Bergen - BelseN

An Darcis
[BERGEN - BELSEN]
Je gebruikt OTT en OVT door elkaar. Dat mag niet (ik heb dit aangepast)
CONCENTRATIEKAMP
Wij associëren de term concentratiekamp steeds met Wereldoorlog II, maar reeds
hiervoor werd het gebruikt voor de kampen die door de Spanjaarden werden ingericht
tijdens de Cubaanse opstand 1868-1878. De term rakelde ook op tijdens het begin van de
Filipijns-Amerikaanse Oorlog 1898-1901 en werd gebruikt voor kampen ingericht door de
Britten in Zuid-Afrika tijdens de Tweede Boerenoorlog 1899-1902.
Wat was het nut van deze kampen? Zij werden gebruikt in een poging de guerrillatactieken
van de Cubanen, de Filipino's of de Boeren het hoofd te bieden. Ondanks het feit dat de
tactiek een succes was, was het voor de getroffen bevolking werkelijk een
verschrikkelijke ervaring.
Hadden deze concentratiekampen een gevolg? Jawel, men zou zelfs kunnen zeggen dat
daarmee de oorlogvoering van enkel op het slagveld naar de burgerbevolking verschoof.
Spijtig genoeg zien we deze verschuiving in de 20ste eeuw des te meer.
SITUATIESCHETS
Op 1 september 1939 valt Duitsland Polen binnen. Binnen de twee dagen verklaren
Frankrijk en het Verenigd koninkrijk de oorlog aan Duitsland. Wereldoorlog II is
begonnen!
Tijdens deze Tweede Wereldoorlog wordt de haat tegen de Joden vanuit het Duitse kamp
meer en meer duidelijk. Het begrip concentratiekamp (ondanks zijn eerdere verleden)
krijgt tijdens deze wereldoorlog echt vorm.
Waarin waren deze concentratiekampen anders dan de vorige? Het was een inrichting
opgericht door de nazi’s in 1933, om politieke tegenstanders of simpelweg ongewenste
mensen op grond van etnische (joods), religieuze of sociale (homo’s en zigeuners)
kenmerken te isoleren en psychisch en/of fysiek te breken, in sommige gevallen te doden.
In dit laatste geval spreken we van vernietigingskampen, hier stierven miljoenen mensen.
Enkele voorbeelden hiervan zijn Auschwitz – Birkenau en Treblinka.
Belangrijk is dat het opsluiten in een kamp gebeurde voor onbepaalde tijd en zonder
tussenkomst van een rechtbank en rechtshulp en zonder enig recht op inspraak. Hierna
werd deze vorm van willekeurig opsluiten verboden door de Universele verklaring van de
Rechten van de mens (artikel 8, 9).
Tijdens de oorlog hadden niet veel personen buiten het Duitse kamp (en zelf hier slechts
enkelen) weet van de gruweldaden in de concentratiekampen. Toen dit verschrikkelijke
gebeuren na de oorlog openbaar werd, was de hele wereld geschokt.
2 Bergen-Belsen | An Darcis
BERGEN BELSEN
LIGGING
In feite bestaat de plaats Bergen-Belsen niet. Belsen op zich is een klein dorpje, terwijl
Bergen daarentegen een iets grotere stad is met 13 000 inwoners. Beiden plaatsen liggen
ongeveer op zestig kilometer ten noordoosten van Hannover, op de Lüneburger Heide.
BEKENDHEID
Bergen-Belsen was een berucht
concentratiekamp uit de Tweede
Wereldoorlog waar ongeveer
70.000 mensen zijn vermoord. Het
kamp was het grootste
concentratiekamp binnen
Duitsland.
Het kamp is vooral bekend omwille
van Anne Frank. Annelies Marie
Frank werd geboren op 12 juni 1929
in Frankfurt am Main Duitsland). En
omwille van haar Joodse origine
moest ze samen met haar familie
onderduiken tijdens Wereldoorlog
II.
Voor haar dertiende verjaardag in 1942 kreeg Anne Frank een
dagboek cadeau. Dit wordt later één van de meest gelezen
boeken ter wereld. Eind oktober 1944 worden Anne en Margot
Frank van Auschwitz-Birkenau naar Bergen-Belsen gebracht.
Anne Frank en haar zuster Margot bevonden zich onder het
dodenaantal bij de bevrijding in maart 1945. Zij stierven slechts
enkele weken hiervoor. Anne stierf aan tyfus, Margot viel uit
haar bed in een barak en kwam op de grond terecht. Meteen na
deze val stierf zij.
VOORGESCHIEDENIS
Tussen Bergen en Belsen werd vanaf 1935 een kazerne met oefenterrein voor de Duitse
Wehrmacht1 aangelegd. Het werd een moderne kazerne voor de Panzertruppenschule
met goed uitgeruste slaapplaatsen, kantines, keukens, enz. Om de arbeiders die de
kazerne bouwden onderdak te geven, werd een Lager met ongeveer dertig barakken
opgericht.
1
Benaming voor de Duitse strijdkrachten die vanaf 1935 tot 1945 onder politieke leiding van Hitler zijn
opgebouwd in het Derde Rijk.
3 Bergen-Belsen | An Darcis
BEGIN VAN DE OORLOG
Tijdens de meidagen van 1940 werd de voormalige oefenplaats van de Wehrmacht
gebruikt als krijgsgevangenenkamp. Hier werden ongeveer 600 Belgische en Franse
soldaten in ondergebracht. Het krijgsgevangenkamp kreeg ook een officiële naam:
Stalag2 311 (XI C).
22 juni 1941 start operatie Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjetunie. Op deze manier
kwamen de eerste gevangenentransporten van Rusland aan in Bergen-Belsen. Het aantal
krijgsgevangen nam met de dag toe en tegen juli 1941 zaten er reeds zo'n 21 000
Russische krijgsgevangenen opgesloten. De gevangenen van Bergen-Belsen leefden
buiten in erbarmelijke omstandigheden zonder enige sanitaire voorzieningen.
In deze omstandigheden kon niemand overleven. Tegen februari 1942 waren meer dan
18000 gevangenen omgekomen. Velen werden ziek en overleden aan de gevolgen van
dysenterie3 of aan de tyfusepidemie die sinds november 1941 zeer veel slachtoffers eiste.
