenzande/ Naaldwijk
23 Het Widerstandsnest 51 aan de Noordlandseweg herbergt een commandobunker (type 608), een hospitaalbunker en een aantal manschappenbunkers (type
502). Eén van deze types 502 staat er nog en is door zijn eerste bewoners Villa
Sorgenfrei gedoopt. Na de oorlog werden de ruimten tussen de bunkers opgevuld
Terug naar de locaties
21
met woonhuizen. Nabij
huisnummer 44 staat een
hospitaalbunker van het
type 639, de enige in ons
land. De overige bunkers
van dit complex zijn te
bereiken via een zijstraat
van de Noordlandseweg,
In ’s-Gravenzande zijn sommige woningen bovenop
tussen de huisnummers
de bunkers van de Atlantikwall gebouwd.
26 en 30. Een pad naast
huisnummer 11 in deze zijstraat voert naar de ingangszijde van de manschappenbunker van het type 502.
24 Het Widerstandsnest 53 bij het Arendsduin vormde de verdediging van de
noordwestelijke toegang (Sperre) tot de Festung Hoek van Holland. In de omgeving
Deze heuveltjes in ’s-Gravenzande herbergen de bunkers van het Widerstandsnest 53.
bevinden zich diverse bunkers van verschillende typen. Aan de oostzijde van de
weg N211 liggen enkele heuveltjes, bebouwd met woningen. In deze bergjes liggen
drie manschappenbunkers, twee munitiemagazijnen en een keuken met eetzaal
verborgen. Dit is nog op één plek te zien: in de theetuin van tuincentrum Intratuin,
net ten zuiden van de Sperre. Daar bevindt zich een manschappenbunker, waarin
tien man konden worden ondergebracht.
25 Widerstandsnest 34 ligt aan de buitenste tankgracht van de Festung, op een
driehoekig stuk grasland aan de noordkant van de Maasdijk. De waterlopen bij
deze stelling waren ooit deel van de tankgracht.
Terug naar de inhoudspagina
22
Hoek van Holland
26 Aan de Noorderpier van Hoek van
Holland is sinds 2012 het vernieuwde
Atlantikwallmuseum Hoek van Holland
gevestigd. Het museum heeft een vaste
expositie en organiseert regelmatig
wisseltentoonstellingen.
Atlantikwall-museum Hoek van Holland
aan de Noorderpier.
27 In het duin langs de Strandweg ligt de luchtdoelbatterij ‘Nordmole’. Die
bestond uit vier kanonnen op open beddingen en een vuurleidingpost. Daaromheen lagen zestien gevechtsschuilplaatsen, een grote en een kleine munitiebunker een keuken, een was- en latrinegebouw, een machinebunker voor de
opwekking van elektriciteit, een wachtgebouw, een manschappen-bunker en
enkele woonschuilplaatsen. Aan de zeezijde werd het hele terrein afgeschermd
door een hoge tankmuur.
28
Na de capitulatie namen de Duitsers de oorspronkelijk Nederlandse ‘Batterij
V’ in gebruik en herdoopten die ‘Vineta’. In het kader van de Atlantikwall werd de
batterij grondig gemoderniseerd. Er kwamen vier geschutbunkers van het type
671, die in verbinding stonden met de Nederlandse bunkers. Achter de geschutbunkers werden manschappenbunkers en een hospitaal gebouwd.
Een badgebouw, werkplaats, kantine, woonschuilplaatsen en bergplaatsen completeerden de batterij. Tijdens de Koude Oorlog plaatste het Amerikaanse leger
hier een relaisstation met opvallende schotelantennes voor troposcatterverbindingen tussen West-Duitsland en Groot-Brittannië.
29 Even verderop lag het hoofdkwartier van de Duitse kustartillerie (Marine
Artillerie Abteilung (MAA) 205). Onderdeel daarvan was een vuurleidingspost voor
de verschillende kustbatterijen van de afdeling kustartillerie. Het kleine complex
bestaat uit, onder meer, een commandobunker en drie manschappenbunkers.
