AEOLUS bvba - Agentschap voor Natuur en Bos

BEHEERSPLAN
De Oudsberg
VLAAMS NATUURRESERVAAT
Beheersperiode 2004 - 2031
Colofon
Projectteam
Auteurs: Lambrechts Jorg & Gorssen Jos (Aeolus bvba)
Adviescommissie
Midden-Limburg:
Gabriëls
Jan
(Voorzitter
Adviescommissie
Midden-Limburg), Bats Hubert (AROHM Monumenten en Landschappen), Berten Bert
(Deskundige planten en vegetaties - Instituut voor Natuurbehoud), Bosmans Maria
(Boswachter West-Limburg - AMINAL Bos & Groen Limburg), Ceulemans Kristel
(Milieuambtenaar - Gemeente Zonhoven), Claus Katja (Deskundige natuurtechnische
milieubouw - AMINAL Natuurtechnische Milieubouw), Cox Jan (Boswachter OostLimburg - AMINAL Bos & Groen Limburg), De Blust Geert (Deskundige heidebeheer Instituut voor Natuurbehoud), Delhaise Sabine (Coördinatrice Natuur -Regionaal
Landschap Kempen en Maasland), Demeulenaere Else (Medewerkster Beheersplanning
en -evaluatie - NatuurPunt), Descamps Sarah (Provinciale coördinatrice Centrum voor Natuur- en Milieu-educatie), Devocht Alain (Deskundige vissen Limburgs Universitair Centrum), Digneffe An (Coördinatrice Natuur - Regionaal
Landschap Haspengouw), Engelen Peter (Deskundige amfibiëen en reptielen Limburgse Koepel voor Natuurstudie), Flossie Jochen (Milieuambtenaar - Gemeente
Houthalen-Helchteren), Ideler Ilse (Coördinatrice Regionaal Landschap Regionaal Landschap Lage Kempen), Jacobs Daniël (Milieuambtenaar - Gemeente
Lummen), Lambrichts Jos (Schepen Cultuur en Onderwijs - Gemeente Maasmechelen),
Lemmens Ludo (Milieuambtenaar - Stad Maaseik), Peusens Benny (Milieuambtenaar Gemeente Meeuwen-Gruitrode), Pluymers Hugo (Secretaris - Stichting Limburgs
Landschap), Stevens Jan (Diensthoofd Provinciaal Natuurcentrum - Provincie
Limburg), Stouten Freddy (Beleidsverantwoordelijke Milieu & Natuur - Gemeente
Lanaken), Thijs Kris (Milieuambtenaar - Gemeente Opglabbeek), Vanderstappen
Koen
(Landschapsambtenaar
Stad
Dilsen-Stokkem),
Vanherck
Virginie
(Milieuambtenaar - Gemeente Heusden-Zolder), Van Roten Willy (Milieuambtenaar Gemeente As), Vanschooren Annie (Voorlichtingsambtenaar - Stad Beringen),
Verwimp Fons (Schepen Leefmilieu - Gemeente Tessenderlo), Vigneron Michel
(Schepen Ruimtelijke Ordening en Milieu - Gemeente Maasmechelen) en Vos Paul
(Beleidsverantwoordelijke Natuur - Stad Hasselt).
Eindredactie: Martens Wilfried & Vanholen Bert.
Contactadres
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
AMINAL Afdeling Natuur Limburg
Vlaams Administratief Centrum
Koningin Astridlaan 25 Bus 5
3500 Hasselt
Tel. 011/74.24.50
Fax. 011/74.24.99
Beheerder
Wilfried Martens
GSM 0479/79.93.64
[email protected]
Wijze van citeren
Martens W. & Vanholen B. (red.) (2004): Beheersplan Vlaams natuurreservaat De
Oudsberg - Beheersperiode 2004 – 2031. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
AMINAL, Afdeling Natuur Limburg, Hasselt. 91 pp. + bijlagen.
2
Inhoudsopgave
1
BESCHRIJVING VAN HET NATUURRESERVAAT EN VISIEGEBIED ................................... 5
1.1
ALGEMEEN ...................................................................................................................................... 5
1.1.1
Situering en kadastraal overzicht ........................................................................................... 5
1.1.2
Statuut van visiegebied en uitbreidingszone ........................................................................... 5
1.1.3
Aanwijzingen .......................................................................................................................... 5
1.1.4
Administratieve en geografische situering .............................................................................. 6
1.1.5
Bestemming volgens het gewestplan ....................................................................................... 6
1.1.6
Beschermingsstatuten ............................................................................................................. 6
1.2
ABIOTIEK ......................................................................................................................................... 8
1.2.1
Reliëf ....................................................................................................................................... 8
1.2.2
Geologie, geomorfologie ........................................................................................................ 8
1.2.3
Pedologie .............................................................................................................................. 12
1.2.4
Hydrologie en hydrografie ................................................................................................... 13
1.3
BIOTIEK ......................................................................................................................................... 13
1.3.1
Vegetaties en flora ................................................................................................................ 13
1.3.2
Ongewervelden ..................................................................................................................... 20
1.3.3
Broedvogels .......................................................................................................................... 54
1.3.4
Herpetofauna ........................................................................................................................ 59
1.3.5
Zoogdieren ............................................................................................................................ 59
1.4
HISTORISCHE ONTWIKKELING VAN LANDSCHAP EN BODEMGEBRUIK ............................................. 60
1.4.1
Historische kaarten ............................................................................................................... 60
1.4.2
Evolutie bodemgebruik: brand in 1959 aspectbepalend ...................................................... 62
1.5
BEDREIGINGEN .............................................................................................................................. 62
1.5.1
Recreatief medegebruik ........................................................................................................ 62
1.5.2
Verbossing van de heide ....................................................................................................... 66
1.5.3
Exoten ................................................................................................................................... 67
1.5.4
Branden ................................................................................................................................ 67
2
BEHEERSSTREEFBEELD............................................................................................................... 69
2.1
INLEIDING ...................................................................................................................................... 69
2.2
NOG RUIMTE VOOR VERBETERING VAN ACTUEEL HOGE ECOLOGISCHE WAARDE............................ 69
2.3
BESCHERMDE HABITATS WAARDEVOL RICHTSNOER ...................................................................... 70
2.3.1
Aanduiding als gericht natuurreservaat ............................................................................... 70
2.3.2
Habitatrichtlijn ..................................................................................................................... 71
2.4
DUINENGORDEL STUREND ELEMENT.............................................................................................. 71
3
BEHEERSMAATREGELEN ............................................................................................................ 73
3.1
INGREPEN ...................................................................................................................................... 73
3.1.1
In de bossfeer ........................................................................................................................ 73
3.1.2
In de heidesfeer ..................................................................................................................... 74
3.1.3
In de vijversfeer .................................................................................................................... 74
3.2
TIMING .......................................................................................................................................... 75
3.3
KOSTEN ......................................................................................................................................... 75
3.3.1
Eénmalige subsidie bij oprichting ........................................................................................ 75
3.3.2
Subsidie actuele natuurtypen ................................................................................................ 75
3
3.3.3
Subsidie openstelling ............................................................................................................ 76
3.3.4
Subsidie monitoring .............................................................................................................. 76
3.3.5
Totale subsidiëring ............................................................................................................... 76
3.4 ONTHEFFINGEN EN AFWIJKINGEN VAN VERBODSBEPALINGEN, VERGUNNINGSPLICHT EN
MELDINGSPLICHT ............................................................................................................................. 76
4
BEHEERSMONITORING EN -EVALUATIE ................................................................................ 79
5
TOEGANKELIJKHEID .................................................................................................................... 81
5.1
TOEGANKELIJKHEIDSSTUDIE .......................................................................................................... 81
5.1.1
Inleiding ................................................................................................................................ 81
5.1.2
Visie ...................................................................................................................................... 82
5.1.3
Gevolgen voor de recreanten ................................................................................................ 82
5.1.4
Recreatieve infrastructuur .................................................................................................... 84
5.1.5
Inrichtingsaspecten ............................................................................................................... 85
5.2
OPENSTELLING VOLGENS HET BEHEERSPLAN ................................................................................. 85
5.2.1
Toegankelijkheidszonering ................................................................................................... 85
5.2.2
Aangeduide wegen en paden ................................................................................................ 86
6
LITERATUUR .................................................................................................................................... 87
7
BIJLAGEN .......................................................................................................................................... 91
BIJLAGE I: OVERZICHTSTABEL .................................................................................................................. 91
BIJLAGE II: BEHEERSTABEL....................................................................................................................... 91
KAART 1: SITUERING ................................................................................................................................. 91
KAART 2: EIGENDOMSSITUATIE ................................................................................................................. 91
KAART 3: GEWESTPLAN ............................................................................................................................ 91
KAART 4: BESCHERMINGSSTATUTEN......................................................................................................... 91
KAART 5: BODEMKAART ........................................................................................................................... 91
KAART 6: BWK EN PROEFVLAKKEN .......................................................................................................... 91
KAART 7: HYDROLOGIE ............................................................................................................................. 91
KAART 8: ACTUEEL NATUURTYPE ............................................................................................................. 91
KAART 9: STREEFBEELD ............................................................................................................................ 91
KAART 10A: BEHEER – KORTE TERMIJN .................................................................................................... 91
KAART 10B: BEHEER – OMVORMING ........................................................................................................ 91
KAART 10C: BEHEER – LANGE TERMIJN .................................................................................................... 91
KAART 11: OPENSTELLING ........................................................................................................................ 91
TABELLEN ................................................................................................................................................. 91
4
1 Beschrijving van het natuurreservaat en visiegebied
1.1
Algemeen
1.1.1 Situering en kadastraal overzicht
Kaart 1 geeft een situering van het Vlaams natuurreservaat in een ruimere context op schaal
1/50.000. Indicatief wordt weergegeven, op basis van BWK en gebiedskennis, waar in de ruimere
omgeving momenteel heide voorkomt.
Een overzicht van de kadastrale indeling met aanduiding van de percelen in eigendom van het
Vlaams gewest is weergegeven in Kaart 2, met het visiegebied in overlay. De totale oppervlakte
in beheer bedraagt 179,32 ha en de oppevlakte van het visiegebied bedraagt 501,69 ha. Uit deze
kaart blijkt dat vooral in het centrum van de uitbreidingsperimeter de eigendomsstructuur zeer
goed is. In de beekvalleien moet de eigendomsverwerving nog op gang komen. Vervolledigend
wordt tevens de gemeentegrens weergegeven.
1.1.2 Statuut van visiegebied en uitbreidingszone
Het staatsnatuurreservaat ‘De Oudsberg’ verkreeg bij ministerieel besluit van 1 februari 1989 en
overeenkomstig artikel 8 van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud het statuut van gericht
natuurreservaat. Dit houdt in dat door gericht ingrijpen via aangepaste beheersmaatregelen op
korte en lange termijn spontane ecologische processen doorgang kunnen blijven vinden en
(zeldzame) natuurlijke ecosystemen kunnen blijven voortbestaan.
Bij ministerieel besluit van 29 juni 1999 (BS 14.08.99) is de uitbreidingszone met betrekking tot
het recht van voorkoop vastgesteld waarin het recht van voorkoop natuur van toepassing is: het
betreft alle groen-, bos- en bosuitbreidingsgebieden in de gemeente Maaseik, kadastrale afdeling
3, sectie B, in de gemeente Meeuwen-Gruitrode, kadastrale afdeling 4, secties B en C, en in de
gemeente Opglabbeek, kadastrale afdeling 1, sectie A. De oppervlakte van de uitbreidingszone
bedraagt circa 470 ha.
1.1.3 Aanwijzingen
Bijlage I geeft een overzicht van welke percelen al dan niet aangewezen zijn. De kolom ‘Erk MB
geeft de datum weer van de aanwijzing van het betreffende perceel. Alle percelen die momenteel
nog niet aangewezen zijn, worden ter aanwijzing voorgedragen. Tevens geeft Bijlage I een
overzicht van de beschermingsstatuten van de percelen die ter voorstel van aanwijzing worden
aangegeven. Alle percelen zijn vrij van jacht en pacht.
5
1.1.4 Administratieve en geografische situering
Het Vlaams natuurreservaat is gelegen in de provincie Limburg, noordoostelijk van de gemeente
Genk. Het reservaat bevindt zich op het snijpunt van drie gemeenten, namelijk MeeuwenGruitrode, Opglabbeek en Maaseik. De dichtstbijgelegen dorpskernen zijn deze van Opglabbeek
(zuidwesten), Louwel (zuiden) en Opoeteren (oosten). Het gebied maakt deel uit van het
Kempens Plateau, en wordt gedomineerd door een oostwest-georiënteerde gordel van al
landduinen. Via de Kattenbeek en de Busselzijp verbindt het reservaat deze duinengordel met de
vallei van de Bosbeek.
1.1.5 Bestemming volgens het gewestplan
Het centrale deel van het reservaat rond de Oudsberg heeft als bestemming ‘Natuurgebied met
wetenschappelijke waarde of natuurreservaat’ (Kaart 3). Het visiegebied heeft als bestemming
‘Natuurgebied’, uitgezonderd de volgende deelgebieden:
 in het noordoosten bevindt zich een zone met bestemming ‘Gebied voor
verblijfsrecreatie’;
 de zone rond de Woutercamping heeft grotendeels de bestemming ‘Recreatiegebied’,
met aan de westrand een deel ‘Gebied voor verblijfrecreatie’;
 het gebied Wouterbron heeft als bestemming ‘Gebied voor dagrecreatie’;
 ten zuiden van de Busselzijp bevindt zich binnen het visiegebied een zone ‘Agrarisch
gebied met ecologisch belang’;
 ten zuiden van de Kattebeek bevindt zich binnen het visiegebied een zone 'Agrarisch
gebied' en een zone 'Landschappelijk waardevol agrarisch gebied';
 in het oosten van het visiegebied bevindt zich binnen het visiegebied een zone 'Agrarisch
gebied' en een zone 'Agrarisch gebied met ecologisch belang'.
 Bij besluit van de Vlaamse regering dd. 6 oktober 2000 krijgt ten zuidwesten van de
reservaatsperimeter op het grondgebied van Opglabbeek de zone ‘Het Laer’, voorheen
bestemming ‘recreatiegebied’, de bestemming ‘recreatiegebied met nabestemming
natuur’.
1.1.6 Beschermingsstatuten
Bijlage I geeft een overzicht van de beschermingsstatuten.
De noordelijke deel van het visiegebied van het reservaat – ruwweg samenvallend met de
duinengordel - overlapt deels met de Speciale Beschermingszone BE2200030 ‘Heide- en
vengebieden tussen Houthalen en Gruitrode’, voorgesteld in uitvoering van Habitatrichtlijn
92/43/EEG (Kaart 4). De aanduiding is gebaseerd op het voorkomen van de volgende habitats uit
Bijlage I van de Habitatrichtlijn:

2310 Psammofiele heide met Calluna- en Genista-soorten;

2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen;

3130 Oligotrofe wateren van het Midden-Europese en peri-alpiene gebied met Littorellaof Isoëtes-vegetatie of met eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers
(Nanocyperetalia);
6







4010 Noordatlantische vochtige heide met Erica tetralix;
4030 Droge heide (alle subtypen);
6430 Voedselrijke ruigten;
7140 Overgangs- en trilveen;
7150 Slenken in veengronden (Rhynchosporion);
9190 Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op zandvlakten;
91E0 Overblijvende of relictbossen op alluviale grond (Alnion glutinoso-incanae).
Als aandachtssoort is 1042 Gevlekte witsnuitlibel (Leucorrhinia pectoralis) aangegeven.
In de vallei van de Bosbeek is er een overlap met de Speciale Beschermingszone BE2200043
'Bosbeekvallei en aangrenzende bos-en heidegebieden te As-Opglabbeek-Maaseik'. Deze
aanduiding is gebaseerd op het voorkomen van volgende habitats uit Bijlage I:

2330 Open grasland met Corynephorus- en Agrostis-soorten op landduinen;

4010 Noord - Atlantische vochtige heide met Erica tetralix;

4030 Droge heide (alle subtypen);

5130 Juniperus communis-formaties in heidevelden of kalkgrasland;

6430 Voedselrijke ruigten;

6510 Laaggelegen, schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis);

9190 Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op zandvlakten;