Executies van sovjetcommissarissen gebeurden niet in Bergen-Belsen. De gevangenen
werden gedeporteerd en ten Noordoosten van Bergen-Belsen in Sachenhausen
geëxecuteerd. Niettemin zijn er duizenden joden, homoseksuelen, Roma en Sinti4
gemarteld en verhongerd in Bergen-Belsen.
Tot hiertoe was Bergen-Belsen nog steeds niet in handen van de SS. In april 1943 kwam
hier verandering in: Bergen-Belsen werd overgenomen door de SS5
TIJDEN VERANDEREN
Met de overname van de SS, veranderde er heel wat in het kamp. Het hoofd van de SS,
Heinrich Himmler nam het plan van het ministerie van Buitenlandse Zaken over. Hierin
werd beoogd om de in het buitenland geïnterneerde Duitsers te ruilen tegen Joden
wonend in het Duitse Rijk.
In de richtlijnen van het Reichssicherheitshauptamt6 van 31 augustus 1943 werd duidelijk
gemaakt wie in aanmerking kwam voor detentie in dit kamp:
 Joodse topfunctionarissen
 Joden met belangrijke connecties in het buitenland
 Joden met een Brits of Amerikaans paspoort
 Joden met een paspoort uit één van de neutrale landen (zoals Zweden, Spanje)
 Joden met een Palestinacertificaat (machtiging om naar Palestina te emigreren)
2
In Germany, Stalag was a term used for prisoner-of-war camps. Stalag is an abbreviation for
"Stammlager", itself a short form of the full name "Mannschaftsstamm und -straflager".
3
Een hevige, besmettelijke darmontsteking met buikloop en bloedontlasting tot gevolg.
4
Sinti is de naam waarmee een nomadenstam uit noord-west Europa zichzelf aanduidt. Ze vormen samen
met de Roma een nomadisch volk dat hoofdzakelijk in Oost-Europa leeft, en dat oorspronkelijk uit India
komt. Bij de plaatselijke bevolking staan Roma doorgaans bekend onder de pejoratieve naam “zigeuners”.
5
De paramilitaire organisatie binnen de Duitse nazi-partij, de NSDAP.
6
De RSHA was het meest machtige en gevreesde hoofdbureau binnen de SS. Het RSHA hield zich bezig met
veiligheidszaken en was het overkoepelende orgaan voor diverse (geheime) politie en
inlichtingenorganisaties.
4 Bergen-Belsen | An Darcis
Bergen-Belsen was voortaan een Zivilinternierungslager (kamp voor burgers). Toen echter
bleek dat kampen met dergelijke benaming konden worden geïnspecteerd door het Rode
Kruis of internationale comités, werd de officiële naam in juni 1943 veranderd in
"Aufenthaltslager (‘tussensstopplaats’) Bergen-Belsen".
Maar Bergen-Belsen was niet klaar voor een grote toestroom van Joden. Het kamp moest
uitgebreid worden en de sanitaire voorzieningen moesten verbeteren. Hiervoor werden
500 gevangenen uit Natzweiler en Buchenwald naar Bergen-Belsen gevoerd die daar het
Aufbaukommando vormden. Ook werd er een klein crematorium gebouwd.
Bergen-Belsen werd als een "onproductief" kamp beschouwd (er bestond geen
algemene arbeidsplicht), zodat het een goed idee leek om degenen die niet langer als
"economisch nuttig" werden beschouwd erheen te sturen.
In juli 1943 kwamen de eerste Joodse gevangenen aan in het kamp. Deze gevangenen
werden echter niet zomaar bijeen gezet: er bestonden verschillende afdelingen. Deze
afdelingen werden van elkaar gescheiden door hoge prikkeldraadomheiningen, die elk
contact tussen de verschillende afdelingen onmogelijk moesten maken. De bouw van het
kamp wordt verder in de tekst besproken.
Één van de kampleiders was SS - Hauptsturmführer Adolf Haas, in
1943 en 1944. Hij had daarvoor de leiding gehad over het
concentratiekamp Niederhagen/Wewelsburg, nabij Paderborn.
Adolf Haas werd vervangen door Josef Kramer (zie foto) in
december 1944. In 1940 werkte Kramer als adjudant va n Rudolf
Höss in Auschwitz, waarna hij zelf commandant werd in
Natzweiler. In mei 1944 keerde hij terug naar Auschwitz, maar na
de evacuatie van het kamp werd hij tot kampcommandant van
Bergen-Belsen aangesteld.
De komst van Kramer betekende samen met de afschaffing van de 'privilegies' voor de
Austauschjuden en de vloedgolf van nieuwe gevangenen, het begin van wat men later het
"inferno van Bergen-Belsen" noemde. Met zijn aanstelling eind 1944 tot
kampcommandant werd de overgang naar een ‘gewoon’ concentratiekamp (hoewel
nooit officieel door een naamswijziging bevestigd) voltooid. Op dat moment zaten er
ongeveer 15 000 gevangenen opgesloten.
Hoe was de situatie in de oorlog ondertussen?
Aan het westfront rukten de Amerikanen en Britten steeds verder op, terwijl ook de
Russische opmars in het oosten niet te stuiten was. Duitsland kwam stilaan gevangen te
zitten tussen de samenwerkende grootmachten.
De bedreigde kampen werden geëvacueerd via de beruchte dodenmarsen.
Tienduizenden mensen werden te voet op pad gestuurd.
5 Bergen-Belsen | An Darcis
Bergen-Belsen bleek voor velen de eindbestemming. De kampbevolking steeg in
abnormale aantallen zodat er een volkomen wanverhouding met de kampcapaciteit
ontstond. Begin januari 1945 bevonden zich 15 000 gevangenen in Belsen; aan het einde
van de maand waren er dat al 22 000; eind februari 41 000 en 60 000 bij de bevrijding. In
dezelfde periode stierven meer dan 35 000 mensen omdat er veel ziektes uitbraken en
het kamp ook niet de voorzieningen had voor zoveel mensen.
Velen van ons kennen de gruweldaden van de bewakers van de kampen. Ze
mishandelden, misbruikten en vernederden de gevangenen. In Bergen-Belsen
daarentegen stierven slechts weinigen van hen door gewelddadigheden van de
bewakers. Het was ook niet nodig om gevangenen te vergassen of te executeren, men
liet ze gewoon omkomen.
