Sierteelt-exoten KULeuven 26nov2011-bis

Invasieve en andere niet-inheemse planten
in de netwerken
van de gemondialiseerde sierteelt
PDL Symposium
Ivan Hoste
Exoten – Verrijking
of bedreiging?
Nationale Plantentuin
van België (Meise)
K.U.Leuven,
26 november 2011
Overzicht
1. Exoten: cultuurgewassen en pestsoorten
2. Netwerken: six degrees of separation
3. Een Nieuw-Zeelandse veldkers verovert de wereld:
Cardamine corymbosa
4. Klaverzuring (Oxalis) in België: het soortenlijstje
groeit aan
5. Mediterrane kuipplanten
6. Sterrenkroos (Callitriche) in bonsais en kassen
7. Anders gaan tuinieren?
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
1. – Exoten: cultuurgewassen en pestsoorten
Minstens al sinds het begin van de landbouw: geregeld verplaatsingen
van planten en dieren in het spoor van de mobiele mens.
Het resultaat: exoten, aliens,…
Baten
... en lasten
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Invasieve niet-inheemse planten en dieren
Invasive Alien Species (I.A.S.)
I→
soorten die grote populaties opbouwen en zich
gemakkelijk verbreiden
A→
aangevoerd van (ver) buiten het natuurlijke
verspreidingsgebied
S→
soorten of populaties? Zie bv. Kattenstaart
Lythrum salicaria
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Invasieve planten, pioniers en onkruiden
Invasieven:
  geografisch criterium
  uitsluitend niet-inheems soorten
696
Onkruiden:
  criterium gebaseerd op menselijke
perceptie
  economische impact (landbouw,
sierteelt)
pioniers
165
193
257
42
onkruiden
16
49
86
invasieve
planten
Pioniers:
  ecologisch criterium
  gebonden aan verstoorde
terreinen
  bezetten voortdurend nieuwe
gebieden
Cijfers: Britse flora, naar J.M. Perrins (1991)
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
2. – Netwerken: six degrees of separation
●
●
Netwerken zijn alomtegenwoordig: het internet, autowegen, overdracht
van ziektekiemen (epidemieën), sociale netwerken, enz.
Netwerken bestaan uit links (verbindingen) en kleine en grote
knooppunten; die laatste zijn de zgn. ‘hubs’ (●).
In de ‘werkelijke’ wereld komen vooral gedecentraliseerde netwerken
voor. Deze zijn het resultaat van groei en bewuste keuzes voor ‘hubs’.
[ Naar A.-L. Barabási, Linked. The new science of networks. Cambridge (Mass.), Perseus Publishing, 2002. ]
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Een ongekende toename van de mondiale handel
Internationale handel door middel
van zeeschepen (in miljoen ton)
Gemiddelde afstand van Londen tot
de regio’s van waaruit Britse
voedergranen werden aangevoerd
De belangrijkste routes voor het transport van
graan in 1880 (boven) en 1978 (onder)
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
3. – Een Nieuw-Zeelandse veldkers verovert
de wereld: Cardamine corymbosa
Recent: snelle
verbreiding als onkruid
in West-Europa
Jaren 1970 (?): ongewild
ingevoerd in Schotland,
wellicht via de
botanische tuin van
Edinburgh
Oorspronkelijk een soort van beschaduwde habitats
in Nieuw-Zeeland, van de kust tot in berggebieden.
Na de komst van de Europese kolonisten (1769-):
wordt spoedig een onkruid in tuinen, serres, enz.
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Nieuw-Zeeland en
Europa: Cardamine
C. hirsuta
C. pratensis
C. corymbosa
C. flexuosa
ca. 1975
C. corymbosa
1901
C. hirsuta
1940 C. pratensis
1957 C. flexuosa
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Cardamine corymbosa
Reizen via de netwerken van de sierteelt
●
Pt
●
Pk = plantenkwekerij
Pk-Kh = plantenkwekerij en kleinhandel
Tc = Tuincentrum
IV = internationale veiling
Pt = privé-tuin
●
●●
Uit het buitenland?