91E0 Overblijvende of relictbossen op alluviale grond (Alnion glutinoso-incanae).
De Habitatrichtlijn streeft naar de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en
fauna die er deel van uitmaken. Hiervoor moeten voor iedere lidstaat speciale
beschermingszones worden aangeduid. Hierbij moet rekening worden gehouden met drie criteria.
Bijlage I geeft een lijst met habitattypes, Bijlage II omvat een lijst met soorten, en Bijlage III geeft
diverse selectiecriteria. Samen met de reeds afgebakende Vogelrichtlijngebieden (79/409/EEG)
zullen de aangeduide zones deel uitmaken van een Europees ecologisch netwerk ‘Natura 2000’.
Elke lidstaat is verplicht voor de aangeduide gebieden de nodige instandhoudingswerken te
treffen. Daarnaast wordt de ontwikkeling en het beheer van een netwerk van kleine
landschapselementen aanbevolen.
Artikel 6 §1 en §2 van de Habitatrichtlijn zijn bij uitstek relevant voor de opmaak van
beheersplannen:
1.
De
lidstaten
treffen
voor
de
speciale
beschermingszones
de
nodige
instandhoudingsmaatregelen; deze behelzen zo nodig passende specifieke of van
ruimtelijke ordeningsplannen deel uitmakende beheersplannen en passende wettelijke,
bestuursrechterlijke of op een overeenkomst berustende maatregelen die beantwoorden
aan de ecologische vereisten van de typen natuurlijke habitats van Bijlage I en de soorten
van Bijlage II die in die gebieden voorkomen.
2.
De lidstaten treffen passende maatregelen om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van de
natuurlijke habitats en de habitats van soorten in de speciale beschermingszones niet
verslechtert er geen storende factoren optreden voor de soorten waarvoor de zones zijn
aangewezen voor zovier die factoren, gelet op de doelstellingen van deze richtlijn, een
7
significant effect zouden kunnen hebben.
Voor de perimeter is geen Vogelrichtlijngebied (richtlijn 79/409/EEG) afgebakend. Maar ook
buiten de afgebakende Vogelrichtlijngebieden zijn lidstaten verplicht zich in te zetten om de
vervuiling en verslechtering van de leefgebieden van de prioritair te beschermen vogelsoorten –
vermeld in Bijlage I van de Vogelrichtlijn - tegen te gaan. Relevant voor het Vlaams
natuurreservaat ‘De Oudsberg’ zijn dit Wespendief, Nachtzwaluw, IJsvogel, Zwarte Specht,
Boomleeuwerik en Blauwborst.
Er zijn geen beschermde monumenten of landschappen gevat door het visiegebied. Het
natuurreservaat is tevens geen RAMSAR-gebied.
1.2
Abiotiek
1.2.1 Reliëf
Het reservaat wordt gekenmerkt door een zeer gevarieerd reliëf, zowel op macro- als op
microniveau. Vooral het duinencomplex ten noorden van Opglabbeek, dat zich over een lengte
van ruim 6 kilometer en met een variabele breedte tussen 50 en 1100 meter uitstrekt van de
Ophovenderbossen in het westen tot de Schanshoeve in het oosten, is verantwoordelijk voor dit
zeer onregelmatige, chaotische reliëf.
De duintoppen hoger dan 80 m en de valleien van de Bosbeek en Busselzijp tussen 60 en 70
meter zijn duidelijk als structurerend element in het landschap herkenbaar. De meest abrupte
hoogteverschillen situeren zich ook rond de duintoppen en rond deze beekvalleien. Het Kempens
plateau is hoogtebepalend ten westen van Louwel, waarna de hoogte via de plateaurand afneemt
naar de historische dalbodem van de Bosbeek (met hierin onder meer de Kattenbeek) en
uiteindelijk de huidige Bosbeekvallei met alluviale vlakte.
1.2.2 Geologie, geomorfologie
1.2.2.1
Algemeen
Een overzicht van de geologie en geomorfologie is beschreven in ‘Opglabbeek - een rijk verleden
(J. Molemans en J. Mertens, 1984)’.
Bepalend is de aanwezigheid van dekzanden, die in hoofdzaak zijn afgezet tijdens de laatste
IJstijd (Weichsel of Würmijstijd, 70.000 tot 10.000 jaar geleden), en in bepaalde gevallen zelfs
tijdens de voorlaatste IJstijd (Saale- of Riss-Ijstijd). Deze dekzanden strekken zich uit van België
over Nederland tot in Polen.
De Limburgse Kempen wordt gekenmerkt door grote subhorizontale vlakken die op verschillende
hoogten voorkomen en door duidelijke steilranden van elkaar gescheiden worden. In de grootste
periode van het midden-Pleistoceen, tussen 800.000 en 200.000 jaar geleden, overspoelde de
Maas en deels zelfs de Rijn het gebied, met achterlating van een groot pakket grind en zand. Dit
8
zijn de hoofdterrasafzettingen, nu nog bekend als het Kempens plateau. In die periode is de Rijn,
met afzettingen in het gebied tussen Peer en Helchteren, verdwenen naar het noorden, waarna
alleen de Maas nog afzettingen achterliet.
Ca. 300.000 jaar geleden – de vermoedelijke start van de Saale-Elster tussenijstijd – wijzigde het
gedrag van de rivieren. Er kwam een einde aan de puinaanvoer via de Maas. De gunstiger
klimatologische omstandigheden bevorderden de ontwikkeling van plantengroei, waardoor de
erosie sterk afnam. Hierdoor verloor de Maas geen energie meer met het puintransport, maar kon
de sterkere stroming de eigen oudere afzettingen beginnen te eroderen. Door het insnijden van
de Maasvallei in het Kempens Plateau daalde daar de grondwaterstand, en ontstond een eigen
ontwaterings- en drainagesysteem, gevoed door grondwater, smeltwater en regenwater. Hierdoor
ontstonden de eerste beken op het plateau, zoals de Bosbeek. Met het insnijden van de Maas
sneed ook de Bosbeek in, en dus ook de zijvalleien van de Bosbeek.
De Limburgse Kempen wordt opgedeeld in de Plateau Kempen, de Maaslandse Kempen en de
Noord-Limburgse Kempen. De Plateau Kempen is het minst vruchtbaar, en wordt nog
onderscheiden in het land van As en het Land van Peer.
Het Land van As, waartoe het reservaat behoort, is zeer droog met diep ingesneden dalen en een
moerassige dalbodem, waarbij alleen de voornaamste dalen permanent watervoerend zijn. De
watertafel bevindt zich meestal op grote diepte. Dekzanden rusten hier op grind. Het Land van
Peer was vroeger vooral een vochtige heide, met permanente beken en een zer moerassige
dalbodem, zijn slechts enkele meters ingesneden. Dekzanden rusten er op fluviatiele zanden, niet
op grind.
Tussen 2500 en 3000 voor Christus - bij de overgang van het Atlanticum naar het Subboreaal breidde de heide zich uit ten nadele van linde-eikenbos. Tijdens het Subboreaal was er een
veralgemeende teruggang van de Linde, met oprukken van Beuk en Hazelaar. De dominantie van
Beuk vergrootte nog bij de overgang Subboreaal-Subatlanticum, ca. 800 v Chr., toen het klimaat
kouder werd. De uitbreding van de heide ten koste van bos hing af van de bevolkingsdruk, wat in
de Middeleeuwen in onze streken resulteerde in één uitgestrekt heideveld.
1.2.2.2
Duinen
Dekzanden met een modale korrelgrootte van 0,14-0,15 mm zijn zeer gevoelig voor verstuiving,
zelfs al bij een zeer geringe windwerking. Verwaaiing is dus een normaal verschijnsel voor alle
Kempense zanden die een bepaalde tijd bloot liggen. Dit kan het gevolg zijn van een natuurlijke
degradatie of van menselijk ingrijpen.
De duinen rond het Turfven en de Ruiterskuilen, ten westen van de Oudsberg, worden getypeerd
als oude of Laat-Glaciale duinen, terwijl de duinengordel van de Oudsberg wordt gekenmerkt als
jonge of Middeleeuwse duinengordel.
9
Laat-Glaciale of oude duinen
Wanneer het klimaat koud en droog is, is de vegetatie afwezig of schaars. Na de afzetting van de
dekzanden deed zich deze situatie voor tijdens de koude fasen van het Laat-Glaciaal (15.00010.000 jaar geleden). Onder overwegend zuidwestelijke wind waaide het zand in kommen uit, en
werd afgezet in regelmatige duinvormen, meestal parabool- of lengteduinen, van slechts enkele
meter hoog. De ouderdom van deze duinformaties is aantoonbaar via één, soms twee gebleekte
banden, wijzend op beginnende bodemvorming onder bos tijdens twee fasen van Laat-Glaciaal,
nl. 13.300-12.500 jaar geleden waar zich onder Berkenbos de Opgrimbie-bodem ontwikkelde, en
11.800-10.700 jaar geleden waar zich de Usselobodem ontwikkelde. Meestal stopten de
verwaaiingen vanaf 10.000 jaar geleden (de aanvang van het Holoceen) met bosontwikkeling en
de vorming van een humus-ijzerpodzol in de bodem.
Tijdens eerste 2000 jaar van het Holoceen komen hier en daar toch nog lokale verwaaiingen
voor. Een volledige stabilisatie treedt pas op het Atlanticum, tussen 8000 en 5000 jaar geleden,
waarna geleidelijk (dus zonder grote verwaaiingen) de heide oprukte.
Middeleeuwse duinen
In de Limburgse Kempen komen soms duinen voor met tot vier gesuperponeerde bodems,
gescheiden door stuifzanden. Globaal kunnen twee eenheden onderscheiden worden. De
onderste eenheid, de Formatie van Meer, omvat alle duinfasen waarin alleen humuspodzolen
ontwikkelden, afgesloten met opnieuw een goed ontwikkelde humuspodzol (van 3000 voor
Christus tot het de start van onze jaartelling).
De bovenste eenheid (de Formatie van Kalmthout) omvat gele of geelgrijze zanden zonder
bodemontwikkeling aan de top. Het duinencomplex ten noorden van Opglabbeek behoort tot deze
eenheid. Het is west-oost-georiënteerd, en strekt zich uit tussen de Ophovenderbossen in het
westen en de Schanshoeve (Opoeteren) in het oosten. Deze duinengordel wordt gekenmerkt
door een zeer onregelmatig, chaotisch reliëf met een afwisseling van vlakke tot reliëfrijke delen.
Er zijn zeer grote hoogteverschillen op korte afstand, en regelmatige duinlichamen zijn zeldzaam.
Dit wijst allemaal op zeer jonge duinen opgebouwd door zuidwestenwinden. Tot op heden is
volgens Molemans en Mertens geen begraven bodem aangetroffen in het duinencomplex.
De verstuiving was actief tot in de tweede helft van de 19de eeuw, zo kan afgeleid worden uit de
diepe windkuilen. De duinengordel zou dus geen hermodellering zijn van een bestaand oud
duinen complex, maar nieuw afgezet duin, gevormd onder invloed van windverstuiving vanuit de
akkers. Molemans en Mertens (1984) wijzen er in dit verband op dat de duinengordeld het dikst is
in het verlengde van de grootste akkercomplexen, bijvoorbeeld Opglabbeek-dorp en Louwel. In
Opoeteren zijn er aanwijzingen dat via de aanleg van houtkanten getracht is het zand tegen te
houden, nergens binnen de duinengordel is bodemvorming aangetroffen (hetgeen wijst op een
recent ontstaan), en in 16de eeuw was boven Louwel al sprake van de ‘Zavelberg’.
Indirecte ondersteuning voor deze theorie wordt geleverd door Nederlands onderzoek.
Anekdotisch in dit verband is een passage uit Deel 3 van de reeks ‘Duizend jaar weer, wind en
water in de Lage Landen’ (J. Buisman, 1998), waarin de periode 1450-1575 wordt behandeld.
10
Uit juli 1567 dateert een relaas van een kloosterzuster uit het nabijgelegen Nederlandse Weert
over een vreselijke zandstorm waardoor men niet meer ziet ‘dan eenen duysteren nevel’.
Ook in ‘Landschappen van Maas en Peel – Een toegepast historisch-geografisch onderzoek in
het streekplangebied Noord- en Midden-Limburg’ (J. Renes, 1999) is er sprake van een nieuwe
verstuivingsfase in de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, veroorzaakt door menselijk ingrijpen. De
datering van deze verstuivingen verschilt evenwel van studiegebied tot studiegebied, waardoor
een verband met klimatologische condities eerder onwaarschijnlijk lijkt. Uit Nederlands NoordLimburg zijn de eerste verstuivingen al bekend rond de 9de eeuw, gevolgd door een tweede serie
rond de 12de eeuw. Dichterbij de Oudsberg, namelijk op de Boshoverheide in Weert begonnen de
grote verstuivingen pas in de 14de en 15de eeuw.
Een andere aanduiding voor de grote omvang van de zandverstuivingen in de Kempen ten
gevolge van overexploitatie van de heide vinden we in ‘Honderd jaar Houtvesterij Bree 18911991’ (N. Martens, 1991). Zo werd in 1617 al een edict uitgevaardigd dat overbegrazing van de
heide moest tegengaan. Maar in de volgende honderd jaar zorgde de aangroei van de
landbouwbevolking, de uitbreiding van de schapenteelt en het kappen van eiken voor de
houtskoolproductie voor de Luikse hoogovens voor een verhoogde druk op heide. De
resulterende zandverstuivingen vormden uiteindelijk een bedreiging voor het resterende
akkerland. Hierop volgde in 1754 een nieuwe maatregel die de bebossing beoogde van kaal
liggende gemeentegronden grenzend aan bos alsook het behoud van eiken of andere
waardevolle bomen. Een maatregel die in 1772 nog werd aangevuld met fiscale
gunstmaatregelen voor wie heide- of akkerland beboste.
De meeste middeleeuwse en jonge stuifzanden ontstonden doordat de heidegebieden te intensief
waren gebruikt. Vooral als de vegetatie na het steken van plaggen te weinig tijd kreeg om te
herstellen kon het zand in beweging komen. Kernen van stuifzand konden ook worden gevormd
door karrensporen, uitgesleten door de duizenden karren met plaggen die door de heide reden.
Veel stuifzanden lagen in de omgeving van de nederzettingen en de akkers, waar beweiding,
plaggenwinning en verkeer het meest intensief waren. Daarnaast waren hier de
grondwaterstanden lager, door de nabijheid van beekdalen en door ontwateringsmaatregelen. In
de 17de eeuw werden op verschillende plaatsen akkers bedreigd door stuifzanden. Men
probeerde het stuiven tegen te gaan door het weiden van dieren in ‘zandbergen’ te verbieden,
maar ook door sloten te graven of wallen op te werpen. Op de wallen werd een dichte begroeiing
van eikenhakhout aangebracht. De bedreiging kwam altijd uit het zuidwesten tot noordwesten, de
overheersende windrichting. Stuifzandwallen liggen dan ook aan de westzijde van de akker.’
Uit: ‘Landschappen van Maas en Peel – Een toegepast historisch-geografisch onderzoek in het
streekplangebied Noord- en Midden-Limburg’ (J. Renes, 1999)
1.2.2.3
Bosbeekvallei
De dalbodem (zie ook ‘Reliëf) is naar oppervlakte erg belangrijk in de Bosbeek, met een
oppervlakte van 17 km², of 20 procent van het totale drainagebekken. Binnen het Kempens
Plateau kent de Bosbeek een verval van 2,35 m per kilometer, met een totale lengte van 14
kilometer op het plateau. De beek kent ook een uitgesproken asymmetrisch karakter, waarbij:
11



de NW-georiënteerde valleiwand steiler en hoger is dan de ZO-georiënteerde valleiwand;
de zijvalleien komend uit het noordwesten belangrijker zijn dan de valleien komend uit het
zuidoosten;
de valleibodem zit voor driekwart op de noordelijke oever, zoals rond Louwel en
Opoeteren.
De valleibodem is opgebouwd uit twee eenheden. Een onderste niveau, zeer moerassig en
relatief smal, is de alluviale vlakte die bij hoogwater wordt overstroomd. Het grootste resterende
deel bestaat uit een concave helling oplopend naar de valleiwand. Deze zachte helling,
geografisch een pediment of glacis genoemd, is het best ontwikkeld in Opglabbeek en
Opoeteren. Zo’n glacis is niet gevormd door de werking van de hoofdrivier, wel door
hellingsprocessen die op de valleiwand aan de noordzijde hebben ingegrepen en deze wand
hebben doen terugschrijden, met een zacht glooiende helling tot gevolg. Het pediment van de
Bosbeek wordt beschouwd als een van de belangrijkste in Vlaanderen, omdat het gevormd is
doorheen een dik pak plateaugrinden, dat zeer weerstandig is aan erosie. Het zou een
periglaciaal pedimet zijn, gevormd tijdens de voorlaatste ijstijd (de Saale- of Rissijstijd) , waarbij
zich op de noordelijke valleiwand enorme stapels sneeuw hadden opgestapeld bijeengewaaid
vanuit het noorden. Het smeltwater van deze sneeuwmassa’s zou de oorzaak zijn van dit
periglaciaal pediment van de Bosbeek. De vorst-dooiwerking in de onmiddellijke omgeving van de
sneeuwbanken zou geleid hebben tot de grote bochten in de rand van het Kempens Plateau.
1.2.3 Pedologie
De volgende bodemseries komen voor binnen of in de nabijheid van de perimeter (Kaart 5):
 X (niet gedifferentieerde bodems, in casu landduinen) domineren het hele
duinencomplex. Ze zijn ook aanwezig ten zuiden van de Kattenbeekvallei als overgang
naar de vallei van de Bosbeek;
 Zbf (droge zandgrond met weinig duidelijke humus en/of Ijzer B-horizont) domineert de
rand van de boven’loop’ van de Busselzijp en is aanwezig op beide randen van het
Bosbeekdal;
 Zbg (droge zandgrond met duidelijke humus en/of ijzer B-horizont) is maar zeer beperkt
aanwezig ten noorden van de Kattenbeekvallei;
 Zcf (matig droog zand met weinig duidelijke humus en/of Ijzer B-horizont) komt voor ten
noorden van de voormalige zandgroeve (momenteel graslandrelict), en buiten de
perimeter rond de bovenloop van de Kattenbeek;
 Zcg (matig natte zandbodems met duidelijke humus- en/of Ijzer B-horizont): komen
slechts beperkt voor, ter hoogte van de Woutercamping;
 Zdp (matig natte zandgrond zonder profielontwikkeling) komt voor in het ‘brongebied’ van
de Busselzijp;
 Zdg (matig natte zandgrond met duidelijke humus of ijzer B-horizont) komt voor aan de
rand van de Kattenbeekvallei;
 Zeg (nat zand met duidelijke humus en/of ijzer B-horizont) bevindt zich rond de
Kattenbeekvallei;
 Sbf (droog zandleem met weinig duidelijke humus en/of Ijzer B-horizont) domineert aan
de noordrand van de perimeter richting Gruitrode/Gruitroderbos, aan de oostrand in De
Mieren met aangrenzend De Riet en stroomopwaarts van de Kattenbeek, rond de
zandgroeve;
12

Scf (lemig zand, matig droog met weinig duidelijke ontwikkeling van ijzer B- of
humushorizont) komt voor ten noorden en zuiden van de Busselzijp en ter hoogte van
het Gruitroderbos;
Seg (natte zandleem met duidelijke humus of ijzer B-horizont) is duidelijk aanwezig rond
de Kattenbeek;
Sep (nat lemig zand zonder profielontwikkeling) fragmentarisch rond de Busselzijp en
duidelijk in de alluviale vlakte van de Bosbeek;
Sfp (zeer nat lemig zand zonder profielontwikkeling) domineert de alluviale vlakte van de
Bosbeek en de benedenloop van de Busselzijp.