Door de komst van vele nieuwe gevangenen uit andere
kampen, verslechterden de levensomstandigheden in
Belsen drastisch met vele duizenden doden tot gevolg.
“In Auschwitz werden mensen vermoord; in Bergen-Belsen
liet men ze eenvoudigweg creperen."
(Anita Lasker Walfisch, die na Auschwitz in BergenBelsen terechtkwam)
De omstandigheden in het kamp waren gewoonweg verschrikkelijk. Het voedselgebrek
en de epidemieën waren de voornaamste doodsoorzaak. De bewakers deden geen
enkele moeite om de levensomstandigheden te verbeteren. Sanitaire voorzieningen
ontbraken helemaal: geen verwarming, geen waterkranen, geen toiletten, … De
gevangenen kregen slechts een minimum aan voedsel: twee sneden brood en halve liter
watersoep per dag. Door de afwezigheid van de sanitaire voorzieningen en stromend
water waren de al sterk verzwakte gevangenen in het overbevolkte kamp erg vatbaar
voor ziekten. Het massaal aanwezige ongedierte en de vele lijken die het kleine
crematorium niet kon verwerken, zorgden voor een ware broeihaard van ziekten als
(vlek)tyfus, tuberculose, dysenterie en cholera. De meeste gevangenen leden aan
spijsverteringsziekten en hadden hun stoelgang niet onder controle. De ergste epidemie
brak uit in februari 1945. Tyfus maakte duizenden doden in de laatste maanden voor de
bevrijding. Het kamp lag vol bergen lijken.
De barakken en de vele stapelbedden waarin tientallen
mensen moesten verblijven. Vele barakken waren nog
niet voltooid. Degenen die wel volledig gebouwd
waren, vielen gauw weer uit elkaar.
6 Bergen-Belsen | An Darcis
Naarmate de oorlog vorderde, werd in vele delen van het kamp helemaal niets meer
uitgedeeld. Er zou zelfs sprake geweest zijn van minstens tweehonderd gevallen van
kannibalisme.
Zo kon het niet meer verder, dus werden in april 1945 zo'n 7 000 Austauschjuden vanuit
Bergen-Belsen naar Theresienstadt gebracht. Maar dit hielp niets, want hun plaats werd
gauw ingenomen door duizenden gevangenen uit Nordhausen. Om het plaatsgebrek
toch enigszins op te vangen, werd een deel van de nabijgelegen Wehrmachtkazerne
ingenomen.
DE BEVRIJDING NADERT
In de laatste dagen voor de bevrijding trachtte de SS in extremis wat te doen aan de
steeds groeiende berg lijken. Kramer beval tweeduizend gevangenen om de van het
kamp naar massagraven, reusachtige open kuilen, te slepen. Uren aan één stuk, onder
dwang van de zweepslagen van de SS en de Kapo's7, versleepten uitgeputte gevangenen
(zie foto) duizenden lijken door een reep stof of leer om de ledematen te slaan. Naar
schatting 17 000 lichamen werden op die manier in open of nauwelijks gedichte kuilen
geworpen.
Door de komst van vele nieuwe gevangenen uit
andere kampen, verslechterden de
levensomstandigheden in Belsen drastisch met vele
duizenden doden tot gevolg.
7
Een Kapo was een gevangene in een concentratiekamp in de Tweede Wereldoorlog, die als taak had op de
andere gevangenen toe te zien. Een Kapo moest voor de SS het werk van de gevangenen begeleiden en hij
was verantwoordelijk voor hun resultaten.
7 Bergen-Belsen | An Darcis
HET EINDE VAN BERGEN BELSEN
Op 11 april 1945 gaf Himmler zijn toestemming om Bergen-Belsen over te dragen aan de
Britten. Een dag later bereikten twee Duitse officieren, kolonel Hanns Schmidt en
luitenant-kolonel Bohnekamp de geallieerde linies om de vreedzame overgave van het
kamp mee te delen. Het vermijden van gevechten op het kampterrein was van vitaal
belang om een verspreiding van de tyfusepidemie onder de strijdende partijen te
voorkomen. Het gevolg van de gesprekken was dat er een plaatselijke wapenstilstand
werd afgesloten. Een gebied van ongeveer 48 km² werd neutraal verklaard.
De Britten beseften in eerste instantie niet goed wat ze ontdekt hadden. Aanvankelijk
dachten ze dat het om een "gewoon" interneringskamp ging. In de namiddag van zondag
15 april betrad een groep Britse officieren, onder leiding van luitenant-kolonel Robert
Daniell, commandant van het 13th Regiment Royal Horse Artillery, het kamp. Ze werden
opgewacht door kampcommandant Kramer en een kleine groep SS'ers. Pas toen ze het
kamp zelf bezochten, drong de ware aard van het kamp tot hen door. De Britten sloten
Kramer op in een ondergrondse kelder onder de officiersverblijven, waar hij op de kale
vloer moest slapen, zonder dekens. Verder werden ook 25 SS-kampbewaaksters en 28
mannelijke SS'ers gevangen genomen. Op 18 april werd Kramer overgebracht naar het
krijgsgevangenenkamp bij Celle.
"Er was geen geluid of teken van leven. De gevangenen glimlachten zelfs niet, ze lagen daar
en staarden ons aan. En de meesten van ons staarden eenvoudigweg terug." (Kapitein
William Roach)
Vaak stellen we ons zich bij de bevrijding van een concentratiekamp vreugdevolle
taferelen voor. Dit bewijst dat de waarheid echter duidelijk anders was.
De gevangenen die nog enigszins bij krachten waren, begonnen wel langzaam te
beseffen dat hun lijden voorbij was en zochten contact met de Britse bevrijders. Ze
smeekten om water en eten. Russische en Poolse gevangenen namen zelf het initiatief en
braken de SS-vertrekken open op zoek naar voedsel. Zo konden ze 's avonds sinds lange
tijd weer warm eten, weliswaar tussen de duizenden niet-begraven lijken.
8 Bergen-Belsen | An Darcis
Een dag na de ontdekking van het kamp arriveerden de eerste wagens met
voedselrantsoenen en water. Een dag later kwamen nog eens 27 waterwagens aan. In de
nabijgelegen Wehrmachtkazerne werd een veldhospitaal opgericht waar de ernstig
zieken werden ondergebracht. Er werden zelfs Duitse artsen en verpleegsters ingezet om
het massale aantal zieken te behandelen. Vanaf 24 april begon de evacuatie van de
kampgevangenen die in betere conditie waren.