30 Langs de parkeerplaats aan het eind van de Schelpweg staat de Zeetoren. Deze
toren is tegenwoordig in gebruik als natuurbezoekerscentrum, maar werd door de
Duitsers gebouwd als radartoren. Op het dak stond een radar met een bereik van
15 tot 20 kilometer. In de jaren ’70 werd de toren verbouwd en nam het KNMI deze
in gebruik.
Terug naar de locaties
23
31 Het voormalig pantserfort Hoek van Holland werd eind 19de eeuw gebouwd
aan de Nieuwe Waterweg ter verdediging van de Rotterdamse haven tegen
vijandelijke oorlogsschepen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bouwden de Duitsers
er een broodbakkerij in, het werd niet voor gevechtsdoeleinden gebruikt. Het fort
is nu een bezoekerscentrum met de naam Fort 1881.
Hoek van Holland,
het 19de-eeuwse
kustfort is gerestaureerd en wordt ontwikkeld tot bezoekerscentrum met
museum onder de
naam Fort 1881.
32
In het Staelduinse Bos bouwden de Duitsers twee hoofdkwartieren en een
kleine artilleriestelling. Het ene hoofdkwartier, dat van de Festung zelf, bestond uit
een commandobunker type 608 met
daaromheen een ‘bunkerdorp’ van 16
zware bunkers. Na de oorlog benutte
Defensie de beide hoofdkwartieren,
vooral voor de opslag van munitie. Thans
is het Staelduinse Bos onder de hoede van
Stichting Het Zuid-Hollands Landschap.
Er huizen diverse soorten vleermuizen,
terwijl de dikke bunkermuren ruim dertig
zeldzame mossen herbergen. Beperkt
Om de bunkers in het Staelduinse Bos
toegankelijk.
hangt een wat mysterieuze sfeer.
33 Widerstandsnest 30 was een belangrijke schakel in de verdediging van het
Landfront.Het complex verdedigde de spoorwegtoegang tot de Festung Hoek van
Holland. Oorspronkelijk bestond het uit 18 bouwwerken, maar het merendeel is
gesloopt. Wel resteert een uiterst zeldzame bunker van het type 601. Deze bunker,
bedoeld voor het onderbrengen van een kanon, heeft een dak van staal. De bunker
in Hoek van Holland is de enige in de hele Atlantikwall die nog zijn originele stalen
dak heeft.
Terug naar de inhoudspagina
24
Voorne
Het voormalige eiland Voorne was niet bijzonder zwaar verdedigd,
maar herbergt wel enkele bijzondere bunkercomplexen. Ook waren hier
belangrijke radarposten gebouwd.
34
De Biberbunker is uniek in
Nederland, alleen al omdat het de
enige toegankelijke bunker van dit
type is. Soortgelijke bunkers op
Terschelling en in Zandvoort zijn,
zoals veel andere bunkers, onder
het zand verdwenen. De Biberbunker is gebouwd als radarcommandopost voor de Duitse
Luftwaffe. Van hieruit ondernamen
de Duitsers acties om geallieerde
bommenwerpers, op weg naar
Duitsland, te onderscheppen.
In de Koude Oorlog fungeerde
Interieur van de Biberbunker in Oostvoorne.
de Biberbunker als commandopost
voor de BB (Bescherming Bevolking).
35 Het landhuis ‘Olaertsduyn’ was in gebruik als hoofdkwartier van de commandant van het eiland Voorne en vanaf 1943 bij de Wolga-Tataren. verspreid over het
terrein staan onder andere een hospitaalbunker, een kapel en een paardenstal.
De bunkers staan op privé-terrein en zijn niet toegankelijk.
Terug naar de locaties
25
36
Vlakbij de Steenen Baak, een vuurtoren uit de 17de eeuw, bouwden de
Duitsers een radarpost voor het waar-nemen van vijandelijke vliegtuigen. Ze
plaatsten de radarpost bovenop een manschappenbunker van het type M151. Na
de oorlog werd op de bunker een luchtwachttoren geplaatst.