1.2.4 Hydrologie en hydrografie
Het reservaat bevindt zich in het stroomgebied van de Maas, en maakt zelf deel uit van het
deelbekken van de Bosbeek. Twee zijlopen van de Bosbeek vallen gedeeltelijk binnen de
reservaatsperimeter: de middenloop van de Kattenbeek (die niet steeds watervoerend is), en de
midden- en bovenloop van de Busselzijp (Kaart 7).
1.3
Biotiek
1.3.1 Vegetaties en flora
1.3.1.1
Algemeen: actuele natuurtypes
Overzicht
Plantengeografisch situeert het natuurreservaat zich binnen het Kempens district, meer bepaald
binnen het subdistrict van het Kempens Plateau.
Het noordelijke en centrale deel van de reservaatsperimeter bestaat uit zeer goed gedraineerde,
voedselarme zandgronden, veelal beplant met Grove den en Corsikaanse den. Typerende
soorten binnen de hogere planten hier zijn Zandzegge, Heidespurrie, Buntgras, Struikheide,
Gewone Brem, Stekelbrem, Kruipbrem, Rode dopheide, Blauwe bosbes, Bosdroogbloem en
Sporkehout. Verder zijn ook mossen en korstmossen hier vaak aspectbepalend.
In het zuidelijke perimeterdeel bevinden zich in het dal van de Bosbeek vochtigere en rijkere
gronden, met soorten als Bosbies, Dotterbloem, Veldrus en Bosanemoon.
Een overzicht van de BWK binnen het visiegebied met de gebruikelijke kleurcodes wordt
weergegeven in Kaart 6. Tevens geeft deze kaart de locaties van proefvlakken in het kader van
inventarisaties. Een overzicht van de actuele natuurtypes is weergegeven in Kaart 8.
13
Heides en stuifzanden (BWK: cg, cgb, dm+ha)
Het areaal droge heide binnen de reservaatsperimeter – op de luchtfoto’s uit 1971 nog met
uitgesproken een open tot hooguit halfopen karakteristiek - is via spontane verbossing de voorbije
decennia zeer sterk gereduceerd. In het voorjaar van 2000 was in feite nergens meer sprake van
een boomloze struikheidevegetatie (cg). Alleen via een beperkte heidebrand in het westelijk
heidedeel in juni 2000, gevolgd door het verwijderen van alle boomresten, kan zich hier opnieuw
een jonge boomloze struikheidevegetatie ontwikkelen. Dit terrein is nauwelijks 3 ha groot. Eind
2002 werd een zone ten westen van de parking opengekapt over een oppervlakte van circa 1,2
ha. Ook dit kan getypeerd worden als een boomloze struikheidevegetatie.
De overige ‘heide’percelen variëren momenteel van heidepercelen met verspreide bomen en
struiken (cgb) tot percelen waar de kroonbedekking van de boomopslag gedomineerd door hetzij
Grove den hetzij Zomereik ruim 80 procent overschrijdt, resulterend in de typering pins/cgb of
qb/cgb. In totaal gaat het binnen het visiegebied om een oppervlakte van ca. 120 ha.
Ook de oppervlakte vegetatieloze stuifduin overgaand in open Buntgrasvegetaties (dm+ha) is
beperkt. In totaal kan binnen de reservaatsperimeter nog ca. 8 ha aanspraak maken op deze
typering, waarvan 6,6 ha rond de duintoppen in de centrale duinengordel rond de Oudsberg zelf.
Het betreft in hoofdzaak de drukst bezochte delen van het gebied, waar het aandeel vegetatieloos
duinzand stabiel blijft onder invloed van de recreanten. Probleem hierbij is evenwel dat nietbetreden delen steeds verder in successie gaan naar heide en boomheide, waardoor vooral de
oppervlakte Buntgrasvegetaties steeds verder afneemt. Ten oosten van de Oudsberg is deze
trend gekeerd via het omzetten van ca. 1 ha naaldbos (Grove den) naar kaal zand.
Naaldbossen
Aan de noordrand van de duinengordel bevinden zich in hoofdzaak aanplantingen van
Corsikaanse den. In totaal bevat de perimeter ca. 102 ha aanplantingen van deze naaldboom (pa,
pi, pmb, pmh, pms). Op en ten zuiden van de duinengordel is Grove den de dominante
naaldboomsoort (pins, ppi, ppmb, ppmh) met in totaal ca. 122 ha. In het centrale en oostelijk deel
van de duinengordel komt verspreid tussen de Grove den ook Zeeden voor. De meeste
naaldboomaanplantingen op en rond de duinengordel zijn een 40-tal jaar oud.
Zoals blijkt uit de bosbestandsopmetingen met behulp van een elektronische meetklem (Tabel 1)
en de gegevens over de kruidlaag (Tabel 2) is de kruid- en struiklaag van de bestanden Grove
den door de band genomen gevarieerder dan deze van de bestanden Corsikaanse den.
Aanlegwijze, standplaats, leeftijd en vooral het gevoerde beheer lijken evenwel de belangrijkste
oorzaken te zijn voor dit verschil. Zo zijn de bestanden Corsikaanse den door een geringer aantal
dunningen over het algemeen dichter dan de bestanden Grove den, hetgeen zich vertaalt in een
minder goed ontwikkelde struiklaag. In percelen die wel recent gedund werden (bvb. 964x3 in het
noordwesten) is de verjonging van Lijsterbes, Sporkehout, Berk en Zomereik zeker zo vitaal als in
recent gedunde bestanden Grove den (bvb. 632r3 ten zuidoosten van de Oudsberg). Daarnaast
is binnen de reservaatsperimeter meer dan 40 ha Corsikaanse den aangeplant met Amerikaanse
vogelkers, hetgeen de ontwikkeling van een natuurlijke kruid- en struiklaag allerminst ten goede
14
komt. Deze aanplanting van Amerikaanse vogelkers is grootschalig gebeurd in de bossen van de
Stad Maaseik ter hoogte van de Busselzijp (perceel 631g5 is als voorbeeld in de metingen
opgenomen), maar ook kleinschalig door particuliere boseigenaars, bvb. in percelen 964e5 en
964v3 in het noordwesten.
Het overige aandeel naaldbos bestaat uit bijna 4 ha Fijnspar (pica), verspreid over een aantal
percelen aan de rand van de reservaatsperimeter en enkele fragmenten Lork (lar), samen
nauwelijks een halve ha groot.
Loofbossen
Met een totale oppervlakte van ca. 22 ha komt eikenberkenbos (qb) verspreid over de
reservaatsperimeter voor. Het gaat meestal om vrij jong eikenberkenbos niet ouder dan 40 jaar
dat zich heeft ontwikkeld vanuit droge heide. Het mooiste voorbeeld van deze ontwikkeling
bevindt zich ten noorden van de Busselzijp in de recreatiezone, waar naast Ruwe berk en
Zomereik ook een lichtminnende pioniersoort als Ratelpopulier nog frequent voorkomt in de
boomlaag. Oudere fragmenten eikenberkenbos bevinden zich op de zuidflank van het
Busselzijpdal en in de Bosbeekvallei.
De ontwikkeling naar elzenbroekbos (vo, vn) in de Busselzijp- en Bosbeekvallei vanuit verlaten
hooilanden is nog in volle gang. Vooralsnog blijft de oppervlakte van dit vegetatietype beperkt tot
een viertal ha. Kwantitatief even belangrijk zijn de populierenaanplantingen, die in alle drie de
beekvalleien worden aangetroffen.
Graslanden en ruigten
Het aandeel grasland (ha, hp, hx) binnen de reservaatsperimeter is met bijna 31 ha eerder
beperkt. Ten noorden van de Busselzijp bevinden zich vooral intensieve graslanden (hx, hp).
Graslandpercelen met een actuele hoge ecologische waarde bevinden zich in het noordwesten
tegen de Geuzebaan en rond de Kattebeek. Detailopnames van een aantal graslandpercelen zijn
weergegeven in Tabel 3. De ligging van de betreffende graslandpercelen is weergegeven in Kaart
6.
Perceel 964v5 (BWK: ha+cg) is een schraal grasland naast de Geuzebaan waar de voorbije jaren
aanzienlijke beheersinspanningen zijn geleverd. De begroeiing bestond oorspronkelijk een
vervilte grasmat die aan het verbossen was met Amerikaansxe vogelkers. Via het pleksgewijs
diep maaien zijn Schapezuring en Zandzegge meer opd e voorgrond getreden, en de opslag van
Amerikaanse vogelkers is bestreden. Opvallende soorten zijn Mannetjesereprijs, Kruipbrem,
Stekelbrem, Gewone brem, Rode dopheide en Bosdroogbloem.
Rond de Kattebeek, tussen de Zavelweg en de weg naar Opoeteren, bevindt zich een complex
van recent verruigende graslanden met typische soorten als Echte koekoeksbloem, Kale jonker,
Grote wederik, Hazenzegge, Biezeknoppen en Veldrus. Lokaal werden ook nog Gagel,
Waternavel en Zompzegge aangetroffen.
15
De ca. 12 ha ruigtepercelen (hf(b), hr(b), mr(b)) bevinden zich uitsluitend in de beekdalen.
Indicatoren voor gerijpt grondwater zoals Bosbies en Dotterbloem komen verspreid voor in de
Bosbeekvallei.
Akkers (bs), kapvlakten (se)
Momenteel zijn binnen de reservaatsperimeter twee voormalige akkerpercelen in eigendom.
Perceel 966d9 tegen de Geuzebaan is in 1999 ingezaaid met een boekweitmengeling, die in 2000
opnieuw gedeeltelijk is gekiemd. Naast banale soorten als Canadese fijnstraal werden in 2000
ook enkele exemplaren van Slofhak, Kromhals en Bleekgele droogbloem. Sindsdien is de
vegetatie geëvolueerd naar het begin van heischrale situaties. De noordelijke helft van perceel
788a is in de winter 2000-2001 geplagd, de zuidelijke helft is inmiddels volledig verbost met
Amerikaanse vogelkers en in mindere mate Ruwe berk. De overige akkerpercelen binnen de
perimetergrens zijn nog in gebruik als akker voor maïs of zomergranen.
Slechts twee kapvlakten zijn aanwezig binnen het visiegebied. Een gekapte sparrenaanplant in
uiterste noordoosten van de reservaatsperimeter (631h11) leverde pioniers als Liggend hertshooi,
Guichelheil en lokaal talrijk Bleekgele droogbloem. Een tweede, oudere kaalkap van Grove den
bevindt zich ten noorden van de Woutercamping (perceel 632n2) en is opnieuw geëvolueerd naar
verboste heide.
1.3.1.2
Fytosociologie van droge heide en pioniervegetaties op stuifzand toegepast op
de Oudsberg
Buntgras startpunt voor successie
Na de grote bosbrand van 1959, toen een groot deel van de huidige reservaatsperimeter door het
vuur ontbost werd, kwam opnieuw duidelijk aan het licht dat de duinengordel ter hoogte van de
Oudsberg unieke mogelijkheden bood om op een – naar Vlaamse normen – grote schaal de
successiereeks van kaal, vegetatieloos stuifzand naar eikenberkenbos in stand te kunnen
houden.
Zoals evenwel blijkt uit het bovenstaande overzicht van de actuele natuurtypes hebben de latere
successiestadia – droge heide overgaand in eikenberkenbos – inmiddels sterk de overhand
gekregen op de startfase, nl. open tot schaars begroeid zand.
Vanuit kaal zand leidt Buntgras de vegetatieontwikkeling in (Nederlandse Oecologische Flora,
Weeda et al., 1994). Buntgras weet zich te handhaven in een milieu gekenmerkt door een los en
beweeglijk substraat, grote voedselarmoede, waterschaarste en sterke temperatuurswisselingen,
maar ook door een overvloed aan zonlicht. Het heeft een voorkeur voor zuidhellingen, waar de
temperatuur aan het oppervlak overdag bij zonnig weer kan oplopen tot 60°C. Buntgras
collecteert zijn water vooral via regenwater. De soort is erg gevoelig voor competitie. Zelfs bij een
gesloten begroeiing met (korst)mos is de soort al minder vitaal, en ze kwijnt nog meer weg
naarmate andere vaatplanten een gesloten begroeiing gaan vormen, zoals Zandzegge, Fijn
Schapegras en Zandstruisgras. Probleem bij Buntgras is dat de wortels maar een beperkte
levensduur hebben: al na enkele maanden verliezen ze wortelschors en wortelharen, en na een
16
jaar functioneren ze praktisch helemaal niet meer, tenzij na overstuiving hogerop nieuwe wortels
kunnen gevormd worden. Daarnaast hebben de wortels ook een grote zuurstofbehoefte, die
teniet kan worden gedaan door de vorming van een humuslaag of door stagnerend regenwater.
Expositie duinhellingen bepalend voor successieverloop
Het zeer geaccidenteerde reliëf van de landduinen rond de Oudsberg staat garant voor grote
verschillen in successiesnelheid. In een vroeg stadium is de vegetatie van noord- en zuidhellingen
vrij gelijkaardig. Buntgras domineert, waarbij Zandzegge vanaf de randen gebied inneemt. Na
deze pioniersarbeid kent het vegetatieverloop van noord- en zuidhelling een duidelijk verschil.
De droge zuidhellingen met hun sterk wisselende temperaturen binnen één etmaal begroeien
veel trager dan de noordhelling, waar humusvorming een kans krijgt. Door het gebrek aan humus
komen Fijn Schapegras en Zandzegge maar moeilijk op gang op zuidhellingen, en de vegetatie
blijft lange tijd open genoeg voor Buntgras. Kraakloof, Cladonia’s en Rendiermossen kunnen een
belangrijk deel van het zand bedekken, maar ze zijn niet of nauwelijks verankerd waardoor ze bij
hevige regen makkelijk worden weggespoeld. In de wierkorst aan en vlak onder het
zandoppervlak krijgt dikwijls Paars heideviltwier (Zyogonium ericetorum) de overhand. In
tegenstelling tot andere wieren vormt deze soort een waterafstotende laag, wat afstroming van
regenwater bevordert. Dit werkt erosie in de hand, waardoor de wind opnieuw aanknopingspunten
krijgt.
Op noordhellingen daarentegen moet Buntgras snel wijken voor een meer gesloten begroeiing
met Fijn Schapegras en het mattenvormende Zandstruisgras, Struikhei, Gewoon Biggekruid en
soms Zandblauwtje. Gewoon peermos speelt vaak een grote rol, eventueel vergezeld door
levermossen zoals Gedrongen schoffelmos (Scapania compacta). Op noordhellingen hebben
Grove den en Zomereik veel betere vestigingskansen dan op zuidhellingen of in de veelal
uitzonderlijk voedselarme uitgestoven laagten.
De associatie van Buntgras en Heidespurrie
Fytosociologisch behoren de vroege pioniervegetaties met Buntgras en Heidespurrie niet tot de
klasse der droge heiden, maar tot de klasse van de Koelerio-corynephoretea (Uit: Schaminée,
J.H.J.; A.H.F. Stortelder; E.J. Weeda. 1996. De vegetatie van Nederland, deel 3. Graslanden,
zomen, droge heiden).
Deze klasse groepeert de droge graslanden op zandgrond, meestal op zandige bodems zonder
duidelijke of met een verstoorde profielontwikkeling. De meeste plantengemeenschappen van
deze klasse verkiezen de volle zon, en veel van de kenmerkende soorten vertonen specialisaties
die het leven op een stikstofarm en periodiek sterk uitdrogend substraat mogelijk maken.
Het Buntgrasverbond (Corynephorion canescentis) met Ruig Haarmos als kenmerkende
bladmossoort omvat pioniervegetaties op kalkarm tot kalklooszuur tot zwak zuur voedselarm
stuifzand. Cladonia coccifera, Cladonia portentosa, Cladonia glauca, Cladonia floerkeana en
Cladonia gracilis differentiëren orde en verbond ten opzichte van de rest van de klasse. De
associatie van Buntgras en Heidespurrie (Spergulo-Corynphoretum) met Ruig haarmos,
17
Cladonia zopfii, Cladonia cerviciformis, Cladonia strepsilis en Stereocaulon condensatum als
kensoorten is bij uitstek kenmerkend voor binnenlandse zandverstuivingen.
Afhankelijk van de bedekkingsgraad van een aantal karakteristieke korstmossoorten worden
binnen deze associatie nog twee subassociaties onderscheiden. De subassociatie ‘inops’ (ook
wel het ‘typicum) heeft met een lage bedekking Cladonia coccifera en Coelocaulon aculeatum
als lichenen; Als Ruig haarmos aanwezig is, lijkt een evolutie naar de subassociatie
‘cladonietosum’ makkelijker dan zonder Ruig haarmos. De subassociatie ‘cladonietosum’ heeft
als differentiërende soorten een reeks lichenen uit de geslachten Cladonia, Cladina en
Coelocaulon, nl. Cladonia coccifera, Cladonia portentosa, Cladonia glauca, Cladonia floerkeana
en Cladonia uncialis. Associatiekensoorten zijn Cladonia zopfii en Cladonia cervicornis.
Onder invloed van luchtverontreiniging treedt in vastgelegd stuifzand vaak vermossing op met
acrocarpe soorten als Grijs kronkelsteeltje (Campylopus introflexus), Gewoon gaffeltandmos
(Dicranum scoparium) en Purpersteeltje (Ceratodon purpureus) die uitgestrekte tapijten vormen.
Dit gaat ten koste van de lichenen.
Recreatie is in deze ecotopen altijd een lastige evenwichtsoefening; beperkte eutrofiëring kan
leiden tot het Thero-Airion (Dwerghaververbond) in plaats van tot het Buntgrasverbond. Het
Thero-Airion wordt gekenmerkt door soorten als Vogelpootje en Vroege haver. Het verschijnt
typisch na lichte bemesting (bijvoorbeeld door recreatie) in stuifzand. De enige associatie binnen
dit verbond is het Ornithopodo-Corynephoretum (Vogelpootjes-associatie). De moslaag is hier