Het was onmogelijk een precieze telling van het aantal slachtoffers bij te houden. Er
wordt geschat dat er op deze manier 15 tot 20 000 doden in de laatste twee weken van
april 1945 werden begraven. Elk van de massagraven kreeg een nummer (in totaal 11) .
Ook staat er telkens een gedenksteen met het aantal doden bij.
De gruwelijke taferelen van Bergen-Belsen die Britse legerfotografen vastlegden, gingen
gauw de hele wereld rond en gaven een beeld van het wrede nazi-regime. Pas met deze
beelden drong het werkelijke karakter van de concentratiekampen door tot wereld.
Bergen-Belsen groeide uit hét voorbeeld van de nazi-kampen. Bij de bevrijding van
Bergen-Belsen door de Britten op 15 april 1945, troffen zij duizenden onbegraven
lichamen aan. Er waren toen ongeveer 60.000 overlevenden, waarvan er nog 13.000
overleden in de volgende dagen en weken. De tyfusepidemie bleef de meeste
slachtoffers maken, maar er stierven ook mensen door teveel in eens te eten. De
ingewanden van de uitgehongerde gevangenen konden geen grote hoeveelheden
voedsel verteren. Bergen - Belsen werd op 24 april met de grond gelijkgemaakt, vanwege
de besmetting met tyfus en luizen.
Bergen-Belsen wordt in brand gestoken om verdere verspreiding van besmettelijke ziektes
te voorkomen.
9 Bergen-Belsen | An Darcis
DIT MAG NOOIT VERGETEN WORDEN
Op 25 september 1945 werd een voorlopig houten herdenkingssteen opgericht tussen de
massagraven. Op 15 april 1946 onthulde het Belsener Judische Komitee een stenen
herdenkingsteken met Hebreeuwse en Engelse opschriften. Dit gedenkteken (een grote
vierhoekige steen met Joodse symbolen op een driehoekig voetstuk) staat ieder jaar in
het middelpunt van de Joodse herdenkingsvieringen.
Een houten herdenkingssteen volstond natuurlijk niet om deze gruwelplaats waardig te
blijven herdenken. Het Britse militaire bestuur beval daarom in oktober 1945 de
oprichting van een groot, waardig gedenkteken. Begin 1947 startte de oprichting van een
24 meter hoge obelisk en een 50 meter lange muur met inschriften. Elk land dat
slachtoffers in Bergen-Belsen had te betreuren, kreeg plaats om een tekst op de muur te
zetten.
Verspreid over het domein liggen nog verschillende alleenstaande graven en
gedenkstenen, zoals bijvoorbeeld voor Anne Frank. Het laatste massagraf werd pas in
1964 aangelegd, nadat in het voormalige crematorium nog beender- en asresten werden
teruggevonden.
Sinds 1987 vormt ook de Kriegsgräberstätte Hörsten, waar een gedenkteken voor de
duizenden Sovjet-Russische slachtoffers werd opgericht, een onderdeel van de
Gedenkstätte Bergen-Belsen.
In 1966 werd een eerste klein documentatiecentrum geopend, dat in 1990 werd
vervangen door een grootser opgezet project. Het nieuwe documentatiecentrum met
onder meer een bibliotheek en archief, informeert over de geschiedenis van BergenBelsen, terwijl een kleinere tentoonstelling aandacht besteedt aan het
nationaalsocialistische vervolgsysteem.
10 Bergen-Belsen | An Darcis
BOUW VAN HET KAMP
Hieronder een plan van hoe het concentratie- en krijgsgevangenkamp Bergen-Belsen
eruit zag in september 1944.
1) Het gewone gevangenenkamp (Häftlingslager)
 Dit deel van het kamp werd gebruikt voor de 500 gevangenen van het
‘Aufbaukommando’ in onder te brengen.
 Sinds maart 1944 werd dit deel van het kamp gebruik om gevangenen van
andere concentratiekampen die ziek of niet bekwaam waren om te werken
te voorzien van een onderkomen. Maar ondanks hun toestand, werden de
gevangenen in dit deel toch onderworpen aan een arbeidsplicht. Misbruik
door de SS en the Kapo’s, geen medische verzorging en een hoog
sterfgehalte kenmerkte de situatie in Häftlingslager.
2) Ster Camp (Sternlager)
 Ongeveer 4 000 voor uitwisseling voorziene Joden (de Austauschjuden)
werden in dit deel ongebracht. De grootste groep werd hier gevormd
door de Nederlanders, afkomstig uit kamp Westerbork. Mannen en
vrouwen werden gemengd ondergebracht en mochten hun
burgerkleding aanhouden. Wel moesten ze zich wel voorzien van een
Jodenster (vandaar ook de naam ‘Sternlager’). Werken in dit deel van het
kamp was niet verplicht.
3) Neutralager
 Hier verbleven meerdere honderden Joden, afkomstig uit de neutrale
landen. De omstandigheden waren ook hier draaglijk; de gevangenen
werden niet ingedeeld bij de arbeidscommando's en er was meestal
voldoende voedsel. De afdeling werd bestuurd door een Joodse raad
onder leiding van een Joodse voorzitter. In het Neutralenlager waren
ongeveer 350 joden opgesloten uit neutrale landen.
11 Bergen-Belsen | An Darcis
4) Sonderlager
 Poolse Joden met Latijns-Amerikaanse paspoorten of Palestinacertificaten
werden hier geplaatst. Omdat zij over de SS-misdaden in het Oosten
konden vertellen, werden ze zeker gescheiden gehouden van de
andere gevangenen. De meeste mensen werden uiteindelijk naar
Auschwitz gedeporteerd. Van de 2.400 gevangen uit het
Sonderlager werden er 1.050 in Auschwitz vermoord.
5) Hongarenkamp (Ungarnlager)
 In juli 1944 werd het Hongarenkamp opgericht met 1 683 Hongaarse Joden.
Himmler wilde deze Joden uitwisselen tegen geld en goederen. Deze groep
had net als de Neutralager een eigen bestuur. Ze werden niet ingedeeld bij
de arbeidscommando's en hoefde niet deel te nemen aan de appéls.