Hellevoetsluis
37 De vesting Hellevoetsluis is ontstaan in de 17de eeuw en was lange tijd de
belangrijkste marinehaven van het gewest Holland. Op de vestingwal bouwden de
Duitsers een geschutsbunker. in de Vesting van Hellevoetsluis is in de voormalige
kazerne Fort Haerlem een bezoekerscentrum gevestigd, waar ook aandacht wordt
besteed aan de Atlantikwall.
Aan de zuidwestrand van de Vesting Hellevoetsluis aan het Haringvliet staat deze
bunker van het 612-type.
Terug naar de inhoudspagina
26
Goeree-Overflakkeee
Het voormalige eiland Goeree-Overflakkee vormde de zuidelijke flank
van de Atlantikwall in Zuid-Holland. Strategisch gezien was het eiland
minder belangrijk en daarom werd het niet zeer zwaar verdedigd.
Stellendam
38 Op de oevers van het
Haringvliet bij Stellendam
bouwden de Duitsers
Stützpunkt 32 dat bestond
uit een batterij met vier
kanonopstellingen. De
bunkers van de batterij zijn
verdwenen. Wat rest is een
aantal bunkers van een bataljonshoofdkwartier uit het begin van de oorlog,
die echter allemaal op privé-terrein staan.
Ouddorp
39 Ten oosten van Ouddorp liggen twee hospitaalbunkers behorend bij een
bataljonshoofdkwartier dat in het dorp zelf lag.
40 Ten zuidwesten van het dorp, richting De Punt, vinden we bij Preekhil het
Widerstandsnest 218.
De Punt
41 Het Widerstandsnest 220H in de duinen van De Punt bestaat uit twee bunkers
van het type 504 en een type 502, een type 134, open geschutsbeddingen en
enkele Tobruks. Oorspronkelijk was de stelling bedoeld om het Grevelingenmeer te
verdedigen, maar door de aanleg van de Brouwersdam ligt deze nu wat meer
landinwaarts. In 2010 is met het
uitgraven van het complex
begonnen. Er is een bewegwijzerde route langs de bunkers
aangelegd, met veel informatie
over de Atlantikwall op GoereeOverflakkee.
De entree van het bunkercomplex op de Punt van Goeree.
Terug naar de locaties
27
ZUID-HOLLAND
contactadressen
Hoek van Holland
Noordwijk
Atlantikwall Museum Noordwijk
Fort 1881
Bosweg 15, 2202 NX Noordwijk
Tel: 071-3619321
www.atlantikwall.nl
Open: mei-september, alleen op zondagen
van 10 tot 17 uur
Stationsweg 82, 3151 HS Hoek van Holland
Tel: 0174-382898
www.forthvh.nl
Oostvoorne
Biberbunker
Scheveningen
Tel: 0181-484648
www.biberbunker.nl
Open op aangekondigde dagen
en op aanvraag
Atlantikwall Museum Scheveningen
Badhuisweg (bij tramhalte Cremerweg)
Den Haag
Tel: 070-3555604
www.atlantikwallmuseum.nl
Geen vaste openingstijden
Hellevoetsluis
Bezoekerscentrum Vestingwerken
Hellevoetsluis
Plein Fort Haerlem 1
3221 AW Hellevoetsluis
www.fronttaal.info
Rondleidingen aanvragen via de website
Rijswijk
Commandobunker Overvoorde
Van Vredenburchweg 176a
2285 SE Rijswijk
www.nccb.nl
Openingstijden zie website
Ouddorp/De Punt
Hoek van Holland
www.wo2go.nl/
Stichting WO2GO
Atlantikwall Museum Hoek van
Holland
Noorderhoofd, 3151 HG Hoek van Holland
Tel: 06 22655069
www.atlantikwall-museum.nl
Open: mei - november, alleen op za en zo van
10 tot 17 uur
Erfgoedhuis Zuid-Holland
www.atlantikwall-zh.nl
Facebook
facebook.com/atlantikwallzh
Twitter
@AtlantikwallZH
Terug naar de inhoudspagina
28