dikwijls vrij goed ontwikkeld, in het bijzonder met verticaal groeiende mossoorten als Bleek
dikkopmos (Brachythecium albicans). Lichenen treden hier minder op de voorgrond.
In optimale omstandigheden kan de korstmosrijke subassociatie ‘cladonietosum’ tientallen jaren
standhouden. Het verdere successietraject hangt deels van het toeval af: dit kan droge heide zijn,
naaldbos van Grove den en incidenteel eikenberkenbos.
De klasse der droge heiden (Calluno-Ulicetea)
Deze groep van heidegemeenschappen op min of meer droge standplaatsen is in het binnenland
meestal halfnatuurlijk, resulterend uit een volgehouden verschralend ingrijpen vanwege mens.
Een uitzondering op deze regel wordt gevormd door heiden ontstaan op gestabiliseerde
binnenlandse zandverstuivingen. Hier komen ze gezoneerd voor met de associatie van Buntgras
en Heidespurrie.
Binnen deze klasse wordt door Schaminée maar één orde onderscheiden, nl. de Struikheide-orde
Calluno-Ulicetalia, waarbinnen het verbond van Struikhei en Kruipbrem (Calluno-Genistion
pilosae) de halfnatuurlijke heiden op de voedselarme binnenlandse dekzanden omvat. Alleen de
associatie van Struikhei en Stekelbrem (Genisto anglicae-Callunetum) komt voor binnen de
perimeter van de Oudsberg.
Schaminée et al. onderscheiden vier subassociaties:
 De korstmosrijke subassociatie ‘Cladonietosum’ kent lichenen als Cladonia macilenta,
Cladonia chlorophaea en Cladonia crispata. Onder de bladmossen bereiken Gewoon
18



peermos (Pohlia nutans), Boskronkelsteeltje (Campylopus flexuosus) en Breekblaadje
(Campylopus pyriformis) hun hoogste presentie in deze subassociatie. De gemeenschap
treedt op in gestabiliseerde duinen waar het strooisel door erosie verdwenen is, maar ook
in oude, openvallende struikheide vegetaties.
De subassociatie ‘typicum’ mist differentiërende soorten.
De mosrijke subassociatie ‘lophozietosum ventricosae’ wordt gedifferentieerd door het
levermos Gewoon trapmos (Lophozia ventricosa) en de klassekensoort Gewoon
franjemos (Ptilidium ciliare), de bladmossen Kussentjesmos en Gerimpeld gaffeltandmos
(Dicranum polysetum) en het korstmos Cladonia glauca. Bronsmos (Pleurozium
schreberi) en de klassekensoorten Heide-klauwtjesmos (Hypnum jutlandicum) bereiken
hier hun hoogste presentie, vaak zelfs in hoge bedekkingen. Ze komt het best ontwikkeld
voor op steile noordhellingen van gestabiliseerde binnenlandse stuifduinen. Het is een
voorpost van de meer noordelijke heidegemeenschappen.
De subassociatie ‘danthonietosum’ met het naamgevende Tandjesgras (Danthonia
decumbens), Tormentil en Borstelgras als differentiërende soorten komt vooral voor op
wat rijkere bodems zoals lemig dekzand, en is voor de Oudsberg niet relevant.
Voor de Oudsberg zijn dus slechts de eerste drie subassociaties van belang. Een verdere
indeling die rekening houdt met het voorkomen van Rode dophei (Erica cinerea) is niet zinvol,
gezien het brede spectrum aan vegetatietypen waarin de Rode dophei voorkomt (Weeda et al.,
1994).
Inventarisatie blad-, lever- en korstmossen Oudsberg
Een overzicht van de onderzochte locaties is weergegeven in Kaart 6. De soortlijst per
onderzochte locaties is weergegeven in Tabel 4. In Tabel 5 is een korte soortbeschrijving
opgenomen (Bronnen: Van Dort, K.; C. Buter; P. Van Wielink. 1998. Veldgids mossen. KNNVUitgeverij; Aptroot, A.; K. van Herk. 1994. Veldgids korstmossen. KNNV Uitgeverij; Beije, H.M.;
L.W.G. Higler; P.F.M Opdam; T.A.W. van Rossum; H.J.P.A. Verkaar. 1994. Bos- en
Natuurbeheer in Nederland, deel 1. Levensgemeenschappen)
De gevolgde methodiek – strepen van soorten in twaalf relevante deelgebieden – blijkt wegens
het ontbreken van bedekkingen en andere cruciale informatie (noord- of zuidhelling) niet
voldoende om gedetailleerde uitspraken te doen over het voorkomen en de ruimtelijke spreiding
van de hoger beschreven subassociaties binnen de associatie van resp. Buntgras/Heidespurrie
en Struikheide/Stekelbrem.
Toch zijn enkele vaststellingen mogelijk. Zo komen op enkele onderzochte duinruggetjes waar
tevens via bodemvalonderzoek een inventarisatie is gebeurd van loopkevers en spinnen (locaties
4, 5 en 7 op Figuur 11) een aantal Cladonia-soorten samen voor die wijzen in de richting van de
subassociatie ‘cladonietosum’. Het gaat telkens om duinrelicten die volledig zijn ingesloten door
oprukkende opslag van Grove den.
Het algemene voorkomen van het schaduwminnende Boskronkelsteeltje (de soort ontbreekt
alleen rond de Oudsberg zelf) wijst op de fel voortgeschreden en wijd verbreide verbossing. Het
Grijs kronkelsteeltje is in iedere onderzochte heide- en buntgrasvegetatie aanwezig.
19
1.3.2 Ongewervelden
1.3.2.1
Bodemvallen: achtergrond
Niettegenstaande in 1999 al een uitgebreid bodemvalonderzoek is uitgevoerd door Nobby Thijs
en Marc Janssen bleek een beperkt aanvullend onderzoek, specifiek gericht op gefixeerd
stuifzand met Buntgrasvegetaties, zinvol. Daarnaast was in één van de meest waardevolle
percelen uit 1999 – een heischraal grasland aan de noordrand van het westelijk heidedeel –
inmiddels een gedeelte verarmd via diepmaaien.
Daarom zijn zowel in het westelijke als het oostelijk heide- en stuifzandcomplex van het reservaat
tijdens de eerste week van juni 2000 telkens drie proefpercelen afgebakend. Per proefperceel
werden 5 bodemvallen geplaatst op een onderlinge afstand van ca. 5 meter. Iedere bodemval
bestaat uit een vangpot met een binnendiameter van 8,5 cm, ingegraven tot de rand zich gelijk
met of net onder het bodemoppervlak bevindt. In de bodemval bevindt zich ca. 0,2 l van een 4%formoloplossing. Zo’n 5 cm boven de vangpot wordt een plexi-dakje van 20 bij 20 cm
aangebracht als bescherming.
De locatie van de 6 oorspronkelijke bodemvalseries (BVS) – vijf voornamelijk open
Buntgrasvegetaties, één schraal grasland - gekozen in overleg met de opdrachtgever is
weergegeven in Kaart 6.
Deze opstelling is vanaf juli deels gewijzigd omwille van een beperkte brand, medio juni, in het
westelijk heidedeel. In overleg met de stuurgroep zijn de bodemvalinventarisaties van de series
BVS4 en BVS5 daarom beperkt tot vier weken in juni, waarna twee alternatieve locaties (BVS7 en
BVS8) zijn aangeduid, nl. één referentieperceel droge heide (BVS7) dat qua uitgangssituatie en
qua ligging nauw aansluit bij het in juni afgebrand perceel (BVS8). Om de evolutie van dit perceel
na de brand op te kunnen volgen worden hier vier meetperiodes van telkens twee weken
uitgevoerd: in juli, september en november 2000, en aansluitend in maart 2001.
Samenvattend maakt dit dat de resultaten in dit verslag voor BVS1, BVS2, BVS3 en BVS6 slaan
op 2 bemonsteringsperiodes van telkens 4 weken (6 tot 30 juni en 4 tot 30 september), dat het
voor BVS4 en BVS5 gaat om 1 bemonsteringsperiode van 4 weken (6 tot 30 juni), en dat de
resultaten voor BVS7 en BVS8 voorlopig beperkt zijn tot 2 bemonsteringsperiode van telkens 2
weken (20 juli tot 4 augustus en 18 tot 30 september). Dit alles heeft als beperking dat de
absolute aantallen gevangen ongewervelden in verschillende bodemvalseries niet zomaar met
elkaar vergeleken mogen worden omdat de duur en het tijdstip van de bemonsterde periode
verschilt.
1.3.2.2
Vegetatiebeschrijving bodemvallocaties
Ongewervelden zijn sterk afhankelijk van de structuur van de vegetatie. Om de onderlinge relaties
goed in te schatten is het belangrijk een goed beeld te hebben van de vegetatie. Per plaats geven
we de belangrijkste parameters, zoals ze geschat zijn in een proefvlak van 2 bij 2 m rond een
bodemval, en uitgemiddeld over de 5 bodemvallen (= een bodemvalserie, BVS) die er per plaats
opgesteld stonden. De meeste plaatsen waar de bodemvallen gestaan hebben op de Oudsberg
20
zijn gefixeerd stuifzand (Buntgras-Heidespurrievegetatie). Omdat de enige locaties van betekenis
met niet-gefixeerd zand eveneens de percelen zijn met de grootste recreatiedruk is bemonstering
op dergelijke locaties slecht haalbaar. In de meeste gevallen sluit het gefixeerd zand wel direct
aan op locaties met los, niet gefixeerd zand (paden, grotere open plekken).
BVS1: recente kaalkap Grove dennenbos op zuidhelling
Het gaat om een beperkte kaalkap van ca. 1 ha ten oosten van de Oudsberg. De bodemvallen
zijn op een steile, zuidelijk georiënteerde helling geplaatst, waar enkel kaal zand en
strooiselrestanten te vinden zijn. Op andere plaatsen is er een sterkere vergrassing met Bochtige
smele.
Overige plantensoorten: Heidespurrie, Schapezuring, plaatselijk massaal zaailingen van Grove
den (vooral aan de voet van de helling nabij de rand van Grove-dennenbos) storingssoorten als
Bezemkruiskruid, Canadese fijnstraal, …
BVS2: Buntgras-Heidespurrievegatie op landduin
De locatie van bodemvalreeks 2 is een grote open plek (‘stuifzandvlakte’) ten midden van bos. In
de zomer kamperen er jeugdgroepen. Vegetatie is er schaars. De vallen staan op een duintop
aan de rand van de open plek, nabij een bosrand.
BVS3: Zuidgeëxposeerde Buntgras-Heidespurrievegetatie op landduin
Enkele bodemvallen ten oosten en enkele ten westen van een – nu afgesloten - pad. De vallen
staan op schaars begroeide duinruggen die omringd zijn met droge heide (die op zijn beurt
omringd is met boomheide).
BVS4: Zuidgeëxposeerde Buntgras-Heidespurrievegetatie nabij naaldbosrand
De vindplaats sluit aan bij een zone met intensieve recreatie. Er zijn zeer brede zandpaden en
zandplekken (‘stuifzand’). De plaatsen waar de betreding (ver)minder(d) is gaan via
buntgrasvegetatie over in oudere lichenenrijke struikheidevegetaties, met opslag van Grove
dennen.
BVS5: Buntgras-Heidespurrievegetatie op gefixeerde duinrug
Het gaat om een vrij kleine, langgerekte open plek op een duinrug, die volledig door sterk
verboste – vooral Grove den - droge heide is ingesloten. De open plek is begroeid met mossen
en korstmossen en in het voorjaar massaal met Heidespurrie. Op de overgang naar de droge
heide zijn er grote toefen rendiermos te vinden, hetgeen wijst op het vrij vergevorderd
successiestadium.
21
BVS6: schraal grasland
Het grootste deel van dit grasland (voormalige akker volgens stafkaart en Biologische
waarderingskaart !) is sterk vervilt door een dikke, dichte mat Schapegras. In 1999 is er een kwart
ha ‘diep gemaaid’ (het effect lijkt op plaggen) en dit terrein is bemonsterd als referentie met de
toestand voorheen deze beheersingreep en in de rest van het grasland (studie Nobby Thijs en
Marc Janssen, 1999). Een deel is gekoloniseerd door Zandzegge (lage maar dichte vegetatie),
het grootste deel enkel door Schapezuring en een ijle grasvegetatie (o.a. Schapegras).
BVS7: vrij hoge struikheidevegetatie
Dit perceel dient als referentieperceel voor BVS8, dat er voorheen net zo uitzag: een vrij hoge,
oude struikheidevegetatie met lokaal boomopslag van Grove den, Amerikaanse vogelkers,
Sporkehout en Berk.
BVS8: afgebrande (boom)heide
Op 19 juni 2000 brandde er een struikheidevegetatie met boomopslag, ongeveer 3 ha groot, af.
Centraal in deze afgebrande zone zijn bodemvallen geplaatst.
1.3.2.3
Spinnen
Overzicht
In totaal zijn 1018 exemplaren gevangen, gespreid over 94 soorten (Tabel 6). Circa één derde
van de gevangen soorten - 30 in totaal - staat op de Rode Lijst (Maelfait et al., 1998), verdeeld
over de categorieën:
 ‘met uitsterven bedreigd’ (MUB): 1 soort;
 ‘bedreigd’ (B) : 9 soorten;
 ‘kwetsbaar’ (K) : 16 soorten;
 ‘zeldzaam’ (Z) : 4 soorten;
Ter vergelijking: in een 7 maanden durende bodemvalbemonstering door Nobby Thijs en Marc
Janssen in 1999 binnen een breder habitatspectrum (ook naaldbossen) werden 130 soorten
gevangen, waarvan 40 Rode Lijstsoorten.
De Nederlandse namen zijn volgens Roberts (1998) en Jocqué (1992), de Latijnse namen
volgens Maelfait et al. (1998).
Door de korte bemonsteringsperiode zijn de aantallen individuen per soort meestal laag. Het is
vooral afhankelijk van de levenswijze van de spin in welke aantallen ze in bodemvallen wordt
gevangen. Vegetatiebewoners en bodembewoners die passief jagen (wachten op prooi) zal men
zelden in grote getalen vangen. Bodembewoners die actief op zoek gaan naar prooi (of wijfjes)
vangt men vaak talrijk, al zijn het soms op Vlaams niveau zeldzame soorten. Vertegenwoordigers
van deze laatste groep vindt men vooral binnen de wolfspinnen (Lycosidae) en
22
bodemjachtspinnen (Gnaphosidae). Bij de 5 talrijkste soorten in dit onderzoek vinden we 3
wolfspinnen (Pardosa monticola, Trochosa terricola en Alopecosa fabrilis) en 2
bodemjachtspinnen (Zelotes petrensis en Z. longipes).
Opvallend is dat 4 van de 5 ‘talrijk gevangen’ soorten op de Rode Lijst staan. Dit is een
weerspiegeling van de zeldzaamheid van de bemonsterde habitats (buntgrasvegetaties en droog
schraalgrasland) en de specificiteit (en bijgevolg zeldzaamheid) van de eraan verbonden
arachnofauna.
De voornaamste Rode Lijstsoorten worden hieronder besproken. Het is immers met die soorten
dat we bij het beheer rekening willen houden maar dat gaat niet zonder voldoende kennis van de
(micro)habitatvoorkeur.
Rode Lijst: (met uitsterven) bedreigd
De met uitsterven bedreigde Haplodrassus umbratilis, de Zandmuisspin, leeft volgens Roberts
(1998) in droge, stenige gebieden (kalkgrasland, heide). Ook in Midden-Europa is het een
stenotope soort: enkel op kalkgraslanden en wijngaarden komt ze frequent voor (Hanggi et al.,
1995). Ze is in dit onderzoek in drie percelen aangetroffen, nl. in een buntgrasvegetatie (BVS3, 1
ex.), in het schraal grasland (BVS6, 1 ex.) en in droge heide (BVS7, 2 ex.). In 1999 is de soort op
de Oudsberg aangetroffen door Thijs & Janssen op 4 van de 8 door hen onderzochte plaatsen.
De soort was relatief talrijk (18 ex., waarvan 14 wijfjes) in het verruigende witbolgrasland
(vochtige micro-omstandigheden), wat in tegenspraak is met de in de literatuur vermelde
habitatvoorkeur (droge omstandigheden).
De bedreigde Grote panterspin, Alopecosa fabrilis (36 ex.) is de vijfde talrijkste soort. Deze grote
wolfspin is gebonden aan open, zandige plaatsen waar ze een woonholte kan uitgraven (Maelfait
& Baert, 1997). Het creëren van pioniervegetaties (waar zich een schrale vegetatie met Buntgras
en korstmossen kan ontwikkelen) in de monotone hoge, dichte struikheidevelden is een goed
beheer voor de Grote panterspin en vele andere spinnen en insecten. Volgens Maelfait et al.
(1990) was de soort in de Kalmthoutse heide het talrijkst 4 jaar na een heidebrand, en komt de
soort er verder alleen voor op duinen. De voorkeur voor open vegetatie blijkt zeer duidelijk uit dit
onderzoek:
 aanwezig in 2 buntgrasvegetaties (BVS2, 10 ex. en BVS3, 9 ex.); alle dieren zijn daar in
september gevangen; de 2 overige buntgrasvegetaties (BVS4 en BVS5) zijn niet
bemonsterd in september, waardoor je dus geen uitspraken kan doen of het voorkomen
van de soort aldaar; echter in BVS5 (duinrugje omsloten door sterk verboste heide) zijn in
juni al 3 exemplaren gevangen, wat mogelijk een indicatie is dat dit een heel geschikte
plek is voor de soort. Volgens Roberts (1998) zijn de mannetjes van de Grote panterspin
vooral actief van eind augustus tot medio oktober, terwijl dit voor de wijfjes uitgebreid
wordt met de periode van eind maart tot begin juli.
 opmerkelijk is dat kapvlakte (BVS1) reeds gekoloniseerd is; met niet minder dan 12 ex. !
 opvallend is dat de soort in juli ook al met 2 ex. opduikt in het een maand voordien
afgebrande perceel, terwijl in juni geen Grote pantserspinnen zijn aangetroffen in de
nabijgelegen Buntgrasvegetatie BVS4.
23