6) Tentenkamp
 Begin augustus 1944 werd er op het open terrein achter het Sternlager een
tentenkamp opgericht, waar duizenden vrouwen moesten
verblijven. Deze vrouwen waren overwegend afkomstig uit
Warschau in Polen. Later vervoegden vrouwen vanuit andere
concentratiekampen als Auschwitz en Birkenau hen (onder hen
Anne Frank). Door slechte weeromstandigheden in november 1944 werden
de vrouwen ondergebracht in nieuw opgerichte barakken. Een lang verblijf
in Bergen-Belsen hadden ze meestal niet. De SS stuurde hen naar andere
werkplaatsen (zoals de satellietkampen Buchenwald en Flossenburg)
Toen was er nog voedsel: vrouwen zijn
aardappelen aan het schillen in hun barak
7) Kriegsgefangenenlazarett
 Vanaf het begin was er een ziekenhuis in Stalag Bergen-Belsen opgericht in
de barakken van het voormalig werkdeel van het kamp. Met
zijn 1.200 bedden, diende het al centraal
ziekenhuis/verzorgingsplaats van Sovjet krijgsgevangenen. De
meest ‘gewone’ ziektes waren tuberculose, tyfus,
hongeroedeem en kwetsuren. Toen het ziekenhuis in januari
1945 werd gesloten werd hier het ‘Vrouwenkamp’ (Frauenlager) opgericht.
12 Bergen-Belsen | An Darcis
8) SS-winkel voor kleren
 Deze winkel bestond tot oktober 1944. Hierna werd ook dit deel (net als het
Kriegsgefangenenlazarett) een klein ‘vrouwenkamp’.
Omdat de nadruk steeds meer kwam te liggen op het opvangen van arbeidsongeschikte
gevangenen van andere concentratiekampen, werd Bergen-Belsen vanaf half 1944 door
de SS beschouwd als een Erholungslager, een herstellingskamp.
Maar de kans op herstel was echter zeer klein, want de SS vond het niet nodig het kamp
te voorzien van voldoende voedsel en medische verzorging. Van de 4000 mensen die in
1944 naar Bergen-Belsen waren gestuurd was bijna de helft gestorven was voor het jaar
om was. Zonder enige geneeskundige verzorging bedroeg de levensverwachting van de
gevangenen, onder wie veel vrouwen, vaak maar enkele dagen of weken.
DOEL VAN HET KAMP
De bedoeling van Aufenthaltslager Bergen-Belsen was dus Joden te verzamelen en hen uit
te wisselen met in buitenland geïnterneerde Duitsers. Toch hebben amper zes groepen
ooit de vrije wereld bereikt, waarvan slechts twee echt onderdeel van een
uitwisselingsactie vormden:
 In juni 1944 werden meer dan tweehonderd Joden per trein naar Istanboel
gebracht, waar ze werden ingeruild tegen in Israël geïnterneerde Duitsers.
 In januari 1945, werden 136 Amerikaanse Joden aan Zwitserland overgedragen.
EEN DAG IN HET KAMP
Om te beschrijven hoe een dag of het leven in Bergen-Belsen was als gevangene heb ik
gebruikt gemaakt van het dagboek van Loden Vogel. In april 1944 wordt Loden Vogel,
student medicijnen, met zijn ouders naar Bergen-Belsen vervoerd, waar hij tot het einde
van de oorlog blijft.
De aankomst in Bergen-Belsen: een grijze motregen maakte de aanblik van de grijsgroene
barakken met hun kleine raamopeningen, waarvoor met stokken open of dicht gehouden
luiken, en omringd met prikkeldraad en van overal zichtbare watertorens, zeer
angstwekkend. Toen de slagboom achter ons dichtging dacht iedereen, ook mijn moeder en
ik, e elkaar erop aankeken: we zitten in de val en komen er nooit meer uit. Walgelijke
koolraapgeur vervulde de lucht. De weinige joden die wij zagen, leken al door de dood
getekend, hoewel ze een maand voor ons vertrokken waren. Schuw werd ons toegefluisterd
dat het wel mééviel.
Donderdag de quarantaine uit, waar we tot nog toe rust hadden. Het is een rotkamp. Men
loopt grote kans hier te sterven. Paps en Mams, vooral Mams lopen veel gevaar, zien er nu al
slecht uit. Ook ikzelf kan pech hebben.
Dagindeling voor wie werken: 6 uur appèl, werk tot 12u15, 12u30 weer appèl (intussen
koolraapsoep) en werken tot 18 uur 30. Om 20 uur gaat het hek tussen mannen- en
vrouwenkamp dicht. Paps en ik ruilden met mensen die in het mannenkamp eten willen, en
kunnen zo met Mams samen eten.
13 Bergen-Belsen | An Darcis
Gekke lood-, geel- of groenkleurige gezichten. Skeletten of juist hongeroedemen. Het eten
bevat namelijk vrijwel geen eiwit, en ook verder voornamelijk water. Er zijn per dag 2 à 6
sterfgevallen, op 3000 mensen is dat 20% per halfjaar, als de mortaliteit niet verder stijgt.
Ik vraag me af of ik, als de tijden beter zijn en de ‘verdringingen’ minder worden, een beter
verslag dan nu zou kunnen geven van wat ik voel en denk. Had ik voortdurend dit schrift bij
de hand, dan zou men versteld staan - maar ik ben de eerste niet die op dit idee komt! In de
tijd, dat we in quarantaine waren, ca. 5 weken, heb ik niet veel geschreven. Kon ik maar
bekijken hoe lang de oorlog nog duurt. Ik vrees nog heel lang, en dan is menigeen
opgeschreven. Gelukkig is het in Theresienstadt beter en Jenny kan de ramp overleven als ze
boft en niet naar Auschwitz doorgaat.
Men kan leven op 300 gr brood, 1 l soep, 10 gr margarine per dag en het is alleen de vraag:
hoe lang. Mams begint nu zo veel honger te krijgen dat we binnenkort niet meer bang zullen
behoeven te zijn dat ze zich tekortdoet: het middageten eet ze nu op. Alleen geeft ze nog
drie kwart van haar 350 gr brood aan ons, en de bijbehorende ‘belegging’. Mocht dit zo
blijven (en we missen de kracht ons te verzetten) dan wordt ze nog ziek, en het is geen
pretje hier, waar je onder de 38,5 niet in bed mag blijven, en kort na een operatie uit het
ziekenhuis gegooid wordt.