●Pt
Meegekomen met
sierplanten?
Meegekomen met
vervuilde grond?
● = “natuurlijke” dispersie
●
Rood: mee met menselijk transport
Groen: “spontane” verbreiding
●Tc
Pt
Pt
●
●
●●
●Pk
●
IV
●
Pt
●
●
Pt
Tc
●●
●
Tc
●
Pt
Pt
Pk-Kh
●
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Cardamine corymbosa
Het tuincentrum: een tussenstation op weg naar de tuin
Hoe langer besmette planten in een tuincentrum verblijven, hoe hoger de kans
op spontane, natuurlijke verbreiding over korte afstanden.
●
●
●
●
●
●
●●●
●
●
● ●
●
Oorspronkelijk
Drie maanden later
Verkoop van planten:
C.c. vindt zijn weg
naar privé-tuinen
Lokale dispersie buiten
de plantencontainers
Lokale dispersie:
besmetting van voorheen
onkruidvrije containers
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Cardamine corymbosa
Internationaal verkeer: de internationale plantenveilingen
Groot-Brittannië
Denemarken
Italië
IV
FloraHolland: meer dan
alleen maar tulpen en
snoeibloemen…
België
Frankrijk
… (andere landen
en continenten)
Duitsland (belangrijkste
invoerder)
Oostentijk
Top-bestemmingen voor de
Nederlandse uitvoer van
container- en tuinplanten
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Snel transport van
goederen en personen
over de lange afstand
Individuele potten voor een
vlotte uitwisseling van planten
tussen kwekerijen, veilingen,
tuincentra en tuinen
Tuinieren: big business,
met steeds wisselende
modetrends
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Oceanen of de tropen
vormen niet langer een
onmogelijke barrière
C.c. vindt uitgelezen microhabitats ver weg van zijn
natuurlijk biotoop
C.c.: frequente besmetting
van naburige potten door
actieve zaadverspreiding over
korte afstand
De wisselende status van exoten
weerspiegelt wisselende
menselijke activiteitenpatronen
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
In West-Europa weet Cardamine corymbosa zich goed aan te passen aan
een verregaand door de mens gewijzigde en gedomineerde omgeving.
  Snelle groei: vaak meerdere generaties per jaar
  De zaden hebben geen voorafgaande periode van dormantie nodig
  Variabele levensduur: eenjarige plant of kort doorlevend
  Actieve zaadverspreiding over korte afstand: wegschietende zaden
  Zelfbestuiving
  Een lang aangehouden periode van bloei en zaadproductie
  Gedijt in een brede waaier van open, verstoorde habitats
  Verdraagt in West-Europa probleemloos de winterse vrieskou
Literatuur: Hoste I., van Moorsel R.C.M.J. & Barendse R. (2008) – Een nieuwkomer in sierteeltbedrijven en tuinen: Cardamine
corymbosa in Nederland en België. Dumortiera 93: 15-24.
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
4. – Oxalis in België: het soortenlijstje groeit aan (*)
O. acetosella
O. stricta
O. corniculata
O. debilis
Slechts één inheemse soort, plus twee
minstens al sinds de 19de eeuw verwilderde
tot ingeburgerde soorten.
Genus met een trukendoos aan technieken
voor vermenigvuldiging en dispersie.
O. latifolia
O. triangularis
O. tetraphylla
O. articulata
O. pes-caprae
O. conorrhiza
O. vallicola
(*) Publicatie in voorbereiding
Oxalis corniculata en Polycarpon tetraphyllum
in het centrum van Gent (zie ook slide 20)
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
O. acetosella
O. stricta
O. corniculata
O. debilis
Eerste gepubliceerde waarnemingen: eind
jaren 1970.
Verspreid met tuinplanten en tuingrond.
Nooit op grote schaal in cultuur als sierplanten.
Hardnekkige tuin-onkruidsoorten. Te volgen !
O. latifolia
O. triangularis
Oxalis debilis
O. tetraphylla
O. articulata
O. pes-caprae
O. conorrhiza
O. vallicola
Oxalis latifolia
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
O. acetosella
O. stricta
O. corniculata
O. debilis
Drie soorten werden recent enkel waargenomen
als occasionele garden escapes.