de soort ontbreekt in het heischraal grasland BVS6, waar pas na de recente
beheersingreep ‘diep maaien’ weer een zeer open vegetatie is ontstaan;
Arctosa perita, de Gewone zandwolfspin, is een bedreigde soort met als voorkeurshabitat droog,
schraal grasland met plekken kale bodem (Maelfait et al., 1998). Meestal vindt men ze op kale
zandgrond met nauwelijks vegetatie (vooral in de duinen). Met de bodemvallen is maar één dier
gevangen, een mannetje in november 2000 op het afgebrand perceel. Op 11 april 2000 was al
wel een zichtwaarneming verricht op een kale ‘zandvlakte’ (met veel recreatie) aan de rand van
het perceel dat nadien afbrandde. Gezien het feit dat het terrein vóór de brand dichte heide was en bijgevolg niet geschikt voor A. perita- gaat het vermoedelijk om een zwervend mannetje dat dit
nieuw ontstane, geschikte terrein gekoloniseerd heeft. De soort is in 1999 ook in het stuifzand op
de Oudsberg zelf gevangen (mannetje en 2 wijfjes) door Thijs & Janssen.
Cheiracanthium virescens, de Groene spoorspin (Bedreigd), een soort van droog, schraal
grasland met graspollen (Maelfait et al., 1998) is in dit onderzoek slechts éénmaal met één
exemplaar aangetroffen, nl. in de kapvlakte BVS1. In 1999 al aangetroffen in 3 percelen door
Thijs & Janssen: in het heischraal grasland (dat ook door ons bemonsterd is, BVS6), in een
perceel met afwisseling van kaal zand en heide (meeste ex.: 6) en in een vergelijkbare vegetatie
nabij de Oudsberg.
Drassodes pubescens, de Harige muisspin, is eveneens bedreigd en een soort van droog,
schraal grasland met graspollen (Maelfait et al., 1998); 2 ex. zijn gevangen in het heischraal
grasland (BVS6).
Micaria fulgens, de Rode mierspin (Bedreigd), heeft als voorkeursbiotoop droog, schraal grasland
met graspollen, maar ook de aanwezigheid van mieren is belangrijk (Maelfait et al., 1998).
Micaria-soorten lijken op mieren, niet alleen qua uitzicht, maar ook qua gedrag. Ze zijn dagactief
en lopen op drukdoende (mierachtige) wijze rond en zouden zo aan predators ontsnappen
(mimicry). Slechts 3 ex. zijn aangetroffen, 1 ex. op de kapvlakte BVS1 en 2 ex. in de
buntgrasvegetatie BVS5.
De Driepuntspringspin, Pellenes tripunctatus (Bedreigd), een liefhebber van droog schraal
grasland met kale bodem, is gevonden in 2 buntgrasvegetaties (BVS3, 4 ex.; BVS4, 1ex.) en in
het heischraal grasland BVS6 (1 ex.).
Pardosa monticola, de Duinwolfspin, is met 112 exemplaren de talrijkste soort in dit onderzoek.
Het gaat nochtans ook om een bedreigde soort. De soort is uitsluitend gevangen in BVS6, een
schraal grasland. In de duinen is ze vaak talrijk op droog duingrasland dat door konijnenbegrazing
kort gehouden wordt (Maelfait & Baert, 1997). Ook Roberts (1998) benadrukt de korte en vaak
schaarse vegetatie in de leefgebieden duinen, heide en kalkgrasland. De recente beheersingreep
‘diep maaien’, waardoor veel organisch materiaal is verwijderd en een veel opener vegetatie
ontstaan is, draait vermoedelijk heel goed uit voor deze soort. In 1999 is de soort namelijk op een
andere (niet-beheerde) plek in dit grasland in lagere aantallen (78 ex.) gevangen. Waarom is de
soort niet in de buntgrasvegetaties gevangen, hoewel dit ook schrale graslanden zijn? Mogelijk is
de aanwezigheid van een - weliswaar zeer korte - grasvegetatie toch van belang en zijn
verspreide graspollen niet voldoende.
24
De bedreigde Zesvlekmuisspin, Phaeocedus braccatus, met een voorkeur voor droge heide met
kale bodem, is nieuw in vergelijking met het onderzoek van 1999, meer bepaald in 2
buntgrasvegetaties (BVS2, 1 ex.; BVS5, 2 ex.).
Een andere nieuwe soort is Xysticus sabulosus, eveneens bedreigd. De Zandkrabspin houdt van
lage vegetatie met veel kale plekken (Roberts, 1998). Er zijn slechts een tiental vindplaatsen in
België, waarvan tot dusver 1 in Limburg, op de Mechelse Heide in Maasmechelen (Janssen,
1991; Lambrechts et al., 2000b). Het ging daar om een grote plagplaats. Op de Oudsberg komt
deze voorkeur voor open terrein opnieuw naar voor: 1 ex. in het afgebrand perceel (BVS8) in
september.
Zora silvestris, de Bosstekelpoot (B), is een zeldzame spin die in België voorkomt op
kalkgrasland (Nismes) en op een aantal plaatsen in Limburg. De soort zou als habitat droge heide
met kale bodem verkiezen (Maelfait et al, 1998), wat bevestigd wordt door volgende gegevens:
 in 1999 was de Bosstekelpoot al aangetroffen, in een halfopen struikheidevegetatie nabij
de Oudsberg (2 ex.).
 in deze studie is deze soort aangetroffen in BVS3 (een buntgrasvegetatie op een duinrug,
omringd door Struikheide) en BVS7 (struikheidevegetatie), telkens met 2 ex.
Rode Lijst: andere
Aelurillus v-insignitus, de V-vlek-springspin (kwetsbaar), verkiest droog schraal grasland met
plekken kale grond en aanwezigheid van mieren (Maelfait et al, 1998). In Nederland is ze vrij
algemeen in de duinen, maar minder in het binnenland (Roberts, 1998). Op de door bos
ingesloten duinrug (BVS5, 3ex.) en in nog één andere buntgrasvegetatie (BVS3, 1 ex.) is deze
soort aangetroffen.
Alopecosa barbipes, de Paaspanterspin, is een ‘kwetsbare soort’ die leeft in duinen, heide en
grasland. Ze leeft op drogere en kalere plaatsen dan de eveneens kwetsbare Alopecosa cuneata
(Roberts, 1998). A. barbipes is in vijf percelen aangetroffen (in totaal 25 ex.): vooral in het
schraal grasland BVS6. A. cuneata is uitsluitend aangetroffen in BVS6 (8 ex.). Ze houdt van de
dichtere grasvegetatie, want is door Thijs & Janssen 1999 in veel hogere aantallen (205 ex.)
gevangen in een niet-beheerd deel van het grasland.
Atypus affinis (kwetsbaar), Mijnspin of Aardspin genoemd omwille van de sedentaire levenswijze
in een ondergrondse ‘woonbuis’ (vaak koloniegewijs), is de enige inheemse 'vogelspinachtige'.
De ecologie van deze soort wijkt af van de andere inheemse spinnen. De soort wordt vrij oud: ze
wordt pas na vier jaar volwassen (is dus geen explosieve voortplanter) en leeft dan nog meerdere
jaren. Een losse bodem is vereist om te kunnen graven en zuidhellingen en lage vegetaties
worden geprefereerd (Roberts, 1998). Volgens Canard (1986) is de soort gevoelig voor
allerhande verstoringen en komt ze vooral in stabiele milieus voor. De soort is alleen aangetroffen
in BVS3 (2 ex.), een rijk gestructureerde open plek in de verboste heide: de vallen staan in een
buntgrasvegetatie omringd door heide.
Euryopsis flavomaculata, de Geelvlekjachtkogelspin (K), is een uitzondering onder de
Kogelspinnen (Theridiidae) omdat ze geen web maakt. Ze jaagt vooral op mieren door er snel
25
omheen te lopen, ze ondertussen in te spinnen en ze vervolgens in een poot te bijten (Noordam,
1998). Het optimale biotoop zou bestaan uit droge schaalgraslanden met ruige vegetatie die voor
schaduwrijke en dus vochtigere omstandigheden zorgt (Maelfait et al., 1998) terwijl Roberts
(1998) aangeeft dat zowel natte als droge plaatsen bewoond worden. In het E314-Bermproject
zijn de hoogste aantallen in twee grove-dennenbossen en een vrij hoge, verboste
struikheidevegetatie vastgesteld (Lambrechts et al, 2000a). Ook Vanuytven (schrift.med.) vindt
haar geregeld in bossen (onder Eik en in wilgenbos in Antwerpen) en in oude heide (in Deurne).
Uit onderzoek op de Kalmthoutse Heide bleek een voorkeur voor vochtige omstandigheden
(Maelfait et al., 1990). In een onderzoek op de Houterenberg in Tessenderlo is ze het talrijkst in
een (oud)naaldbos met ondergroei van Bochtige smele (BVS9, 8 ex.) en het tweede talrijkst in
een vochtig eikenberkenbos (BVS7, 3 ex.). De soort is op de Oudsberg alleen aangetroffen in de
kapvlakte BVS1 (2 ex.), een locatie waar trouwens rond de stronken van Grove den flink wat
Mierenleeuwentrechtertjes aanwezig waren. Op basis van bovenstaande overzicht van
vindplaatsen (vaak in naaldbos!) besluiten we dat de soort de kapvlakte vermoedelijk niet heeft
gekoloniseerd na de kapping, maar reeds aanwezig was.
Pardosa lugubris, de Zwartstaartboswolfspin (K), staat op de Rode Lijst in de categorie
‘kwetsbaar’, maar is met 30 ex. toch één van de talrijkere soorten binnen dit onderzoek. Ze leeft
op lichtrijke plaatsen in en bij loof- en naaldbossen (Alderweireldt & Maelfait, 1990). De soort
ontbreekt binnen dit onderzoek alleen in het heischraal grasland BVS6. Het ecotoop ‘boomheide’
en de vele afwisseling tussen bos en open plekken met heide of buntgrasvegetaties is
vermoedelijk gunstig voor deze soort.
De Bosrandwolfspin Xerolycosa nemoralis (K) heeft een vergelijkbare habitatvoorkeur dan P.
lugubris en is aanwezig in BVS1, BVS4 en BVS5.
Steatoda albomaculata, de Gevlekte steatoda (K), gedijt optimaal in droge heide (Maelfait et al.,
1998). Toch is ze met 3 ex. aangetroffen in de Buntgrasvegetatie BVS2 (2 ex. aldaar in 1999), en
ook telkens met 3 ex. in de Buntgrasvegetaties BVS4 en BVS5 en in 1999 ook in het stuifzand op
de Oudsberg zelf. Ze lijkt dus erg gebonden aan open plekken. Dit wordt bevestigd door Roberts
(1998), die schrijft dat ze vaak op pas afgebrande heide voorkomt, door Vanuytven (schrift.
med.), die ze middels handvangsten vindt op 2 zeer droge en nauwelijks begroeide opgespoten
terreinen (Antwerpen, Rechteroever), en door eigen onderzoek in heide (enkel op een grote
plagplaats !) en E314-bermen uit 1999 (Lambrechts et al., 2000a,b).
Steatoda phalerata, de Heidesteatoda (K), leeft vooral van mieren, en zou meestal in de buurt van
(bos)mierennesten voorkomen (Roberts, 1998; Noordam, 1998). Ze is niet gevonden in 1999,
maar is nu met 29 ex. verspreid over 5 percelen present, zowel in de Buntgrasvegetaties BVS2 (4
ex;) en BVS4 (2 ex.), de kaalkap BVS1 (7 ex.), de struikheidevegetatie BVS7 (2 ex.) en het
talrijkst in het heischraal grasland BVS6 (14 ex.), dat nochtans onderzocht is in 1999. Een
mogelijke verklaring is dat de soort op het ‘diep gemaaide’ (en dus veel schralere) perceel dat nu
onderzocht is veel talrijker is omdat de vegetatie in de rest van het grasland te dicht is.
Een andere nieuwe soort is Tegenaria silvestris, de Steentrechterspin (K), een soort van droog
loofbos met veel dood hout. Het enige gevangen exemplaar stamt van de kapvlakte BVS1.
26
Xysticus ferrugineus, de Roestkrabspin (Z), heeft een duidelijke voorkeur voor plekken in de
droge heide met lage of schaarse vegetatie zoals intensief begraasde heide en een
buntgrasvegetatie (Lambrechts et al., 2000b). In de buntgrasvegetaties BVS2 en in BVS3 zijn
resp. 4 en 5 ex gevangen, allen in september. De andere 2 buntgrasvegetaties zijn niet
bemonsterd in september maar toch is er in juni al één dier gevangen in BVS5. Daarnaast is de
soort ook vastgesteld op de kapvlakte BVS1 (1 ex.). Ze ontbreekt in het grasland (BVS6).
Zelotes electus, de Duinkampoot (K), is volgens Roberts (1998) in de Benelux algemeen in de
duinen en niet zeldzaam op heide in het binnenland. Het voorkeurshabitat zijn droge, schrale
graslanden met graspollen (Maelfait et al., 1998). Meer dan de helft van alle 20 ex. is
aangetroffen in het grasland BVS6 (11 ex.), met daarnaast enkele ex. in BVS3, BVS4 en BVS5.
Derde talrijkst is Zelotes petrensis (K) met 42 ex., een typische soort voor droog grasland met
graspollen. De soort ontbreekt voorlopig alleen in BVS7 en BVS8, en was opnieuw het talrijkst in
BVS6 (20 ex.)
Bijna even talrijk is de ook naar habitatvoorkeur verwante Zelotes longipes (K) met 37 ex. en een
goed vergelijkbare verspreiding: talrijk binnen BVS6, afwezig in BVS7 en BVS8.
Trochosa terricola, de Gewone nachtwolfspin, is een algemene soort van droge terreinen. Ze was
de talrijkste spinnensoort in de heidestudie (Lambrechts et al., 2000b), en de tweede talrijkste in
de E314-bermen (Lambrechts et al., 2000a). Van de soort zijn 136 ex. gevangen, vooral in BVS6
(54 ex.) en BVS7. De soort is niet gevangen in het oostelijke deel (BVS1 en BVS2), en is ook
afwezig in een Buntgrasvegetatie in het westen die door Grove den is ingesloten (BVS5).
Argiope bruennichi, de Tijgerspin (Rode Lijst: Zeldzaam) is een wettelijk beschermde soort die
zich recent sterk naar het noorden heeft uitgebreid en tegenwoordig op heel veel plaatsen in de
provincie Limburg kan gezien worden. In de rest van Vlaanderen is ze nog steeds zeldzaam.
Ze komt vaak in bermen voor (Roberts, 1998) en is in 1999 langs de E314 in twee bermen
waargenomen, telkens in een struikheidevegetatie (Lambrechts et al., 2000a). In één van beide
(ten midden van bewoning, in Genk), met veel Brem, was ze talrijk (8 ex./ 50m op 2 augustus) en
zijn in het voorjaar ook veel eicoccons gevonden, wat voortplanting in het voorgaande jaar
bewijst. In heideterreinen waar enkel solitaire wijfjes zijn vastgesteld (zoals op de Mechelse Heide
en in de Teut in 1999 (Lambrechts et al., 2000b) en in het gebied Houterenberg-Pinnekeswijer in
2000) beschouwen we de opvallende Tijgerspin als (nog) niet ingeburgerd. Vermoedelijk hebben
deze het gebied pas dat jaar gekoloniseerd, anders vindt men meestal een cluster van dieren bij
elkaar (zijnde de nakomelingen van 1 of meerdere eicoccons).
In de Oudsberg voelt de Tijgerspin zich opperbest. Ze komt er verspreid over het gebied voor,
meestal op droge plaatsen. Toch is er ook één dier gevonden dat (in haar web) boven een
vochtig grasland hing.
Half augustus is een piekmoment voor deze soort. Op 18 augustus is ze langs 3 van de 6
monitoringsroutes gezien. Op 2 plaatsen gaat het om een éénmalige waarneming van één dier
(MR2, tussen Struikhei aan voet van duin, en MR3, in een lage braamstruik in een ruig grasland
27
ingesloten door bos), wat volgens ons overeen zou komen met een zwervend individu dat hier dit
jaar is beland.
In het schraal grasland langs de Geuzenweg (MR6) daarentegen is ze nu echt talrijk en vermeldt
Nobby Thijs de Tijgerspin al in 1999. De dichtheden zijn hoger in een niet gemaaide strook langs
een bremstruweel (16 ex./ 70m), maar toch ook aanzienlijk in MR6a (8 ex. / 50m) waar de ijlere
vegetatie toch heel wat minder stevigheid biedt aan een web.
Een maand later, half september, is er geen enkele Tijgerspin meer gezien in het gebied ! Alle
waarnemingen betreffen de karakteristieke wijfjes in hun typische web (met witte zigzagband).
Mannetjes zijn klein en onopvallend en worden door het wijfje opgegeten (soms al tijdens de
paring). De wijfjes voeden zich met grote insekten als sprinkhanen en bijen.
Kapvlakte scoort uitstekend
Zoals blijkt uit bijgaand overzicht springt BVS6 er duidelijk uit wat betreft het aantal individuen, nl.
316 exemplaren: ruim 200 meer dan de volgende op de ranglijst. Deze vergelijking loopt evenwel
mank, omdat qua habitat BVS6 duidelijk afwijkt van de series 1 tot 5, die vooral geselecteerd zijn
in functie van hun schaars begroeid oppervlak (Buntgras, korstmossen, kaalkap).
BVS
1
2
3
4²
5²
6
7
8
# Individuen
79
41
102
70
55
316
201
154
# soorten
28
19
31
22
18
35
28
26
# R-L-soorten:
11
10
13
9
13
12
7
6