Ook in de dagboekbrieven van Mirjam Bolle vinden we een indrukwekkende alinea over
haar verblijf in Bergen-Belsen.
Op reis of in de doorvoerkampen is er al het besef dat het waarschijnlijk niet goed af zal
lopen, al kan nog niemand zich een voorstelling maken van de gaskamers aan het einde van
de rit. Wel is er het besef dat het beter is níet op transport ‘naar Polen’ te hoeven dan wel. In
Westerbork worden om vier uur ‘s nachts de mensen voor de transportlijsten verzameld.
‘Dan roept de barakleider: ‘Dames, wilt u luisteren.’ En dan begint het. Iedereen die
opgeroepen wordt, moet met ‘ja’ antwoorden. Sommigen, de meesten, roepen flink ‘ja’.
Anderen huilen. Maar al weet je dat je er niet bij bent, het zweet breekt je aan alle kanten
uit, je hart bonst als een razende.’ In Bergen-Belsen, dat geen vernietigingskamp was en
onder meer als doorvoerkamp gebruikt werd voor joden die voor uitwisseling in aanmerking
kwamen, wordt de grens tussen wat men kon weten en wat men vermoedde het scherpst
duidelijk. ‘Gisteren heeft op een van de bedden plotseling gestaan, niemand weet door wie
geschreven: ‘Die letzten Juden gingen nach Auschwitz zur Vergassung (Tod)’. Een luguber
geval, wat er precies mee bedoeld wordt, weet niemand. Misschien (G. geve van niet) zullen
we het later weten.’
14 Bergen-Belsen | An Darcis
Om toch een voorbeeld te geven over het leven in een concentratiekamp, geef ik
hieronder wat meer uitleg over het dagelijkse leven in het concentratiekamp Dachau.
Het is zeer belangrijk om erop te duiden hoe verschrikkelijk het was voor de gevangenen
in een concentratiekamp. De SS-ers waren onvermoeibaar in de weer met hun sadistische
kwellingen. Geen moment werden de gevangenen met rust gelaten. Het hield nooit op.
Enkele ongeloofwaardige kwellingen zijn door iedereen gekend. Zo konden bijvoorbeeld
de toch al volstrekt uitgeputte gevangenen midden in de nacht uit hun bed worden
gehaald om loodzware en overvolle vaten met uitwerpselen weg te brengen en buiten te
ledigen. Doodmoe en ernstig vervuild konden zij na afloop weer gaan liggen, om er korte
tijd later weer te worden uitgehaald om te worden bestraft voor het feit dat zij niet
schoon waren. Voor de minste overtredingen werden immers zware onmenselijke
straffen uitgedeeld.
ALGEMEEN
De dagen in een concentratiekamp begonnen vroeg; het was soms wel om een uur of vier
opstaan, en dat ging meestal gepaard met groot geweld. De gevangenen waren nog niet
goed uitgerust (vaak ook van de nachtelijke pesterijen en martelingen) en velen hadden
moeite met wakker worden. Langslapers konden rekenen op een onbarmhartig pak
slaag.
Zo goed en zo kwaad als het ging was het dan wassen; en daarbij werd het dan een
enorm gedrang bij de paar kraantjes in de wasruimte. Maar nog veel drukker was het op
de toiletten. Daar stonden een stuk of acht bruinstenen potten zonder bril op een rij.
Nochtans was er geen of niet voldoende toiletpapier, en dat was een groot probleem,
vooral omdat vrijwel iedere gevangene constant leed aan diarree.
Na een haastig opgeslobberde plens namaakkoffie of -thee was het al: "Los, Los!! op een
holletje naar het appèl.
APPÈLS
Na het ontbijt moest het hele kamp aantreden voor het appèl. Hier werd dan geteld, en
nog eens geteld. Eindeloos ging het tellen door, totdat het allemaal klopte. Alles moest
worden meegeteld, ook degenen die nachtdienst hadden gehad en de zieken in het
Krankenrevier. Zelfs de doden van de afgelopen nacht mochten niet worden vergeten.
De appèls verliepen niet vlekkeloos. Niet iedere gevangene had gevoel voor de militaire
regelmaat dat van hem geëist werd. En bovendien waren de meesten zo uitgeput dat zij
dit militaire vertoon simpelweg niet konden opbrengen.
In het kamp gold vooral het adagium niet op te vallen: doe als iedereen in de massa.
Bijzonder moeilijk was dat uiteraard voor mensen met opvallende uiterlijke kenmerken als
de Jodenneus of de grote Hollander.
15 Bergen-Belsen | An Darcis
HET WERK
Was in het begin het motto van Berlijn “Vernichtung Durch Arbeit”, later kwam de
opdracht uit Berlijn wat voorzichtiger met de gevangenen om te springen. Het waren
immers werkkrachten die men in de kampen nodig had. Omdat veel van het werk moest
worden verricht op een grote afstand van het kamp werden er in de nabijheid van
sommige fabrieken bijkampen gebouwd. Zo moesten de gevangenen immers geen grote
afstanden overbruggen elke tijd: dit was immers tijd verlies.
De dag begon vroeg, zeer vroeg. In het algemeen was er een 12-urige werkdag, van zes
tot zes. Daar moest dan nog de reistijd bij worden opgeteld indien er geen mogelijkheid
was tot het bouwen van bijkampen. Met gevolg waren het lange tochten te voet. Vergeet
bij deze werkuren en de tijd om de afstand af te leggen ook niet de eindeloze duur voor
de appels op te tellen. Het is wel duidelijk dat de gevangen nauwelijks rust gegund werd.
In veel gevallen moesten gevangenen zwaar werk doen dat zij niet gewend waren en
waartegen zij, in hun ondervoede staat gewoon niet waren opgewassen.
ZONDAG VRIJ
Er werd zes dagen per week gewerkt, de zondag was in principe vrij. Toch was dit
afhankelijk van de leidinggevende kampcommandant. Er waren toch vaak zaken die op
zondag gedaan moesten worden zoals sneeuwruimen of verstelwerkzaamheden aan de
kampkleding.