O. tetraphylla en O. articulata zijn in België al
sinds de 19de eeuw in cultuur.
Kans op invasief gedrag gering?
O. latifolia
O. triangularis
O. tetraphylla
O. articulata
O. pes-caprae
O. conorrhiza
O. vallicola
Oxalis tetraphylla
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
O. acetosella
Drie mediterrane kuipplant-adventieven
O. stricta
O. corniculata
O. debilis
O. latifolia
O. triangularis
Oxalis
pes-caprae
O. tetraphylla
O. articulata
O. pes-caprae
O. conorrhiza
O. vallicola
Oxalis conorrhiza
Oxalis vallicola
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
5. – Mediterrane kuipplanten
Mediterrane kuipplanten zijn momenteel erg populair:
palmen, olijfbomen, vijgenbomen, enz.
Herkomst: vooral aangevoerd uit Spanje, Portugal,
Italië.
Samen met de kuipplanten: ongewilde aanvoer van
onkruidsoorten.
Literatuur: Hoste I., Verloove F., Nagels C., Andriessen L. & Lambinon J. (2009) – De
adventievenflora van in België ingevoerde mediterrane containerplanten. Dumortiera 97:
1-16.
Kransmuur
Toenemend aantal
waarnemingen in steden
Een Trachycarpus met
Cyperus rotundus,
“the world’s worst weed”.
Zuidelijke soort, profiteert
in W-Europa van het iets
warmere microklimaat in
urbane gebieden
Polycarpon tetraphyllum
(zie ook slide 16)
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
2008: een jaartje ‘Mediterrane kuipplanten’-floristiek
(*) Exclusief een aantal ‘crypto-exoten’, mogelijks terplaatse ontsnapte sierplanten en enkele
taxa die alleen tot op genusniveau konden gedetermineerd worden.
P.S. – Anno 2011 is het aantal waargenomen soorten inmiddels
opgelopen tot ca. 200.
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
Bowlesia incana: via een Iberisch ommetje naar België
Bowlesia incana: oorspronkelijk uit Zuid- (en Noord-?) Amerika.
Europa: een paar oude waarnemingen; recent alleen lokaal ingeburgerd in
Spanje.
België: sinds 2008 in diverse tuincentra, geregeld bloeiend en met rijpe
zaden. Te volgen ? !
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
6. – Callitriche in bonsais en kassen
Logisch !
Callitriche japonica
??
Callitriche peploides: Amerikaanse soort...
?????
Callitriche brevistyla, nieuw beschreven door R.
Lansdown op basis van één collectie in een
leegstaande kas in Scandinavië: uit regio ZO-Azië
en Australië?
Callitriche peploides
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
7. – Anders gaan tuinieren?
Enkele cijfers voor België, gebaseerd op de catalogus van
Belgische neofyten (F. Verloove, 2006).
1483 efemere adventieven
315 ingeburgerde soorten
37 invasieve soorten, waaronder 8 met zware impact
Van ongeveer eenderde van de waargenomen neofyten wordt
aangenomen dat ze uitsluitend als sierplant in België zijn
terechtgekomen.
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
De verantwoordelijkheid van de sierteeltsector en particulieren in
het aanvoeren en verspreiden van invasieve planten en dieren is
reëel.
Bij het zoeken naar oplossingen voor de problemen dient naast
regelgeving ook plaats ingeruimd voor sensibilisering en
kennisverspreiding.
 Sensibilisering
Zie bv. de gedragscode voor de groensector en voor particulieren,
ontworpen in het kader van het LIFE project AlterIAS.
 Kennisverspreiding
Zie bv. de website van de Manual of the Alien Plants in Belgium
[http://alienplantsbelgium.be/].
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]
We leven in een kleine wereld
I. Hoste – Invasieve en andere niet-inheemse planten in de netwerken van de gemondialiseerde sierteelt
[ PDL, Leuven, 26 nov. 2011 ]