MUB
0
0
1
0
1
0
1
0

K
7
6
7
8
8
7
3
3

B
3
2
3
1
3
4
1
3

Z
1
2
2
0
1
1
2
0
Figuur 1: Overzicht van het aantal spinnensoorten per bodemvalserie. ² = Alleen
bemonstering in juni 2000.
Binnen deze vijf springt alleen BVS2, de noordelijke Buntgrasvegetatie, er naar beneden uit. Toch
zijn ook hier nog 41 spinnen gevangen. Deze verschillen in aantallen gevangen spinnen worden
al sterk gereduceerd wanneer ze worden opgedeeld in soorten: zo blijkt dat BVS6 maar 4 soorten
meer telt dan BVS3, en dat BVS2 met 19 soorten zeker niet slecht scoort (al moet hierbij steeds
28
in het achterhoofd worden gehouden dat de totalen voor BVS4 en BVS5 slechts gebaseerd zijn
op één maand bemonstering).
De sterkste uitvlakking resulteert evenwel uit de belangrijke ecologische graadmeter, nl. het
aantal Rode Lijstsoorten. Voor de series 1 tot en met 6 zijn minimaal 9 en maximaal 13 soorten
aangetroffen. In BVS2, een Buntgrasvegetatie, staan liefst 11 van de 19 gevonden soorten op de
Rode Lijst.
Opvallend is de goede score voor de kaalkap BVS1, met liefst 28 soorten waarvan er 11
voorkomen op de Rode Lijst.
Voor BVS5, een door dennen ingesloten duinrug in het westelijk heidedeel, staan zelfs 13 van de
18 soorten op de Rode Lijst. Beide proefpercelen geven duidelijk de waarde aan van schaars
begroeide plekken voor bijzondere spinnensoorten.
1.3.2.4
Loopkevers
Een derde van de soorten op de Rode Lijst
Tijdens het bodemvalonderzoek op de Oudsberg zijn 1886 loopkevers gevangen, verspreid over
41 soorten (Tabel 7). Ruime een derde van deze soorten – 16 in totaal - komt voor op de Rode
Lijst (Desender et al., 1995), verdeeld over de volgende categorieën:
 ‘met uitsterven bedreigd’ (MUB): 1 soort;
 ‘kwetsbaar’ (K) : 2 soorten;
 ‘zeldzaam’ (Z) : 8 soorten;
 ‘achteruitgaand’ (A): 5 soorten.
Drie soorten zijn sinds 1950 in minder dan tien UTM-hokken (van 10 km bij 10 km) in Vlaanderen
waargenomen: Amara equestris, Calathus micropterus en uiteraard de met uitsterven bedreigde
Harpalus neglectus, die na 1950 slechts in 2 hokken is waargenomen.
De naamgeving is volgens Desender et al. (1995) en wijkt soms af van Turin (2000), die het
geslacht Harpalus heeft gesplitst in diverse andere genera.
Vijf talrijkste soorten
De talrijkste loopkeversoort in dit beperkte bodemvalonderzoek is Calathus fuscipes met 367
exemplaren. Volgens Boeken (1987) komt de soort algemeen voor in vrij droog en open terrein
(akkers, duinen). Uit dit onderzoek blijkt een duidelijke voorkeur voor het schraal grasland BVS6:
356 ex. zijn gevangen op deze voormalige akker. De soort is slechts in lage aantallen
aangetroffen op de kaalkap (BVS1, 1 ex.), de afgebrande heide (BVS8, 1 ex. in september en
maart) en in de buntgrasvegetatie BVS3 (8 ex.).
De tweede op de ranglijst, Calathus erratus (251 ex.), behoort tot hetzelfde genus en is een
algemene soort van open, droge zandgrond (Boeken, 1987). Volgens Turin (2000) is ze xerofiel
29
(droogteminnend) en leeft ze vooral op droge heide, in buntgrasvegetaties en op duinen (zowel
aan de kust als in het binnenland), op plaatsen met een zeer ijle vegetatie. Op de Oudsberg ligt
het zwaartepunt voor deze soort in de buntgrasvegetatie BVS3, met 125 ex. tegen 49 ex. in de
buntgrasvegetatie BVS2. De soort heeft ook zeer snel de kapvlakte BVS1 gekoloniseerd, waar 38
ex. zijn gevangen, evenals het afgebrand perceel BVS8. De soort komt tenslotte ook in het
heischraal grasland BVS6 voor (21 ex.). Op de twee plaatsen waar ze nauwelijks is gevangen
(BVS4 en BVS5), is geen bemonstering gebeurd in september terwijl in die periode bijna alle
dieren gevangen zijn op de andere plaatsen. Augustus en september zijn de
voortplantingsmaanden van Calathus erratus (Turin, 2000).
Pterostichus versicolor is vooral gevangen in het schraal grasland BVS6: 178 van de in totaal 193
gevangen individuen. Ze is verder alleen gevangen in BVS1, BVS2 en BVS3.
Harpalis rufipalpis is volgens de Rode Lijst ‘zeldzaam’ in Vlaanderen en na 1950 in minder UTMhokken aangetroffen dan voor 1950. In Midden-Limburg is de soort nog wijd verspreid in 3
heideterreinen (met een voorkeur voor open plekken) en in wegbermen met een voorkeur voor
schraal grasland (Lambrechts et al., 2000a&b). Met 170 ex. is het de vierde talrijkste soort in dit
onderzoek. In het grasland BVS6 zijn 120 ex. gevangen, vrijwel allemaal in juni. Uit een
onderzoek van Nobby Thijs uit 1999 kwam de soort in dit perceel zelfs als talrijkste soort naar
voren. Uit een detailonderzoek naar microhabitatvoorkeur bleek bovendien een sterke voorkeur
van deze soort voor een open plek met kaal zand en korstmossen ten opzichte van het dichte
grasland.
H. rufipalpis is in dit onderzoek in behoorlijke aantallen in de kaalkap BVS1 aangetroffen (39 ex.).
Het is een macroptere (gevleugelde) soort, wat goede mogelijkheden voor verbreiding biedt. In de
buntgrasvegetaties BVS3, BVS4 en BVS5 is de soort maar in lage aantallen (resp. 7, 2, 2 ex.)
gevangen, wat merkwaardig is gezien de reeds bovenvermelde habitatvoorkeur en
literatuurgegevens van Turin (2000). Daaruit volgt immers dat het een xero-thermofiele (droogteen warmteminnende) soort is van onder andere buntgrasvegetaties.
Nebria salina is een soort van droge graslanden die niet zeldzaam is in Vlaanderen (Desender et
al., 1995). Uit een droge-heidestudie (Lambrechts et al., 2000b) bleek een zeer duidelijke
voorkeur voor open terrein (een grote plagplaats, een buntgrasvegetatie en intensief begraasde
heide) binnen de heide. Ook Turin (2000) vermeldt dat de soort zeer talrijk kan voorkomen op
recent geplagde heide. De soort is op de Oudsberg slechts marginaal aanwezig in het droge
grasland BVS6 (5 ex.), terwijl de overgrote meerderheid van de 150 individuen is gevangen in de
buntgrasvegetatie BVS2 (116 ex.) en in mindere mate in de buntgrasvegetatie BVS3 (17 ex.). Het
is een macroptere soort, die blijkbaar goed in staat is om geschikt geworden terreinen te
koloniseren: de kaalkap BVS1 (4 ex.) en brandvlakte BVS8 (8 ex. in september, 3 maand na de
brand).
Rode Lijstsoorten: voorkeur voor droge, open habitats
Amara equestris is een in Vlaanderen ‘zeldzame’ soort van droge, schrale graslanden (Desender
et al., 1995). In Nederland komen de meeste vangsten uit droge heide (Calluna-heide) en voor
Noordwest-Europa wordt het habitat als volgt samengevat door Turin (2000): open (niet
30
beschaduwde) terreinen met droge, meest zandige bodem en een open, grazige
mozaïekvegetatie. Op de Oudsberg is Amara equestris aangetroffen in het heischraal grasland
BVS6 (13 ex.), maar ook in de buntgrasvegetatie BVS3 (5 ex.). Door Nobby Thijs is de soort
enkel op eerstgenoemde plaats gevonden, maar wel in behoorlijke aantallen, zowel in de dichtere
grasvegetatie als op een open zandig plekje.
De in Vlaanderen ‘kwetsbare’ Calathus cinctus is een droogteminnende soort die voornamelijk
leeft op droge, schrale graslanden met korstmossen (Desender et al., 1995). In Nederland is de
soort wijd verbreid en niet zeldzaam. Naast droge, schrale graslanden komt ze er ook vaak op
diverse types weinig bemeste, zandige cultuurgronden met spaarzame vegetatie voor (Turin,
2000). Uiteraard ontbreekt de soort niet in het heischraal grasland BVS6 (6 ex.) en is ook
aanwezig in de buntgrasvegetaties BVS2 (6 ex.) en BVS3 (8 ex.). De voortplanting gebeurt in het
najaar en we vingen enkel dieren in september. Het is dus goed mogelijk dat de soort ook in de
buntgrasvegetaties BVS4 en BVS5 voorkomt, waar enkel in juni bemonsterd is.
Buntgrasvegetaties worden vaak met droge heide geassocieerd, maar fytosociologisch gezien
zijn het graslanden. Ze bevatten heel vaak diersoorten die kenmerkend zijn voor droge, schrale
graslanden.
De algemenere zustersoort Calathus melanocephalus is talrijk in het heischraal grasland BVS6,
maar ontbreekt grotendeels in de rest van het gebied. Thijs (1999) ving de soort in hogere
aantallen in een deel van dit grasland met een dichte grasvegetatie dan op een open, zandig
plekje, terwijl dit voor C. cinctus tegengesteld was.
Calathus micropterus is een ‘zeldzame’ soort van bepaalde droge habitats (Desender et al., 1995)
die wegens zijn brachypterie (korte gevleugels) tot de loopkevers met een zwak
dispersievermogen gerekend wordt (Turin & Den Boer, 1988). In droge heide heeft de soort een
voorkeur voor de hogere, dichtere en/of oudere struikheidevegetaties (Lambrechts et al., 2000b).
Turin (2000) meldt dat de soort in Midden-Europa op grotere hoogte vooral buiten de bossen
voorkomt (heide en venen) en in het laagland vaak in dennenbossen. De soort is op de Oudsberg
door ons alleen aangetroffen in de droge heide, dus BVS7 (1 ex.), maar door Thijs (1999) ook in
naaldbos.
Carabus nemoralis is een ‘achteruitgaande’ soort in Vlaanderen en door ons alleen aangetroffen
in BVS3 (3 ex.). Nobby Thijs (1999) vond de soort in enige aantallen in een Corsicaansedennenbos zonder ondergroei op een duin. Op Tenhaagdoornheide had deze grote
loopkeversoort een duidelijke voorkeur voor intensief begraasde percelen (Lambrechts et al.,
2000b). De soort houdt van humeuze bodem en bereikt in Nederland de grootste dichtheden in
beboste terreinen. Het is daar een heel algemene soort (Turin, 2000).
De beide zandloopkeversoorten, Cicindela campestris (Groene zandloopkever) en Cicindela
hybrida (Bronzen of Basterdzandloopkever) gaan op Vlaams niveau achteruit (Desender et al.,
1995). De gegevens langs de monitoringsroutes en losse waarnemingen worden elders
uitgebreid besproken. In de bodemvallen is de Groene zandloopkever maar één keer
aangetroffen, nl. in het heischraal grasland BVS6. De Bronzen zandloopkever is gevangen in de
kaalkap BVS1 (2 ex.), die gekoloniseerd is vanuit brede zandpaden aan de rand van de kaalkap.
Op de ‘grote open vlakte’ BVS2 zijn de meeste dieren in de vallen terechtgekomen (5 ex.).
31
Tenslotte is ook aangetoond dat de dieren kleine open plekjes ten midden van ongeschikt terrein
kunnen koloniseren (1 ex. in BVS5).
Harpalus puncticeps is ‘zeldzaam’ op Vlaams niveau (Desender et al., 1995). Deze soort is alleen
aangetroffen in het perceel BVS2 en omwille van de volgende redenen vermoeden we dat het om
een zwerver gaat:
 Het biotoop komt niet goed overeen met wat Turin (2000) aangeeft voor de soort. Ze leeft
op terreinen die licht verstoord zijn zoals ruderale terreinen, wegbermen en groeven.
Daarnaast worden ook schrale graslanden bewoond waar schermbloemigen voorkomen,
waarvan de zaden een voedselbron voor de larven vormen.
 Er zijn vele vliegwaarnemingen bekend van deze macroptere soort. Het is dus
vermoedelijk een goede verbreider.
 We vonden slechts 1 exemplaar en de soort is tijdens het onderzoek van Thijs (1999)
niet waargenomen op ongeveer dezelfde plaats.
Mogelijk heeft de soort wel een populatie in een grasland aan de rand van de Oudsberg.
Het voorkomen van de met uitsterven bedreigde Harpalus neglectus op de Oudsberg was al
bekend uit het onderzoek van 1999 (door Nobby Thijs): op de Oudsberg zelf (tenmidden van
‘stuifzand’) zijn toen 20 ex. gevangen en op de ‘grote open vlakte’ (waar onze BVS2 staat) 2 ex.
Tijdens deze studie is H. neglectus alleen aangetroffen op de gefixeerde duinrug BVS2, en wel in
7 van de 8 meetperiodes in juni en september (totaal: 17 ex.). Dit betekent dat deze soort de
hectische juli-kampperiode heeft overleefd, toen het proefperceel in kwestie ingenomen bleek te
zijn door een vergadertent. Nochtans is de soort vooral actief in juli en augustus (Desender et al.,
1995). De reproductieperiode situeert zich in het voorjaar volgens Desender et al. (1995) en in het
late voorjaar en de zomer volgens Turin (2000). Een voordeel is misschien dat de dieren
nachtactief zijn en zich overdag ingraven tussen de wortels van planten.
Desender et al. (1995) karakteriseren Harpalus neglectus als een zeer droogteminnende soort
van droge, schrale graslanden en duinen. Turin (2000) beschrijft ze als zeer xerofiel en
voorkomend in open terreinen met stuivend of net gefixeerd zand. In België en Nederland zijn
enkel kortvleugelige (brachyptere) exemplaren bekend, wat resulteert in een beperkt
verspreidingsvermogen en gevoeligheid voor versnippering. Dat is waarschijnlijk de reden
waarom de soort in Nederland ontbreekt in schijnbaar geschikte gebieden in Drenthe en NoordBrabant. Ze komt er voor op de Veluwe en in de kustduinen, waar ze al op vele plaatsen is
verdwenen (Turin, 2000). In Vlaanderen is de soort na 1950 enkel in Knokke en in Genk gemeld!
De soort zou vaak samen voorkomen met Harpalus smaragdinus, H. anxius en H. servus
(Desender et al., 1995). Deze drie soorten zijn wel gevangen, maar niet in BVS2.
Harpalus servus (‘zeldzaam’) is in het voorjaar van 2001 met 1 ex. aangetroffen in de heide
BVS7. In Nederland komt de soort regelmatig voor in heide- en stuifzandcomplexen in het
binnenland (Turin, 2000). De soort geldt als een bruikbare indicatorsoort voor ongestoorde heidestuifzandcomplexen in het stuifzandgebied.
Harpalus smaragdinus is een ‘kwetsbare’ soort in Vlaanderen en komt voor in droge, schrale
32
graslanden met zeer open vegetatie afgewisseld met gefixeerd zand (Desender et al., 1995). De
soort vertoont in droge heide een heel duidelijke voorkeur voor open, schaarsbegroeide plekken,
meer bepaald een plagplaats (wat met ‘stuifzand’ overeenkomt), een buntgrasvegetatie en een
duintop (Lambrechts et al., 2000b). Erg opmerkelijk is dat ze op de Oudsberg de kapvlakte BVS1
al heeft gekoloniseerd met niet minder dan 6 exemplaren. Het is dan ook een macroptere soort
met functionele vliegspieren. In lage aantallen is ze gevonden in buntgrasvegetatie BVS3 (2 ex.)
en in heischraal grasland BVS6 (1 ex.). Op deze laatste plek stelde Nobby Thijs (1999) vast dat
de soort specifiek op een open, zandige plek voorkwam (6 ex.) en niet in het deel van het
grasland met een dichte grasvegetatie.
Masoreus wetterhalli komt in Nederland vooral op stuifzand (in de kust- en landduinen) voor
(Turin et al., 1991) en in buntgrasvegetaties (Turin, 2000). Toch is deze volgens de Rode Lijst
‘zeldzame’ soort op de Oudsberg alleen aangetroffen in het heischraal grasland (BVS6, 1 ex.).
Thijs (1999) vond ze ook enkel hier (6 ex.).
Harpalus anxius is in Nederland een soort van droge, open heiden waarbinnen
buntgrasvegetaties de voorkeur genieten. De soort is macropteer (gevleugeld) maar door het
ontbreken van functionele vliegspieren is het verbreidingsvermogen waarschijnlijk gering. De
soort staat niet op de Rode Lijst, maar zowel in België als Nederland is er een behoorlijke
achteruitgang vastgesteld (Turin, 2000). H. anxius is op één plaats veel gevonden (25 ex.),
namelijk in de buntgrasvegetatie op de door bos ingesloten duinrug (BVS5). In het heischraal
grasland (BVS6) komt ze eveneens voor (4 ex.). Op de vlakte waar onze BVS2 stond is ze door
Thijs wel gevonden in 1999.
Notiophilus germinyi – op Vlaams niveau eveneens ‘zeldzaam’- geldt als een echte heidesoort
(Desender et al., 1995). In Nederland vindt men de hoogste dichtheden in vangpotten opgesteld
in droge heide en open, zandige terreinen zoals buntgrasvegetaties. De soort is een goede
indicator voor deze habitats. In het Dwingelderveld (Drenthe, Nederland) heeft men door lange
tijdsreeksen sinds de jaren zeventig kunnen vaststellen dat de soort ernstig achteruitgaat (Turin,
2000).
Binnen de Oudsberg is N. germinyi wijd verbreid. In de buntgrasvegetaties BVS3 (17 ex.) en
BVS2 (12 ex) zijn de meeste dieren gevangen, uitsluitend in september, wat overeenkomt met de
reproductieperiode (Turin, 2000). In de 2 overige buntgrasvegetaties (BVS4 en BVS5) zou de
soort ook in aantal verwacht kunnen worden, maar die zijn enkel in juni bemonsterd. Toch is er in
BVS4 al een dier in juni gevangen, indicerend dat deze plaats wel degelijk bewoond wordt door
de soort. Daarnaast zijn er nog 8 ex. in het heischraal grasland BVS6 bemachtigd en reeds 1 ex
op de kapvlakte (BVS1) én op de brandvlakte (BVS8, 3 maanden na brand).
Pterostichus lepidus is een volgens de Rode Lijst-soort ‘achteruitgaande’ soort (Desender et al.,
1995). Turin (2000) noemt hem een kenmerkende soort voor open, zonnige zand- of veenbodem
met een mozaïekvegetatie van Struikheide en buntgrasvegetaties. Daarnaast behoren droge,
schrale graslanden en open, droge bossen ook tot het habitat. In het heischraal grasland (BVS6)
zijn 101 van de in totaal 131 exemplaren gevangen. De soort is verder frequent aangetroffen in
de buntgrasvegetaties BVS3 (15 ex.) en BVS5 terwijl er reeds 2 ex. zich op de brandvlakte lieten
vangen.
33
Pterostichus quadrifoveolatus (‘zeldzaam’ is in het voorjaar van 2001 met één exemplaar
aangetroffen op de brandvlakte BVS8. Volgens Turin (2000) is deze vondst geen toeval: de soort
wordt aangetrokken door plaatsen waar brand heeft plaatsgevonden, en is vaak aan te treffen
onder houtskoolresten op recent verbrande bodems. De soort, die zich in het voorjaar voortplant,
heeft verder een voorkeur voor droge kapvlakten in open dennenbossen.
1.3.2.5
Andere interessante soorten
Amara lunicollis, binnen droge heidegebieden een 'vergrassingsindicator' omdat hij vochtige
omstandigheden prefereert (Lambrechts et al., 2000b), is met maar vier exemplaren
aangetroffen: 1 op de kapvlakte (BVS1), 1 op de brandvlakte (BVS8) en 2 in het aanpalende
heideperceel BVS7.
Beide Bembidion-soorten – B. femoratum als ‘oeversoort’ en B. lampros als weinig kieskeurige
soort van droge habitats – zijn uitsluitend aangetroffen op de brandvlakte (1 en 2 ex.). De soorten
zijn vaak talrijk op akkers en kunnen als ‘storingssoorten’ beschouwd worden. Ze (re)koloniseren
makkelijk verstoorde of nieuw ontstane terreinen en hebben dus een goed verbreidingsvermogen.
Het is wonderlijk om vast te stellen dat deze soort een maand na de brand al aanwezig is, terwijl
ze op open plekken in de omliggende hei ontbreekt.
Een andere exclusieve soort voor de brandvlakte (BVS8) is Broscus cephalotes, een grote
loopkever die diepe gangen graaft in open zandgrond (Boeken, 1987) waar ze de brand
waarschijnlijk makkelijk kon overleven. Het is geen Rode Lijst-soort, maar ze is niet erg algemeen
in Vlaanderen (38 UTM hokken voor én na 1950). Thijs (1999) vond ze enkel in het kale zand van
de Oudsberg zelf.
Harpalus attenuatus wordt momenteel als ‘niet bedreigd’ beschouwd in Vlaanderen en is tamelijk
verbreid. In Nederland is het nochtans een zeldzame soort, vooral in de kustduinen en zeldzamer
op droge, zandige terreinen in het binnenland (Turin, 2000).
Agonum sexpunctatum is volgens Turin (2000) een indicatorsoort van voedselarme, vochtige
terreinen. De meeste dieren zijn macropteer. De soort is alleen aangetroffen in de
buntgrasvegetatie BVS4 (1 ex.), mogelijk een zwerver. In Vlaanderen wordt ze als
‘achteruitgaand’ beschouwd (Desender et al., 1995).
Eén van de weinig typische bossoorten uit het onderzoek is Cychrus caraboides, een loopkever
die morfologisch is aangepast aan het eten van huisjesslakken. In BVS3 (omgeving ook rijk aan
Boskrekel, zelfs 11 gevangen in de bodemvallen) en in BVS6 is telkens 1 ex. aangetroffen. De
soort ontbrak in 1999.
Metabletus foveatus, een typische soort van kortgrazige, droge plaatsen is in de Mechelse Heide
alleen op de plagplaats in behoorlijke aantallen gevangen (30 ex., Lambrechts et al, 2000). Op de
Oudsberg is deze soort dominant in de Buntgrasvegetaties van BVS4 en BVS5, waar met één
maand bemonstering 41 resp. 57 ex. werden gevangen. In een andere buntgrasvegetatie (BVS3,
11 ex.) en in het heischraal grasland (BVS6, 9 ex.) liggen deze aantallen lager.
34
Bespreking van gegevens van bodemvalonderzoek van 1999 door Nobby Thijs
Een kort overzicht van de belangrijkste resultaten van dit langduriger onderzoek is interessant
vooral omdat er in dit onderzoek ook 2 naaldbossen onderzocht zijn.
A. Heischraal grasland langs Geuzenweg (komt overeen met onze BVS6)
Vier heel interessante soorten, niet door ons gevangen op deze plaats noch elders in het gebied,
zijn Amara tibialis (1ex.), Cymindis humeralis (2 ex.), Harpalus griseus (1ex.) en Olisthopus
rotundatus (3 ex.). Ook in het onderzoek van Thijs zijn deze soorten enkel op deze plek
gevonden. Het zijn allen soorten met een sterke binding aan open, schaarsbegroeid terrein !
B. Heide met veel kaal zand errond, nabij onze BVS4
Opvallend lage aantallen gevangen, maar wel 1 ex. van de in Vlaanderen zeldzame Bradycellus
caucasicus. In Nederland is de soort echter niet zeldzaam en vrij eurytoop (vrij breed scala aan
ecotopen bewonend), met weliswaar een voorkeur voor droge heide en buntgrasvegetaties.
C. Naaldhoutaanplant van Corsicaanse den op landduin
Enkele eurytope bossoorten als Abax ater, Pterostichus oblongopunctatus en Notiophilus rufipes
zijn nadrukkelijk aanwezig, maar ook de in Vlaanderen ‘zeldzame’ Pterostichus quadrifoveolatus
(5 ex.) is aanwezig. Dit is een droogte- en warmteminnende soort die bijvoorbeeld vaak gevonden
wordt op recent verbrande bodem; daarnaast ook op droge kapvlakten en in open naaldbossen.
De soort is goed aangepast aan de zonet genoemde tijdelijke en geïsoleerde habitats, door een
hoog reproductievermogen en een grote dispersiecapaciteit (Turin, 2000). De kolonisatie van het
afgebrand perceel, zoals hoger beschreven, lag dus ook in de lijn van de verwachtingen. Een
andere interessante soort is Calathus micropterus, zoals hogerop besproken een soort van
oudere struikheidevegetaties en (open) naaldbossen. Daarnaast komen drie algemene Carabussoorten er veel voor en nauwelijks op andere plaatsen. Het zijn soorten die zowel in lichte bossen
als in opener terrein voorkomen;
D.Verruigend grasland ingesloten door naaldbos
Er blijken vooral vochtminnende loopkeversoorten voor te komen (Agonum obscurum, Amara
plebeja, Amara lunicollis, Dyschirius globosus, Loricera pilicornis en Pterostichus strenuus)
meestal wel in lage aantallen. De 2 Metabletus-soorten komen vooral voor op droge zandgronden
met eerder spaarzame vegetatie van grassen en Struikhei, die echter met zekere regelmaat in
vochtige en soms beschaduwde terreinen te vinden zijn (Turin, 2000). Het zijn allemaal algemene
tot zeer algemene soorten in Vlaanderen. Dit wijst erop dat door de dichte grasvegetatie, die niet
(meer) gemaaid wordt, er een vochtig microklimaat ontstaan is in het grasland. Naar beheer toe
betekent dit dat een gefaseerd maai- of graasbeheer voor dit grasland dringend gewenst is.
Algemene vochtminnende soorten behoren niet tot de doelsoorten in dit gebied. In dit grasland
onderzochten we in 2000 de sprinkhanen, dagvlinders en libellen langs een monitoringsroute
(MR3) en zijn enkele interessante waarnemingen gedaan (zie verder). Soorten met preferentie
35
voor ruigere graslanden zoals Groot dikkopje en zandogen waren er talrijk. Sprinkhanen
gebonden aan vegetaties met open, zandige plekken, zoals de algemene Snortikker en
Knopsprietje ontbraken volledig, wegens de te dichte grasvegetatie.
E. Halfopen struikheidevegetatie vlakbij de Oudsberg
Dit leverde enkele interessante soorten op, evenwel in lage aantallen (Harpalus anxius, H.
smaragdinus, H. rufipalpis en Notiophilus germinyi).
F. De Oudsberg zelf
Ondanks het feit dat dit niet meer dan ‘een berg zand’ is, heeft dit ‘stuifzand’ grote waarde voor
loopkevers. De met uitsterven bedreigde Harpalus neglectus is er relatief talrijk en enkele andere
interessante soorten gebonden aan kaal zand komen vooral hier voor: Cicindela hybrida (Bronzen
zandloopkever), Broscus cephalotes en Amara fulva (1 ex.). Laatstgenoemde komt enkel in
droog, los en onbegroeid zand voor. Toch is het geen zeldzame soort in België en Nederland, wat
te verklaren is doordat ze blijkbaar goed kan koloniseren en ook op kleine geschikte plekjes zoals
bouwplaatsen, zanddepots, … te vinden is. Het meest wordt ze uiteraard gevangen in
(rivier)duinen en stuifzand (Turin, 2000). Calathus cinctus (2 ex.), Harpalus rufipalpis (38 ex.) en
Notiophilus germinyi (2 ex.) zijn nog het vermelden waard op deze plek. Er kunnen nog soorten
gemist zijn, want de vallen zijn meermaals verstoord en er zijn enkel droge vallen gebruikt, zonder
fixeer-en bewaarvloeistof, waaruit vliegende dieren kunnen ontsnappen en waarin kannibalisme
kan optreden.
G. Grote ‘open vlakte’ met schaarse begroeiing (ook door ons bemonsterd: BVS2)
Het onderzoek van 1999 bracht hier reeds het voorkomen van Harpalus neglectus (2 ex.), H.
anxius, H. rufipalpis, H. attenuatus, Calathus cinctus, Cicindela hybrida en grote aantallen Nebria
salina aan het licht. De meeste hiervan zijn teruggevonden op onze bemonsteringsplaats: de
aantallen H. neglectus liggen zelfs veel hoger en de 2 ‘zeldzame’ soorten Notiophilus germinyi (12
ex.) en Harpalus puncticeps (1 ex.) blijken ook aanwezig te zijn.
H. Grove-dennenbos met ondergroei
Er komen zeer lage aantallen loopkevers voor, veel lager dan in het naaldbos met Corsicaanse
den op de duin, waar geen ondergroei is. Zelfs de bossoorten Abax ater en Pterostichus
oblongopunctatus komen er nauwelijks voor. De meeste zijn vochtminners (P. diligens, A.
obscurum en A. lunicollis). De interessantste vangst is één ex. Calathus micropterus.
Schraal grasland zeer waardevol
Zowal qua aantal soorten als qua gevangen individuen domineert het heischraal grasland BVS6
het hele veld: meer dan de helft van de individuen én het aantal soorten zijn hier aangetroffen.
Nog belangrijker evenwel is dat er ook het meeste Rode Lijstsoorten voorkomen (8), waaronder
verscheidene interessante soorten als Amara equestris, Calathus cinctus, Harpalus rufipalpis
36
(hoge aantallen), Harpalus smaragdinus, Masoreus wetterhalli en hoge aantallen Pterostichus
lepidus. Qua soortensamenstelling zit BVS3 tussen heischraal grasland (BVS6) en de overige
buntgrasvegetaties (BVS2, BVS4, BVS5) in.
Met 111 ex. verdeeld over 13 soorten scoort de recente kaalkap (BVS1) relatief goed. We vinden
er reeds een aantal soorten die typisch zijn voor open terrein (Calathus erratus, Nebria salina)
waaronder zelfs enkele Rode Lijstsoorten als Notiophilus germinyi (1 ex.), Harpalus rufipalpis (39
ex.) en Harpalus smaragdinus (6 ex.).
Een echte topper is evenwel het gefixeerd stuifzand (op duintopje aan rand van een open ‘vlakte’)
van BVS2. De met uitsterven bedreigde Harpalus neglectus is door ons alleen daar gevonden,
net zoals H. puncticeps (‘zeldzaam’). Liefst 5 van de 13 soorten aangetroffen in BVS2 komen
voor op de Rode Lijst, een percentage dat alleen overtroffen wordt door BVS4, waar 4 van de 7
soorten op de Rode Lijst figureren. Ondanks het feit dat deze zuid-georiënteerde
Buntgrasvegetatie is ingesloten door naaldbos en verboste heide blijkt ze dus erg waardevol als
refugium voor bijzondere loopkeversoorten gebonden aan kale plekken. Hetzelfde geldt voor
BVS5, eveneens een open schaars begroeide enclave te midden van bos.
BVS
1
2
3
4²
5²
6
7
8
# Individuen
111
225
250
50
101
983
115
51
# soorten
13
13
21
7
8
26
11
16
# R-L-soorten:
4
5
7
4
3
8
2
3