De zondag was ook de dag om de hygiëne van de gevangenen te verzorgen. Er werden
schone hemden uitgereikt en de kappers kwamen in actie. Zo werd iedere gevangene
ontdaan van baard-, hoofd- en lichaamshaar. Ook werden de gevangenen op luizen
gecontroleerd. Deze controle op zondag was nog eens een vernedering voor de
gevangenen. Zo moesten ze allemaal (weer of geen weer) naakt aantreden en werd dan
door een kampfunctionaris, vooral in de genitale regio nauwkeurig op luizen of neten
onderzocht.
KLEDING
In eerste instantie droegen de gevangenen gestreepte boevenpakken. Maar omdat hun
aantal voortdurend bleef stijgen moest men zijn toevlucht nemen tot (Joodse)
burgerkleding.
Degenen die te grote kleren kregen waren goed af; een mouw of een broekrand kon
altijd worden omgeslagen. Maar degene die te kleine kleren hadden gekregen, waren niet
altijd beschermd tegen de koude. Door deze verkeerde maat van kleren en hun
afgeschoren hoofden zagen de gevangenen er ietwat potsierlijk uit. Maar dat was de
bedoeling ook; de gevangenen moesten hun persoonlijkheid kwijtraken. Het moesten
schooiers worden, die ver beneden de SS-ers stonden, met hun smetteloze uniformen en
hun glimmend gepoetste laarzen.
In plaats van sokken werden voetlappen uitgereikt; allerlei soorten klompen en
klompschoenen dienden als schoeisel. Goede schoenen waren er alleen voor degenen die
16 Bergen-Belsen | An Darcis
daarvoor betalen konden. Klinkende munt kwam daar niet aan te pas. Geld was er immers
(bijna) niet in het kamp. Er werd dus over het algemeen betaald in eten of tabak. Dat
waren natuurlijk net de dingen die de gevangenen niet ten over of gewoon niet hadden.
De meesten strompelden met wonden aan hun voeten. Die gingen etteren en wilden
moeilijk of niet genezen. Het hebben van schoenen werd gezien als een luxe-artikel, net
als een trui. De kampkleding was gemaakt van een soort dunne kunststof die nauwelijks
bescherming bood tegen de koude. Slechts weinigen konden zich in het bezit van een trui
verheugen. Wie kon het zich wel permitteren? Vaak de blokoudsten, de voorlieden
(kapo’s), simpelweg de elite die het in het kamp voor het zeggen had. Het ironische is dat
zij net degene waren die de warme kledij net het minst nodig hadden. Tijdens het werk
vonden die wel een plekje waar ze tegen de barre weersomstandigheden konden
schuilen en in de barak eisten ze de beste plaats op, vlak bij de kachel (indien die er was).
De gevangenen waren kenbaar aan twee lappen die op hun kleding waren genaaid, een
horizontale witte lap, met daarop het gevangennummer en daaronder een driehoek,
waaraan de nationaliteit kon worden herkend.
F voor Frankrijk, B voor België, I voor Italië, H voor de
Nederlanders (Holland), … Aan de kleur van de driehoek kon
de categorie van de gevangene worden afgelezen. De meeste
gevangenen hadden de rode driehoek (politiek), de
beroepsmisdadigers groen, homoseksuelen roze, asocialen
zwart en Jehova's getuigen paars.
ETEN
Het rantsoen bestond aanvankelijk uit een hap stamppot maar naarmate de oorlog
vorderde en de gevangenen toestroomden werd deze hap vervangen door minder rijk
voedsel. Tenslotte bestond de maaltijd uit een liter soep, bestaande uit water met een
daarin wat stukjes knolraap en wortel. Ook kregen ze bij de soep een stuk brood dat
tevens voor het ontbijt moest dienen. Het is maar weinigen gelukt het tot de volgende
morgen te bewaren; vooral ook omdat het gevaar dreigde dat het je in de nacht zou
worden ontstolen. Wel was er 's ochtends voor iedereen een halve liter namaakkoffie of thee, maar dat vulde uiteraard de maag niet. Op bepaalde ‘hoogtijdagen’ kon er wel iets
steviger op tafel komen, zoals macaronisoep.
In principe was het mogelijk brieven en voedselpakketten van thuis te ontvangen. Maar
voor de thuishaven werd dit ook steeds moeilijker, men kon dus niet steeds iets opzij
houden voor het voedselpakket. Bovendien werd er, zowel door de bewakers als de
medegevangenen, veel uit de pakketten gestolen.
Sommige nationaliteiten ontvingen Rode Kruispakketten vanuit hun land. Maar niet elk
land had een hiervoor een goede organisatie van het Rode Kruis.
In het algemeen kan van de voedselsituatie worden gezegd dat iedereen jaren lang
honger heeft geleden.
17 Bergen-Belsen | An Darcis
STRAFFEN
Het was Theodor Eicke, een van de eerste commandanten van Dachau die uitdacht niet
alleen hoe de gevangenen het leven zo zuur mogelijk kon worden gemaakt, maar ook op
welke manier dat moest gebeuren. Zijn richtlijnen werden later in alle kampen
doorgevoerd.
Voor de minste vergrijpen als: bed niet goed opmaken of te laat komen voor het appèl
kon men worden veroordeeld tot 25 stokslagen "Fünfundzwanzig am Arsch". De
gevangene werd dan op een houten bok vastgebonden en nadat zijn broek omlaag was
getrokken kreeg hij 25 zware slagen met een twee meter lange knoet of een bezemsteel.
Het was de bedoeling dat hij iedere slag hardop meetelde, maar dikwijls was het
slachtoffer daartoe al na de vijfde of zesde slag niet meer in staat. Dat was in veel
gevallen aanleiding om de straf nog met een aantal slagen te verhogen.
Ook was de pijn afhankelijk van waar de stok de man raakte. Soms werd er te hoog
geslagen en werden hierdoor de nieren ernstig beschadigd. Hierdoor konden de nieren
hun zuiveringsfunctie niet meer vervullen en dit had vaak fatale gevolgen voor de
gevangenen tijdens en zelfs na de oorlog. “Fünfundzwanzig am Arsch” was een publieke
aangelegenheid.
Indien iemand werd opgehangen dan moest ook iedereen daar bij zijn om de schrik erin
te houden. De reden van dergelijke doodvonnissen bleef over het algemeen duister. In
veel gevallen kreeg de veroordeelde alvorens te worden opgehangen nog eens een pak
slaag. Vaak waren deze straffen een verlengstuk van het appèl. Binnen wachtte het brood
voor de uitgehongerde gevangenen. Let op: niet alle straffen werden in het openbaar
voltrokken. Indien een gevangene werd gefusilleerd dan gebeurde dat in het algemeen
bij de bunker of bij het crematorium (als dat er was).
Op deze plaatsen vond ook het “boomhangen"
plaats. De slachtoffers werd de handen op de rug
geboeid en werden vervolgens aan hun handen
aan een boom of een paal opgehangen. Zo bleven
zij uren, gepaard met een ondragelijke pijn,
hangen. In de meeste gevallen hield men er
blijvend letsel aan de schoudergewrichten aan
over.
Het kamp was omringd met een betonnen muur, een prikkeldraadversperring, een
loopgraaf en een grasstrook, geheten de Neutrale Zone. Als men die betrad schoot de SS
vanuit een wachttoren onmiddellijk. Tot het SS-vermaak behoorde het pet-gooien: Een
wachtsman nam een gevangene zijn muts af en gooide die in de verboden zone. "Ga je
pet halen!" klonk dan het bevel. De gevangene had dus een keuze. Of hij weigerde het
bevel en dan werd hij doodgeschoten of hij volgde het bevel op en dan werd hij vanaf één
van de wachttorens doodgeschoten.
Andere gevangenen werden dan weer als straf in de "Stehbunker" gestoken. Deze
strafcel was zó klein was dat de gevangene er niet kon zitten of liggen. De “minste
18 Bergen-Belsen | An Darcis
straffen” waren het uren of dagen buiten staan of hurken in de vrieskou of het inhouden
van eten.
Vaak vragen wij ons af hoe de SS-ers of de kapo’s tot dergelijke brutaliteiten in staat
waren. Er was bij hen ook geen medelijden of tegenzin te bespeuren tijdens de pesterijen.
Integendeel, het waren primitieve beesten en dit was hun opvatting van amusement.
OVERBEVOLKING
Naarmate de geallieerden en de Russen verder optrokken werden steeds meer kampen
bevrijd. De gevangenen van veel van die kampen werden reeds op voorhand op transport
gesteld. Velen van hen werden richting Dachau gestuurd. Maar hier was simpelweg geen
plaats meer voor de grote toestroom, met als gevolg dat er grote noodtoestanden
ontstonden.
Van enige privacy was in het kamp geen sprake; steeds was je omringd door honderden
medegevangenen en nergens was er een plekje waar je even alleen kon zijn. Niets alleen
de verschouding SS – gevangenen was gekenmerkt door de wet van de sterken en
zwakken, ook tussen de gevangenen overheerst Darwins ‘survival of the fittest’. Ook bij
de gevangenen onderling heerste het recht van de sterkste; de zwakke broeders werden
dikwijls naar de achtergrond gedrongen door de sterkeren.
Het laat zich begrijpen dat het onder deze extreme (overbevolkte) omstandigheden niet
mogelijk was zelfs de minimale hygiëne te behouden. Kleerluizen rukten massaal op en
teisterden de uitgeteerde gevangenen. Het ergste was dat de luizen de dragers waren
van de tyfusbacil. Veel gevangenen kregen vlektyfus8, een ziekte die normaal gesproken
al zeer veel slachtoffers maakt. In de kampen was dit niet anders, duizenden slachtoffers
De verzwakte en uitgehongerde gevangenen hadden er nauwelijks weerstand tegen.
Ook longtuberculose was geen vreemde in de kampen. Zo leden veel gevangenen aan
beide ziektes gelijktijdig. Met de komst van onze bevrijders is dan misschien wel iedereen
bevrijd maar niet verlost van de verschrikkelijke ziekten. Zo zijn er nog duizenden
gevangenen na de oorlog bezweken aan de ziektes die ze hadden opgelopen.
Je moet ook wat vertellen over leven in het kamp: barakken, kledij, eten en drinken,
hygiëne, appèls, medische verzorging, … Je hebt het er al wat over gehad, maar maak er
een apart onderdeel van: hoe zag een dag van een gevangene eruit?
Ik vind het heel behoorlijk
8
Tyfus of vlektyfus is de naam voor een besmettelijke ziekte die door het micro-organisme Rickettsia
worden veroorzaakt. De symptomen zijn onder meer hoge koorts, hoofdpijnen, huiduitslag, misselijkheid
en overgeven.
19 Bergen-Belsen | An Darcis
BRONNEN
INTERNET
ALGEMEEN
http://nl.wikipedia.org/wiki/Concentratiekamp
http://nl.wikipedia.org/wiki/Operatie_Barbarossa (enkel datum gebruikt)
BERGEN-BELSEN
http://www.bergenbelsen.de/en/
http://josschmitz.nl/Noord-Duitsland/bergen_belsen.htm
http://www.scrapbookpages.com/BergenBelsen/BergenBelsen00.html
http://www.oorlogsmusea.nl/artikel/458
http://www.go2war2.nl/artikel/1341/2
http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10005224
http://www.ushmm.org/wlc/article.php?lang=en&ModuleId=10007510
http://www.historischhuis.nl/recensies/recensie191.html
http://www.dachau.nl/het_kamp/leven/content.html
ANNE FRANK
http://www.annefrank.org/content.asp?pid=160&lid=1
http://www.beleven.org/verhalen/anne_frank/
AFBEELDINGEN
http://www.sintermeerten.nl/projecten/geschiedenis/projecten/anne_frank/images/annefrank.jpg
http://www.annefrankguide.com/fr-FR/content/dodenmars.jpg
http://www.go2war2.nl
VIDEO’S
http://www.youtube.com/watch?v=m90R26UQRD4&feature=PlayList&p=849743F1441EF3
03&playnext=1&index=5
http://www.youtube.com/watch?v=uMT0NwsAx2A
BOEKEN
 J. Martens, J. Neutelaers, S. Nuyten, J. Ulens, H. Van Dycke en J. Van Dooren,
Fundamenten 6 De twintigste eeuw, Wolters Leuven
 Ludo van Eck, Het boek der kampen, Kritak
 Loden Vogel, Dagboek uit een kamp, Prometheus Amsterdam
20 Bergen-Belsen | An Darcis