MUB
0
1
0
0
0
0
0
0

K
1
1
2
0
0
2
0
0

A
1
1
2
2
2
2
0
1

Z
2
2
3
2
1
4
2
2
Figuur 2: Overzicht van het aantal loopkeversoorten per bodemvalserie. ² = alleen
bemonstering in juni 2000.
Buntgrasvegetaties (de associatie van Buntgras en Heidespurrie, in wetenschappelijke termen
Spergulo-Corynephoretum) worden vaak met het ecotoop droge heide geassocieerd, omdat ze bij
ons meestal als kleine plekjes tussen struikheidevegetaties voorkomen. Fytosociologisch gezien
(Schaminée et al., 1996) zijn het echter graslanden (behorende tot de Klasse der KoelerioCorynephoretea of droge graslanden op zandgrond) en ook structureel lijken ze het meest op een
zeer schraal en droog grasland.
37
Tenslotte dienen we nog op te merken dat de korte bemonsteringsperiode niet toelaat een
diepgaande vergelijking van de proefpercelen te maken. Bemonsteren in juni en september bleek
weliswaar een goede beslissing (want je vangt voorjaarsactieve en herfstactieve soorten) maar in
heide(achtige)vegetaties zou een extra winterbemonstering interessant zijn (voor soorten als
Bradycellus ruficollis en Bembidion nigricorne).
1.3.2.6
Mieren
Oudsberg zeer soortenrijk
Hoewel de bemonstering op de Oudsberg zowel qua tijd als qua locaties en habitats zeer beperkt
was zijn toch 18 mierensoorten gevangen. Vergelijk dit met een bodemvalonderzoek dat een jaar
lang duurde op de Teut (21 soorten gevangen), Tenhaagdoornheide (20 soorten) en de Mechelse
Heide (21 soorten), waar een breder scala aan ontwikkelingsstadia van de heidevegetatie is
onderzocht.
Soortbespreking
Uit de determinaties komen drie mierensoorten naar voor die vorig jaar voor het eerst in
Vlaanderen gemeld zijn en in het verleden niet als dusdanig zijn herkend (Lambrechts et al.,
2000). Het gaat om Lasius psammophilus, Lasius meridionalis en Tapinoma ambiguum.
Lasius psammophilus (Buntgrasmier) is aangetroffen in BVS4 en BVS8 (afgebrande heide).
Lasius meridionalis (Gele veldmier) moet een nest van Lasius psammophilus binnendringen om
zelf een nieuwe kolonie te kunnen stichten (temporair sociaalparasitisme). Van deze ondergronds
levende soort zijn geen werksters gevangen, enkel wijfjes (op zoek naar een plaats om een
nieuwe kolonie te stichten) in BVS6 (schraal grasland), BVS7 (struikheidevegetatie) en BVS8
(afgebrande heide). Tapinoma ambiguum (het Heidedraaigatje) is gevangen in BVS3 en BVS4. In
de heidestudie (Lambrechts et al., 2000) is ze weinig gevangen: bijna uitsluitend in een hoge,
dichte heide op de Tenhaagdoornheide.
Daarnaast zijn er nog 2 heel bijzondere soorten gevangen, namelijk Anergates atratulus en
Strongylognathus testaceus. Beide soorten leven parasitair in de nesten van de Gewone grasmier
(Tetramorium caespitum) en worden daarbuiten weinig gevangen. Deze soorten zullen nooit in
aanzienlijke aantallen gevangen worden met bodemvallen.
Anergates atratulus, de Woekermier, is een zeer zeldzame mier in Vlaanderen die in het heideonderzoek enkel is gevonden in oude heide in De Teut (1 ex.). Op de Oudsberg is één wijfje
gevangen in BVS2, een duintop met schrale vegetatie. Zoals de Latijnse naam het aangeeft
brengt ze zelf geen werksters voort (an-ergaat betekent ‘zonder werksters’). Voor de stichting van
een kolonie dringt een koningin een nest van de Gewone grasmier (T. caespitum) binnen, waar
de Gewone-grasmierkoningin door haar eigen werksters wordt gedood of door verwaarlozing om
het leven komt. Volgens een andere versie zou de koningin van de Woekermier zich door
werksters van het Gewone grasmiertje, die door omstandigheden geen eigen stammoeder meer
hebben, laten adopteren. Met hun hulp brengt de Woekermier-koningin dan dieren van haar
38
eigen soort voort, maar enkel geslachtsdieren (mannetjes en wijfjes) en geen werksters.
Strongylognathus testaceus, de Sabelmier, is eveneens zeer zeldzaam in België. Lambrechts et
al. (2000) vonden 5 wijfjes op Tenhaagdoornheide en 2 op De Teut. Op de Oudsberg is de soort
op 2 ver van elkaar gelegen plaatsen gevangen: opnieuw in BVS2 en in BVS8 (de afgebrande
heide). In BVS2 zijn dus beide parasitaire mieren samen aangetroffen, net zoals dit op de Teut
het geval was.
De koninginnen dringen het nest van een Gewone grasmier binnen om een eigen kolonie te
stichten - met dit verschil ten opzichte van de Woekermier, dat de gastmoeder in leven wordt
gelaten. Merkwaardig hierbij is wel dat het wijfje van het Gewone grasmiertje vanaf nu nog enkel
werksters voortbrengt. De parasiet - de Sabelmier, produceert naast werksters ook
geslachtsdieren.
De gastmier, Tetramorium caespitum, is op elke locatie gevangen met bodemvallen. Op de
afgebrande heide (BVS8), waar Strongylognathus testaceus (de Sabelmier) voorkomt, zijn 37
werksters gevangen en in BVS2 was ze ook nadrukkelijk aanwezig (200tal werksters gevangen)
Lasius fuliginosus, de Glanzende houtmier huist bij voorkeur in een holle boom en foerageert op
bladluizen die zich in bomen en struiken ophouden. De soort is enkel op de afgebrande heide
(BVS8) gevangen.
Formica barbis (Rode dienaarmier) is gevonden in BVS5 en BVS6, Formica fusca (Zwarte
dienaarmier) in BVS1, BVS3 en BVS5.
De 2 bovenvermelde vertegenwoordigers van het subgenus Serviformica (de ‘slaafmieren’) zijn
het geviseerde doel van de rooftochten van de slavenmakers Formica sanguinea (de Roofmier).
Deze kan zich -evenals Formica pratensis (de Zwartrugbosmier)- enkel vestigen als één der
slaafmieren aanwezig is, wat meteen het grote belang van deze mieren benadrukt. De Roofmier
(F. sanguinea) en de Zwartrugbosmier (F. pratensis) komen algemeen voor in BVS3 tot en met
BVS8. In BVS2 ontbreekt de Zwartrugbosmier en in BVS1 en BVS2 vonden we telkens maar 1
ex. van de Roofmier.
Myrmica schencki, de Kokersteekmier, komt optimaal in droge heide voor en weinig in andere
habitats. In dit onderzoek bleek ze aanwezig op 5 van de 8 plaatsen.
1.3.2.7
Monitoringroutes: vegetatiebeschrijving
MR1 bevindt zich vlakbij BVS1 (zie Kaart 6): een beperkte kaalkap van ca. 1 ha. De
monitoringroute loopt van boven tot onder aan de helling en omvat zowel kale stukken (met
strooisel) als vergraste zones met Bochtige smele.
Op dezelfde plaats als BVS3 bevindt zich MR2. De route start aan een oude Spork, gaat enkele
meters door een vrij dichte struikheidevegetatie en dan over een schaars begroeide
(Buntgrasvegetatie) duinflank en –rug waar de bodemvallen staan.
39
MR3 is uitgezet binnen een verlaten en verruigend grasland ingesloten door naaldbos, (net) ten
noorden van de voormalige zandgroeve gelegen. Voor een gedetailleerde vegetatiekartering van
dit grasland, zie eerste tussentijds rapport september). De route loopt van een groot
braamstruweel aan de bosrand doorheen het grasland, gedomineerd door Gestreepte witbol.
MR4 volgt een zandpad waarlangs plekken buntgrasvegetatie liggen, een weinig Struikheide,
jonge bosopslag en een braamstruweel. De plek sluit aan bij de grote open zandplek in het
westelijk deelgebied.
MR5 is een heidefragment in het uiterste westen van de reservaatsperimeter dat door wat bomen
gescheiden wordt van de weg Opglabbeek-Gruitrode. Het is vrij klein heiderelict omgeven door
bos. Het grootste deel bestaat uit een dichte Struikheidevegetatie, voorts is er een schaarser
begroeide plek met Bochtige smele en hier en daar is er ontwikkeling van braam.
In het schraal grasland langs de Geuzenweg, met daarin BVS6 is MR6 uitgezet. Een
gedetailleerde vegetatiekartering van dit grasland is gebeurd (zie eerste tussentijds rapport
september). MR6a doorkruist een zone van circa 50 bij 50 m (kwart ha) die in 1999 ‘diep’ is
gemaaid. MR6b betreft een ruiger deel van het grasland langs een strook met vooral Brem tussen
het grasland en de Geuzenweg.
Daarnaast zijn ook in de beekvalleien routes uitgezet: MR7 – een open, droge heide - bevindt zich
aan de bovenloop van de Busselzijp, MR8 situeert zich in een verruigend en bebost grasland in
de Kattenbeekvallei, voor MR9 is een verruigd hooiland met Bosbies in de Bosbeekvallei
gekozen, en ‘MR10’ bevindt zich op de oever van de Bosbeek bij de watermolen in het uiterste
zuidwesten van de perimeter.
1.3.2.8
Dagvlinders
In totaal zijn tijdens deze inventarisatie 22 dagvlindersoorten waargenomen in het gebied van de
Oudsberg, 12 langsheen monitoringsroutes (zie Tabel 8) en nog 10 extra soorten hierbuiten (zie
Tabel 11). Drie soorten zijn opgenomen in de Rode Lijst van Vlaamse dagvlinders: Bruine
eikenpage, Heivlinder en Veldparelmoervlinder.
Het Groot dikkopje (Ochlodes venata) komt voor op beschutte plaatsen in vochtige heide,
vochtige graslanden en aan ruig begroeide bosranden (Maes & Van Dyck, 1999). De eitjes
worden afgezet op allerlei grassen waaronder Pijpenstrootje. Betekenisvolle oppervlakten met
vochtige heide (met Dopheide) ontbreken in het studiegebied en in droge heide is de soort maar
eenmaal gezien (langs MR5). Een verruigend grasland ingesloten door bos (MR3) was duidelijk
het meest in trek (7 ex./50 m op 28 juni). Er staan veel bramen (vooral in bosrand maar ook
verspreid in het grasland) waar het Groot dikkopje vaak op te vinden is. De soort is ook gezien in
diverse graslanden in de Kattebeekvallei. In het schraal grasland langs de Geuzenweg is maar
één exemplaar gezien en dat was gevangen door een krabspin (Misumena vatia), wat ook in het
gebied Houterenberg is vastgesteld!
De Bruine eikenpage (Satyrium ilicis) staat op de Rode Lijst in de categorie ‘Kwetsbaar’. Ze is
vorig jaar door Nobby Thijs in het gebied vastgesteld en er is speciaal gezocht naar deze
40
onopvallende soort, op Spork en Eik. Dit leverde drie vindplaatsen op: 2 in het westelijk
deelgebied (‘weekendverblijvenzone’), telkens 1 ex. op een oude Spork, terwijl er meerdere
exemplaren gezien zijn aan de oostzijde van het reservaat, aan de Busselzijp. De soort komt
enkel voor aan bosranden en struwelen op voedselarme zandbodem, maar er moet toch
voldoende nectar (vaak braam) aanwezig zijn (Maes & Van Dyck, 1999). De eitjes worden op de
zonnekant (zuidoost) van vrij jonge eikjes (meest niet groter dan 4 m) afgezet. Voor de baltsvlucht
wordt gebruik gemaakt van grotere eiken. De boomheide op de Oudsberg is erg geschikt voor de
Bruine eikenpage: oude en jonge eiken (resp. voor balts en als waardplant) met daartussen veel
Spork, die hier blijkbaar als nectarplant gebruikt wordt.
De Eikepage (Neozephyrus quercus) leeft in heiden, graslanden en struwelen in bosrijk gebied,
vooral op zandgrond. Adulte vlinders leven in de boomtoppen, waar ze van honingdauw leven. Op
lagere hoogte zouden ze weinig waar te nemen zijn, behalve de wijfjes die op 1-3 m hoogte hun
eitjes afleggen (op Zomereik en andere soorten eiken, evenwel op grotere exemplaren dan de
Bruine eikenpage). Om die reden wordt ze niet zo vaak waargenomen, hoewel het een vrij
algemene soort is (Maes & Van Dyck, 1999). De soort is driemaal gezien, op basis waarvan kan
vermoed worden dat ze algemeen is in het gebied. Net als voor de Bruine eikenpage geldt dat
omvorming van de monotone naaldbossen tot heide met boomopslag of tot eikenberkenbos
voordelig zal uitpakken.
De Kleine vuurvlinder (Lycaena phlaeas) is een soort van vrij schrale graslanden die ook in heide
voorkomt. Schapezuring of Veldzuring zijn nodig voor de afzet van eitjes (Maes & Van Dyck,
1999). De soort is verspreid aanwezig in het gebied van de Oudsberg, in graslanden (o.a. MR6,
Busselzijp, Kattebeek), op open plekken in de heide (buntgrasvegetaties: MR2, MR4, omgeving
Oudsberg) en kaalkappen (MR1 en in uiterste NO van perimeter). Dit zijn plaatsen waar
Schapezuring frequent aanwezig is.
De Heivlinder (Hipparchia semele) staat op de Rode Lijst in de categorie ‘Kwetsbaar’. Het
verdwijnen van heideterreinen en het bebossen van stuifduinen met naaldhout zijn
verantwoordelijk voor de achteruitgang van deze Zandoogjessoort (Maes & Van Dyck, 1999). De
eitjes worden vooral afgezet op Schapegras (en minder op soorten Struisgras, Dravik of
Zwenkgras) en meer bepaald op graspollen die omringd zijn door kale grond of lage vegetatie.
Openheid van de vegetatie is dus erg belangrijk, wat in een recente heidestudie ook opgemerkt is
(Lambrechts et al., 2000b): dieren werden er gezien in buntgrasvegetaties (Teut), intensief
begraasde heide (Tenhaagdoornheide) en op brede zandpaden (Mechelse hei). De Heivlinder is
verspreid over de Oudsberg aanwezig in lage aantallen:
 in het westelijk deelgebied, aan een ‘grote’ open plek kaal zand;
 op een zuidwest georiënteerde helling net ten oosten van de Oudsberg zelf (kaalkap);
 op een breed zandpad (van het Regionaal landschap) en de hierbij aansluitende
zuidhelling (recente kaalkap, MR1);
 op een zandpad in de Kattebeekvallei.
De eerste drie plaatsen zijn zowat de meest open plekken van het gebied, wat een bevestiging is
van bovenstaande literatuurgegevens. Het is een weinig opvallende vlinder die in zit makkelijk
over het hoofd kan gezien worden. Wel is het meermaals gebeurd dat een dier op het vlindernet
of op kledij kwam zitten, aangetrokken door kleuren of een mannetje dat zijn territorium
41
verdedigt?
Drie andere soorten zandogen, Bruin zandoogje (Maniola jurtina), Hooibeestje (Coenonympha
pamphilus) en Koevinkje (Aphantopus hyperantus) zijn aanwezig in het gebied. De drie soorten
verkiezen graslanden en ze zijn dan ook het talrijkst in randgebieden als de Kattebeekvallei en de
voormalige landbouwpercelen (MR3, MR6). Ze gedijen best bij extensief begrazingsbeheer of
gefaseerd maaibeheer, waardoor er een afwisseling van ruige delen en lagere vegetatie ontstaat
(Maes & Van Dyck, 1999).
Het Hooibeestje is maar op 1 plaats waargenomen, het schraal grasland langs de Geuzenweg.
Daar is het evenwel heel talrijk en gedurende het grootste deel van de onderzoeksperiode gezien
(langs de MR6). Het Hooibeestje is vaker te vinden op graslanden met een korte vegetatie dan
het Bruin en Oranje zandoogje en dan het Koevinkje. Voor de ei-afleg worden waardplanten
(soorten Zwenkgras, Struisgras, Beemdgras) uitgekozen die aan de overgang van lage naar
hogere vegetatie staan. In dit opzicht is de recente ingreep ‘diep maaien’ in een deel van het
perceel waarschijnlijk voordelig vermits de vegetatiesuccessie terug is gezet en er een ijlere en
lagere vegetatie ontstond. Het Hooibeestje is ongeveer even talrijk boven de diepgemaaide
(MR6a) als boven de niet gemaaide (MR6b) zone. Wel is het zo dat de monitoringroute in de niet
gemaaide zone rijk was aan bloeiende kruiden, waardoor het Hooibeestje er geregeld in zit
(foeragerend) is gezien.
In elk geval is het talrijk én enkel hier voorkomen van het Hooibeestje één (van de vele) indicatie
van de hoge waarde van dit grasland. Maes & Van Dyck (1999) benadrukken dat het samen
voorkomen van Hooibeestje, Bruin en Oranje zandoogje een indicatie is van een gevarieerd en
soortenrijk grasland. De twee eerstgenoemden zijn er heel algemeen, van het Oranje zandoogje
is er niet één waarneming in het ganse gebied! Deze soort heeft een moeilijk te verklaren
verspreiding in Vlaanderen: op vele plaatsen heel talrijk, soms lokaal of regionaal ontbrekend
zonder duidelijke reden.
Het Koevinkje heeft een voorkeur voor vrij ruige graslanden in de buurt van bossen (Maes & Van
Dyck, 1999). Een verruigend grasland volledig ingesloten door bos (MR3) is talrijk bevolkt door
deze soort (een 50 tal ex. op 28 juni).
De Veldparelmoervlinder (Melitaea cinxia) is een typische soort van droge, schrale en kruidenrijke
graslanden. De eitjes worden afgezet op de onderkant van een blad van Smalle weegbree, maar
enkel op planten die in rozetvorm tegen de grond aanliggen. De Margriet is één van de favoriete
nectarplanten. Op 14 juni is een Veldparelmoer gezien in het verruigend witbolgrasland (MR3). Dit
ligt ingesloten door bos, wat het voorkomen van deze vlinder, die we als zwerver beschouwen,
nog merkwaardiger maakt. In het grasland groeit Smalle weegbree, maar de bladeren staan
omhoog (dus niet in een rozet op de grond) omwille van de hoge vegetatie errond. De
Veldparelmoer wordt met uitsterven bedreigd. De enige grote populatie ligt op het militair domein
van Wiemesmeer (Zutendaal), op 13 km ten zuiden van onze vindplaats, en daarnaast is er nog
een populatie in Meeuwen-Gruitrode, op 5 km ten noorden van de vindplaats op de Oudsberg.
Sinds 2000 zijn daar (voor het eerst in 15 jaar) echter geen vlinders meer gezien (mond. med.
Dirk Maes)! Zwervers zouden volgens de literatuur tot op zo’n 10 km van deze populaties kunnen
geraken. Verruiging en vermesting van (hei)schrale graslanden of beplanting met naaldhout zijn
42
de oorzaken van de sterke achteruitgang van deze vlinder in Vlaanderen. Natuurbeheer moet
ervoor zorgen dat de vegetatie voldoende schraal blijft. De beste beheersvorm voor
Veldparelmoer is gefaseerd maaien: een deel van de vegetatie jaarlijks zeer kort maaien (daar
groeien de beste Smalle-weegbreeplanten voor ei-afleg) en andere delen meerdere jaren niet
maaien. De rupsen overwinteren namelijk in zelfgesponnen nesten in iets hogere vegetatie.
We besluiten dat er op verschillende plaatsen aan de rand van de reservaatsperimeter Oudsberg
geschikte terreinen liggen ter omvorming naar schraal grasland. Dit zou wel eens één der meest
geschikte en strategisch gelegen plaatsen kunnen zijn waar het nog mogelijk is om het uitsterven
van deze vlindersoort tegen te houden. Het is belangrijk om met deze beheersacties niet langer
meer te wachten.
Niet waargenomen soorten
De Kommavlinder (Hesperia comma) is een volgens de Rode Lijst ‘bedreigde’ soort die vooral te
vinden is in pioniersvegetatie van droge heide met korstmossen en op droge, schrale graslanden
op zandgronden. De eitjes worden afgezet aan de basis van Schapegras of Buntgras die in een
kleine holte staan op kale grond (snelle opwarming) (Maes & Van Dyck, 1999).
De soort zou dus verwacht kunnen worden in het gebied ‘Oudsberg’, maar is ondanks speciale
aandacht (naar het trio Kommavlinder-Heivlinder-Blauwvleugelsprinkhaan, in vergelijkbaar
habitat) niet gezien. De snelle vlucht, laag boven de grond, maakt het er niet makkelijker op om
ze op te sporen. De vliegtijd is van midden juli tot eind augustus. Voor de Kommavlinder is het
behoud van pioniersvegetaties in de heide cruciaal. Tevens is een groot nectaraanbod
noodzakelijk (ruigten in de buurt van graslandpopulaties en Struikheide bij heidepopulaties).
1.3.2.9
Sprinkhanen
Acht verschillende soorten zijn langs de monitoringsroute gezien en/of gehoord (Tabel 9).
Daarbuiten zijn er nog 7 extra soorten vastgesteld (Tabel 12). Dat brengt het totale soortenaantal
op 15, wat erg hoog is!
In Vlaanderen zijn er maar 30 ‘hot spots’ bekend: dit zijn 5x5 km hokken waar in de periode 19911999 meer dan 10 sprinkhaansoorten zijn vastgesteld (hiervan liggen er trouwens 18 in de
provincie Limburg !). Van deze 30 ‘hot spots’ zijn er slechts 8 (waarvan 6 in Limburg) met 15 of
meer sprinkhaansoorten (Decleer et al., 2000). Dit geeft al direct een indicatie van de hoge
waarde van de Oudsberg voor sprinkhanen. (Het grootste deel van de Oudsberg valt in één
5x5hok (FS86), maar de Bosbeekvallei in FS85). Enkele algemene sprinkhaansoorten die niet
auditief te inventariseren zijn zouden bovendien nog in het gebied kunnen gevonden worden, mits
gericht zoeken op natte plekken (Zeggedoorntje) en op bomen en struiken (Boom- en
Struiksprinkhaan). Daarnaast ontbreekt merkwaardigerwijs ook de Heidesabelsprinkhaan; in
1999 is de soort evenmin waargenomen (N. Thijs, mond. med.).
43
De status van de soorten volgens de ontwerp-Rode Lijst (Decleer et al., 2000) is weergegeven.
Zes sprinkhaansoorten staan op deze voorlopige Rode Lijst: Snortikker, Negertje, Wekkertje,
Blauwvleugel, Veldkrekel, Boskrekel.
Veldsprinkhanen
De Snortikker (Chorthippus mollis) wordt voor Vlaanderen beschouwd als ‘Kwetsbare’ soort, die
vooral voorkomt in droge heide met als meest typische habitatplek enigszins beschutte, grazige
plaatsen (Decleer et al., 2000). In Nederland kwam de soort vroeger enkel in de duinen, op droge
heide en heischraal grasland voor. De laatste 20 jaar vond daar een areaaluitbreiding in
noordelijke richting plaats waarbij veelvuldig dijken en (spoor)wegbermen bewoond worden
(Kleukers et al., 1997). In Belgisch Limburg zijn weinig oude gegevens van de Snortikker omdat
de soort vroeger niet herkend werd (moeilijk te onderscheiden van Bruine sprinkhaan en
Ratelaar). Tegenwoordig weet men dat de zang een goed kenmerk is en zeer bruikbaar is voor
inventarisatie. De soort blijkt momenteel zeer algemeen te zijn in Limburg (uitgezonderd
Leemstreek) in de geschikte biotopen (Verstraeten, 1993) en is op dit niveau in geen geval
bedreigd. In snelwegbermen van de E314 bijvoorbeeld, komt ze op de meeste grazige plaatsen
voor, gaande van waardevolle schrale graslanden tot heel smalle (1,5 m) grasstroken
(Lambrechts et al., 2000a). Uit een studie in droge heide kwam ze als vergrassingsindicator
binnen de heide naar voren (Lambrechts et al., 2000b).
Ze is langs 5 van de 6 monitoringsroutes gehoord, enkel ontbrekend in het verruigend
witbolgrasland (MR3) ingesloten door bos. Eerder lage aantallen vonden we op een recente
kaalkap (MR1, met Bochtige smele), in buntgrasvegetaties (MR2 en MR4) en in een dichte, licht
vergraste struikheidevegetatie (MR5). Hoge dichtheden komen voor op het schraal grasland
langs de Geuzenweg, met een duidelijke voorkeur voor het recent ‘diep gemaaide’ deel (MR6a)
ten opzichte van het verviltende deel (MR6b).
Het Negertje (Omocestus rufipes) verkiest droge en zonnige plaatsen, vaak nabij de bosrand. Ze
is op Vlaams niveau ‘Zeldzaam’, maar vrij algemeen in de Kempen (Decleer et al., 2000). Voor
Nederland wordt een breder spectrum aan ecotopen (qua vochtigheid) opgegeven. Ze komt er
veel voor in vochtige heide en daarnaast vooral in droger terrein als bosranden tot zelfs open
dennenbos op stuifzand. De soort komt in Nederland voornamelijk in natuurreservaten voor, maar
vertoont recent geen achteruitgang in populaties en wordt daarom beschouwd als ‘momenteel
niet bedreigd’ (Kleukers et al., 1997).
Het Negertje is enkel langs MR5 gehoord. Maximum 3 zangposten zaten hier vlakbij elkaar, in
een open plekje met wat Bochtige smele, terwijl het ontbrak in de dichte struikheidevegetatie
langs de rest van de route.
Het Wekkertje (Omocestus viridulus) wordt voor Vlaanderen als ‘Zeldzaam’ beschouwd, enkel in
de Kempen lokaal voorkomend (Decleer et al., 2000). Ze zou er een voorkeur hebben voor vrij
vochtige tot natte, hoge vegetaties. In graasweiden komt ze voor zolang de beweiding niet te
intensief is. Dit laatste komt overeen met literatuur uit Nederland (Kleukers et al., 1997) waarin
gesteld wordt dat het Wekkertje in een grote verscheidenheid aan ecotopen voorkomt, maar lage
en open vegetaties vermijdt.
44
We vonden ze vrij talrijk in 3 graslanden:
 schraal grasland langs de Geuzenweg (MR6a en MR6b);
 verruigend grasland volledig ingesloten door bos (MR3);
 (verruigend) grasland ten zuiden van de Kattebeek.
De dichtheden langs de monitoringsroutes op de 2 eerstvermelde plaatsen waren wel eerder
laag.
Het Knopsprietje (Myrmeleotettix maculata) heeft in droge heide een voorkeur voor
schaarsbegroeide plekken zoals Buntgrasvegetaties, zo blijkt uit een recent onderzoek in Limburg
(Lambrechts et al., 2000b). Dit is in heel België (Decleer et al., 2000) en Nederland (Kleukers et
al., 1997) het geval. Het is een goede kolonisator van nieuw ontstane, geschikte ecotopen, wat
vooral op kaalslagen opvalt. Samen met Bruine sprinkhaan is ze daar vaak de eerste bewoner
onder de sprinkhanen (Decleer et al., 2000).
De kapvlakte op de zuidgeoriënteerde helling (MR1) is inderdaad al gekoloniseerd door het
Knopsprietje: op 21 juni zongen hier al 23 mannetjes op 50 m. Ook op de kaalkap net ten oosten
van de Oudsberg zelf is het talrijk. De Buntgrasvegetaties op duinflanken (MR2) of –toppen
(MR4) worden ook bewoond, terwijl een verruigend grasland met dichte grasvegetatie (MR3) en
dichte heide (MR5) gemeden worden. De voorkeur van het Knopsprietje komt nog het best naar
voren in het schraal grasland langs de Geuzenweg, waar het grootste deel van het grasland
vervilt is (dichte grasmat) en een deel ‘diep gemaaid’ is (effect lijkt op plakken, maar minder
drastisch). Het Knopsprietje is enkel op het recent gemaaide, schralere, opener deel
waargenomen!
De Blauwvleugelsprinkhaan (Oedipoda caerulescens) komt van nature voor in de duinen
(vandaar ook de naam Blauwe duinsprinkhaan), in droge heiden, op stuifzand en soms ook op
kapvlakten op zandgrond. Recent is ze voor het eerst gemeld op de grindbanken van de
Grensmaas in Limburg (Kurstjens et al., 1999). Belangrijk voor dit dier is de aanwezigheid van
(grote oppervlakten) onbegroeide grond, die snel opwarmt. Tegenwoordig vormen door de mens
gecreërde, thermofiele biotopen een belangrijk aandeel van zijn leefgebied: groeven,
steenkoolterrils en spoorwegbermen (Kleukers et al., 1997). Tijdens het E314-Bermenonderzoek
(Lambrechts et al., 2000a) is er een waarneming verricht op een stenige, schraalbegroeide
voormalige parkeerplaats grenzend aan de Mechelse Heide.
In Nederland is de soort in het binnenland achteruitgegaan, maar houdt in de duinen goed stand.
Ze staat daar op de Rode Lijst in de categorie ‘Kwetsbaar’ (Kleukers et al., 1997). In Vlaanderen
zijn er twee belangrijke concentraties aan vindplaatsen: de Limburgse Kempen en de duinen. De
soort wordt bij ons eveneens als ‘Kwetsbaar’ beschouwd (Decleer et al., 2000).
We vonden de Blauwvleugel enkel op de schaarsbegroeide grond rond de Oudsberg zelf, net ten
zuiden ervan (in Buntgrasvegetatie) maar vooral net ten oosten: aan de voet van een zuidwest
georiënteerde helling (kleine kaalkap uit begin jaren ‘90) zaten op 18 augustus minstens 5 dieren.
Daarnaast is er nog één (klein) exemplaar gezien nabij de Oudsbergparking, op een breed
zandpad dat door een zone loopt waar vroeger zand is afgegraven.
45
Sabelsprinkhanen
De Sikkelsprinkhaan (Phaneroptera falcata) is een zuidelijke soort die zich pas sinds 1994 in
Limburg gevestigd heeft, maar sindsdien vrij sterk toegenomen is. Het goede vliegvermogen
speelt hierbij een rol. De soort wordt dan ook als ‘niet bedreigd’ beschouwd (Decleer et al., 2000).
Ze komt in Nederland vooral op hellingen met een goed ontwikkelde struiklaag voor (Kleukers et
al., 1997). Voor de vindplaatsen in Vlaanderen is opgemerkt dat het, ondanks de diversiteit in
terreintype, steeds om snel opwarmende terreinen gaat die vaak op zuidhellingen gelegen zijn
(Lambrechts & Guelinckx, 2000).
Deze soort wordt pas laat volwassen. Begin augustus noteerden we nog juvenielen: 2 wijfjes
langs de monitoringsroute in het schraal grasland langs de Geuzenweg (MR6) en één wijfje aan
de volledig andere zijde van het gebied, in een verruigend grasland met veel boomopslag ten
noorden van de Busselzijp. De aanwezigheid van onvolwassen dieren toont wel aan dat de soort
zich hier het voorgaande jaar (1999) met succes heeft voortgeplant !
Half augustus zijn wel volwassen dieren gezien, in een ruigtezoom met veel Brem tussen de
boekweitakker en de Geuzenweg (dus nabij grasland MR6 waar juvenielen zijn gezien).
Het Zuidelijk spitskopje (Conocephalus discolor) is zich sinds een tiental jaar sterk naar het
noorden aan het uitbreiden, maar in tegenstelling tot de Sikkelsprinkhaan vooral in het westelijk
deel van Vlaanderen (vrij algemeen in Oost- en West-Vlaanderen, nog geen waarnemingen in
Antwerpen en Brabant). In Limburg is er tot en met 1999 één vindplaats, in de Maasvallei
(Decleer et al., 2000).
Blijkbaar heeft de soort nu ook op Kempens plateau bereikt. Op 18 augustus zijn door ons
minstens 10 zingende mannetjes gehoord en gezien in het noordelijk deel van de Oudsberg, in
een zoom (met hoog gras, Brem en jonge boompjes) tussen de boekweitakker en de
Geuzenweg. Het geluid is hoog en niet makkelijk hoorbaar; visuele kontrole is noodzakelijk om
het algemene, sterk gelijkende Gewoon spitskopje uit te sluiten. De dieren verstoppen zich echter
graag in de vegetatie.
Ook in Nederland is het Zuidelijk spitskopje pas recent (sinds 1990) vastgesteld, steeds in
halfhoge, vrij dichte vegetaties zoals slootkanten en wegbermen in agrarisch gebied (Kleukers et
al.,1997). Het habitat in Vlaanderen varieert van nat tot droog, maar erg typisch is het voorkomen
op niet-gemaaide randen van hooilanden en wegbermen (Decleer et al., 2000).
Krekels
De Veldkrekel (Gryllus campestris) is een soort die (zeer sterk) achteruitgegaan is in Limburg
(Verstraeten, 1993) en ook in Nederland waar ze op de Rode Lijst onder de categorie 'bedreigd'
staat (Kleukers et al., 1997). Desondanks leert één blik op het verspreidingskaartje van België
ons dat Midden- en Noord-Limburg hét bolwerk is van deze soort. Ze wordt als ‘Zeldzaam’
beschouwd (voorlopige Rode Lijst, Decleer et al., 2000).
46
De Veldkrekel houdt van zandige plaatsen met open plekken waar het zonnig en warm is. De
holletjes worden vaak aan een graspol gemaakt met de opening naar het zuidoosten. De
afwisseling tussen begroeide en onbegroeide plaatsen is belangrijk (Verstraeten, 1993). In de
Tenhaagdoornheide is de Veldkrekel het talrijkst op de intensief begraasde percelen; dit zijn de
plaatsen met lage vegetatie of met vele open plekken tussen de hogere vegetatie. In de Teut zit
ze op vele open plekjes tussen Struikheide (Lambrechts et al., 2000b). Ze komt er ook in drie
zuidgeoriënteerde bermen van de E314 voor die aansluiten bij Tenhaagdoornheide. De soort
geeft hier de indruk heel gemakkelijk vanuit de heide de bermen in te trekken. Volgens Kleukers
et al. (1997) kan de soort zich in gunstige jaren uitbreiden en marginalere biotopen bewonen
zoals agrarisch landschap. In twee onderzochte noordgeoriënteerde en door bomen
beschaduwde bermen die aansluiten bij De Teut ontbreekt de Veldkrekel, wat de warmtevoorkeur
illustreert.
Op de Oudsberg komt ze her en der voor op buntgrasvegetaties. In de bermen langs de
Geuzenweg, op de noordrand van de perimeter, is ze talrijk (vooral ter hoogte van het schraal
grasland). Dieren zongen er ook vanuit een akker. Om de verschillende kleine populaties in het
gebied te verbinden zou het nuttig zijn dat het gebied opener werd en barrières als monotoon
naaldbos doorbroken werden.
De Veldkrekel zingt vooral van mei tot begin juli en de inventarisatie kan dus best in die periode
gebeuren.
De Boskrekel (Nemobius sylvestris) leeft op strooiselrijke, droge plaatsen op zandgrond, meer
bepaald langs bosranden, houtwallen of op open plekken in bossen (Kleukers et al., 1997). Het is
een warmteminnende soort maar direct zonlicht zou vermeden worden. Op Vlaams niveau wordt
ze als ‘Zeldzaam’ beschouwd en komt ze bijna uitsluitend in Limburg voor ! (Decleer et al, 2000).
De Boskrekel komt in het volledig gebied voor, zowel in de omgeving van de Oudsberg als op de
drogere delen van de valleien van de Bosbeek en de Busselzijp. Bovendien is ze vaak heel talrijk.
Ze zit zowel in bossen (ook in naaldhout), als in het strooisel van bomen op verboste heide.
Doornsprinkhanen
Deze maken geen geluid en zijn daardoor vrij moeilijk te inventariseren. Ze leven op de bodem.
Het Gewoon doorntje (Tetrix undulata) komt vooral voor op zandige terreinen, op enigszins
vochtige plekken met schaarse lage begroeiing zoals venoevers, bosranden, kapvlakten. In
Nederland en België is het een zeer algemene soort (Kleukers et al., 1997; Decleer et al., 2000).
Op een kaalkap in het uiterste noordoosten van de perimeter is het Gewoon doorntje talrijk
waargenomen en waarschijnlijk komt ze nog op heel wat andere plekken in het gebied voor.
Niet waargenomen soorten
Het Schavertje (Stenobothrus stigmaticus) is een zeer kleine sprinkhaan die een onopvallend
geluid maakt (Decleer et al., 2000). Deze ‘Bedreigde’ soort komt slechts op 3 plaatsen in
47
Vlaanderen voor, en op evenveel in Wallonië. Ze zou verwacht kunnen worden op de Oudsberg,
evenals het Zoemertje (Stenobothrus lineatus) dat nog zeldzamer is. Deze maakt wel een
opvallender geluid en het is minder waarschijnlijk dat het niet opgemerkt zou worden.
De Heidesabelsprinkhaan (Metrioptera brachyptera) heeft een voorkeur voor heidegebieden,
zoals zijn naam het aangeeft. In vochtige heide worden alle successiestadia bewoond, op droge
heide (en in lichte naaldbossen) zou de soort meestal in lage dichtheden voorkomen waarbij een
deel van de populatie uit de vochtige heide afkomstig zou zijn (Kleukers et al., 1997). De soort is
‘Zeldzaam’ op Vlaams niveau (Decleer et al., 2000). De soort was verwacht in de
struikheidevegetaties, maar mogelijk zijn deze te klein in oppervlakte.
1.3.2.10 Libellen
Binnen de reservaatsperimeter van de Oudsberg liggen er weinig vochtige terreinen,
uitgezonderd in de Bosbeekvallei. Er zijn toch 25 libellensoorten (22 langs monitoringsroutes en 3
extra erbuiten) waargenomen (Tabel 10, Tabel 13). Toch zijn er niet minder dan 5 Rode
Lijstsoorten vastgesteld! Eén der verklaringen is zeker dat de Oudsberg in het voor libellen
waardevolste deel van Vlaanderen ligt. Noord-Oost-Limburg is inderdaad, samen met MiddenLimburg en enkele gebieden in de Antwerpse Kempen, één der libellen hotspots van Vlaanderen.
Literatuurgegevens in de soortbesprekingen komen uit de gedocumenteerde Rode Lijst van De
Knijf & Anselin (1996).
De Smaragdlibel (Cordulia aenea) is een typische soort voor stilstaand water met venige bodem
(laagveenplassen, heideplassen, vijvers) waar drijvende en ondergedoken waterplanten aanwezig
zijn. Het wijfje legt de eipaketten graag af in Veenmossen en Vederkruid (in het water, maar nabij
de oever). Op de Rode Lijst staat ze in de categorie ‘Kwetsbaar’. De soort vliegt vooral tussen half
mei en eind juni. Half juni is er een wijfje waargenomen in een natte ruigte en nat grasland net ten
zuiden van de Kattebeek.
De Metaalglanslibel (Somatochlora metallica) is eveneens een ‘Kwetsbare’ soort. Ze prefereert
beschaduwde, langzaam stromende beken. Vennen en vijvers worden ook bewoond als een deel
van de oever beschaduwd wordt door struiken en bomen, er een smalle rietgordel is en
voldoende open water. Meestal gaat het om voedselarmere wateren. Adulte dieren kunnen tot 70
km van hun voortplantingsbiotoop vliegen. Het waargenomen mannetje, aan een vijvertje in de
voormalige zandgroeve net buiten de perimeter, was bijna zeker een zwerver. Het dier joeg er
circa een kwartier en vloog dan weer weg.
De Bruine winterjuffer (Sympecma fusca) is de enige libel in Vlaanderen die in het adulte stadium
overwintert. De soort staat op de Vlaamse Rode Lijst in de categorie ‘Bedreigd’. De eitjes worden
afgezet in vennen, waarbij de aanwezigheid van een rietzone met biezen en russen en drijvende
afgestorven stengels belangrijk is, evenals zones met ondiep water dat snel opwarmt. De
ontwikkelingsduur van eieren en larven is immers slechts 3 maanden, wat zeer kort is vergeleken
met andere libellen. De overwintering gebeurt in bossen (vaak in dennenbos), dikwijls
verscheidene kilometers van het water! De meeste dieren worden vanaf april actief en zoeken
dan snel opwarmende plaatsen op, bijvoorbeeld zuidhellingen met heide en met vele open
48
plekken. Van half juni tot eind juli zijn er geen adulten, maar vanaf begin augustus sluipen de
eerste adulten weer uit die op hun beurt overwinteren. De Bruine winterjuffer is 4 keer
waargenomen: drie keer in het westelijk deelgebied en eenmaal in het oostelijk deel van de
perimeter. In het westelijk deel is begin april 2 keer een individu gezien dat op dode takken aan
het zonnen was in heide met boomopslag. Half september vlogen minstens 2 individuen in een
ruigtezoom tussen de boekweitakker en de Geuzenweg, waar hoog gras, Brem en jonge
boompjes elkaar afwisselen. Aan de andere kant van het gebied zijn 3 ex. geteld langs MR7, in
droge heide nabij de bron van de Busselzijp. De Bruine winterjuffer is een onopvallend gekleurde
juffer die makkelijk over het hoofd kan gezien worden. Doordat de soort al vliegt voor enige
andere juffer uitgeslopen is, valt ze op dat moment voor de aandachtige waarnemer wél erg op.
April is een goede inventarisatiemaand.
De Bruine korenbout (Libellula fulva) is een met uitsterven bedreigde soort (slechts een tiental
vindplaatsen na 1990) die haar ‘bolwerk’ in Noord-Oost-Limburg heeft. Ze komt voor aan
zuurstofrijke, langzaam stromende beken en rivieren met een goed ontwikkelde rietgordel en
oevervegetatie.
Op 28 juni zat er een wijfje Bruine korenbout op een braamstruik langs MR3 (verruigend grasland
volledig ingesloten door bos). Merk op dat 14 dagen voorheen op dezelfde plaats een
Veldparelmoervlinder is gezien! Blijkbaar is dit een aantrekkelijke plaats voor zwervende insecten.
Ook de Tijgerspin heeft dit grasland gekoloniseerd.
De Weidebeekjuffer (Calopteryx splendens) is ‘Zeldzaam’ in Vlaanderen, maar kan lokaal
algemeen zijn. Langs de Bosbeek is maar 1 ex. gezien binnen de perimeter. Ze komt voor langs
zuurstofrijke beken die gedeeltelijk door waterplanten bedekt zijn en verkiest –in tegenstelling tot
de Bosbeekjuffer- zonbeschenen (weide)beken.
De Geelvlekheidelibel (Sympetrum flaveolum) en de Plasrombout (Gomphus pulchellus) zijn geen
soorten van de Rode Lijst, maar evenmin erg algemeen in Vlaanderen. De Geelvlekheidelibel is
eenmaal gezien in een moerassig terrein langs de Bosbeek (MR9) en de Plasrombout jagend
boven een grasland net ten noorden van de Kattebeek.
De Breedscheenjuffer (Platycnemis pennipes) komt in de drie beekvalleien voor (Kattebeek,
Busselzijp en Bosbeek).
1.3.2.11 Bespreking monitoringsroutes voor dagvlinders, sprinkhanen en libellen
MR1: recente kaalkap
Deze kaalkap op een zuidgeoriënteerde helling blijkt al goed gekoloniseerd door diverse
ongewervelden. Knopsprietje is er heel talrijk en Bruine sprinkhaan, Ratelaar en Snortikker
komen er voor. Het zijn alle 4 soorten met een goed kolonisatievermogen die vooral in open,
schaarsbegroeid terrein voorkomen.
Kleine vuurvlinder en vooral Heivlinder (Rode Lijst: Kwetsbaar) zijn interessante vlindersoorten die
49
eveneens open, schaarsbegroeide plekken prefereren.
MR2: buntgrasvegetatie
Deze buntgrasvegetatie op een duinflank is omgeven door (ver)bos(te heide) en is waarschijnlijk
te beperkt in oppervlakte om soorten als Blauwvleugel en Heivlinder te herbergen. Kleine
vuurvlinder, Snortikker en Knopsprietje gedijen er wel goed.
MR3: ingesloten grasland
Dit verruigend grasland ingesloten door naaldbos is heel interessant voor diverse vlindersoorten:
Bruin zandoogje, Koevinkje, Zwartsprietdikkopje en Groot dikkopje zijn er talrijk, laatstgenoemde
bijna steeds op bramen. Het zijn soorten die van wat ruigere graslanden houden, zeker in
combinatie met een goede nectarbron (braam).
De diversiteit aan veldsprinkhanen is laag: de grasmat is te dicht. Krasser, een soort die heel veel
voorkomt in intensief gebruikte kultuurgraslanden, is er heel talrijk. Toch is het veelvuldig
voorkomen van Wekkertje (Rode Lijst: Zeldzaam) interessant.
Tenslotte is de aanwezigheid vastgesteld van 2 met uitsterven bedreigde insectensoorten, de
Veldparelmoervlinder en Bruine korenbout, vermoedelijk als zwervers.
MR4: Buntgrasvegetatie in westelijk heidedeel
Buntgras- en struikheidevegetatie langs een zandpad. Het leverde dezelfde soorten op als in de
vergelijkbare vegetatie van MR2: Kleine vuurvlinder, Snortikker, Knopsprietje en een enkele
Bruine sprinkhaan.
MR5: heiderelict naast weg Opglabbeek-Gruitrode
We vinden er een afwisseling van dichte struikheidevegetatie en opener, vergraste plekjes. Dit is
de enige locatie in het gebied waar Negertje (Rode Lijst: Zeldzaam) is gezien, terwijl ook de
Snortikker er voorkomt.
MR6: schraal grasland
In het schraal grasland langs de Geuzenweg vergeleken we een niet-beheerde zone met veel
bloeiplanten langs een bremstruweel (MR6b) met een in 1999 ‘diep gemaaid’ stuk dat met een
lage ijle vegetatie begroeid is (MR6a).
Bloeiende kruiden trekken vlinders aan. Dit verklaart waarschijnlijk de hogere aantallen Bruin
zandoogje, Hooibeestje, Kleine vuurvlinder (tot 5!) en Zwartsprietdikkopje langs MR6b. Toch is
het nuttig te benadrukken dat er wel telkens Hooibeestjes en Bruine zandoogjes rondvlogen
50
boven het schraler begroeid terrein. Het is volgens Maes & Van Dyck (1999) net deze korte
vegetatie die door de wijfjes wordt opgezocht om eitjes af te zetten.
Wat betreft de sprinkhanen zijn de voorkeuren soms duidelijk. De Krasser is het talrijkst in het
ruiger grasland (max. 25 zp.) terwijl de Snortikker de kortere vegetatie (MR6a) prefereert (max.
24 zp.) en het Knopsprietje (max. 6 zp.) en een occasionele Ratelaar en Bruine sprinkhaan enkel
in MR6a voorkomen. Het Wekkertje lijkt zich in beide terreinen even goed thuis te voelen (3 zp.).
Van de Sikkelsprinkhaan zijn enkel 2 juvenielen gezien in het ruiger grasland, wat in
overeenstemming is met literatuurgegevens.
De aanwezigheid van variatie bewijst hier weer duidelijk zijn waarde.
MR7, MR8, MR9 en MR10: beekvalleien
Hier lag de nadruk op libellen. Aan het begin van de Busselzijp (MR7) is Bruine winterjuffer
gezien! Aan een vijvertje in de Kattebeekvallei (MR8) komen 12 libellensoorten voor, waaronder
Vuurjuffer en Kleine roodoogjuffer. In een moerassig terrein in de Bosbeekvallei (MR9) was de
Geelvlekheidelibel de interessantste van 9 soorten en langs de Bosbeek (MR10) zelf is er
eenmaal een Weidebeekjuffer gezien en Breedscheenjuffers.
Bespreking van overige plaatsen
De grote waarde van de Oudsberg voor ongewervelden ligt zeker in het thermofiele karakter.
Open plekken op droge, arme zandgrond warmen snel op. Voor zuidelijke warmteminnende
soorten zijn dit vaak de eerste plaatsen waar ze zich vestigen.
Er is één plaats waar niet minder dan 3 van deze zuidelijke soorten, die recent sterk oprukken in
Vlaanderen, tesamen voorkomen. Dit is in een zoom tussen de boekweitakker en de Geuzenweg,
waar hoog gras, Brem en jonge boompjes elkaar afwisselen. Op 18 augustus zijn zowel
Tijgerspin, Sikkelsprinkhaan als Zuidelijk spitskopje hier gezien. Bij een controle in september zijn
ze niet meer teruggezien, maar vlogen er wel Bruine winterjuffers rond.
1.3.2.12
(Zand)loopkevers
De twee ‘algemeenste’ soorten zandloopkevers zijn in het gebied vastgesteld. Ze zijn beide
opgenomen in de Rode Lijst in de categorie ‘Achteruitgaand’ (Desender et al., 1995). Het zijn
mooie en opvallende dieren die in het veld goed herkenbaar zijn. De in eerdere studies
(Lambrechts et al., 2000b) vastgestelde verschillen in habitatvoorkeur tussen de soorten kwamen
hier weer tot uiting.
Cicindela hybrida, de Basterdzandloopkever, wordt in het nieuwe Nederlandse standaardwerk
(Turin, 2000) Bronzen zandloopkever genoemd. We vinden ze het talrijkst op grotere plekken
kaal zand. Ze is bijzonder talrijk rond de Oudsberg zelf (o.a. op het brede pad dat er vanuit
westelijke richting naartoe loopt), op 2 plaatsen in het westelijk deelgebied (‘zandvlakte’ aan paal
gasleiding) en brede zandpaden in de omgeving van de plaats waar BVS4 stond) en op brede
51
zandpaden nabij de grote kapvlakte waar BVS1 staat. Op kleinere open plekken met kaal zand
ontbreekt ze niet (vb. buntgrasvegetatie op duinflank aan BVS3).
De Bronzen zandloopkever gedijt hier voornamelijk dankzij de recreatie die ervoor zorgt dat er
open zand aanwezig blijft.
Cicindela campestris, de Groene zandloopkever, houdt weliswaar ook van open plekken maar
lijkt minder gebonden aan kaal zand. Hij komt verspreid over het gebied voor in lage aantallen.
1.3.2.13 Solitaire bijen
Tijdens de ongewervelden-inventarisatie zijn ook steekproefsgewijs de Apidae (bijen) onderzocht.
Bij gebrek aan Vlaams referentiemateriaal is voor de soortbespreking gebruik gemaakt van een
recente Nederlandse referentie (Peeters, T.M.J.; I.P. Ramaekers; J. Smit. 1999. Voorlopige atlas
van de Nederlandse bijen (Apidae). European Invertebrate Survey Nederland.)
Deze beperkte survey leverde 19 soorten op, allemaal verzameld in het noordelijke en centrale
deel van de perimeter. Opvallend is het voorkomen van Andrena lapponica, de Bosbesbij met in
Nederland slechts enkele waarnemingen in Limburg en Noord-Brabant. De bijzonderste vondst
betreft evenwel Sphecodes albilabris, de Grote bloedbij, een opvallende soort met z’n
Nederlandse verspreidingszwaartepunt aan de Kust. De dichtstbijzijnde vindplaats bevindt zich
rond Tilburg. Deze parasitaire soort heeft Colletes cunicularius, de Grote zijdebij, als gastheer.
Deze bij is oorspronkelijk een duinsoort, die recent ook stuifzanden en zandige terreinen in het
binnenland lijkt te koloniseren. Ook van deze soort zijn slechts enkele vindplaatsen in
Nederlands-Limburg en Noord-Brabant bekend. Op de Oudsberg werd een kolonie Grote
zijdebijen aangetroffen.
De geslachten Nomada en Sphecodes behoren tot de zogenaamde Koekoeksbijen. Ze leven
solitair, maar parasiteren bij andere bijen. De eieren worden gelegd in de broedcel van de
gastvrouw, waarna ei of larve van de gastvrouw worden gedood. De meeste koekoeksbijen zijn
kleurrijk en hebben een wespachtig uiterlijk.
Andrena barbilabris is een op zandgronden algemene soort die sporadisch tot in het stedelijke
gebied is aan te treffen. Nesten worden gemaakt in niet of weinig begroeide plekken.
Andrena lapponica, de Bosbesbij, is gespecialiseerd in Blauwe bosbes. Ze nestelt in kleine
groepjes op zandige plekken en komt zeer verspreid voor binnen de hoge zandgronden van
Nederland, met slechts enkele waarnemingen in Limburg en Noord-Brabant.
Andrena ovatula is een bewoner van droge, niet al te voedselrijke graslanden, droge heiden en
droge ruderale vegetaties. Ze vliegt vooral op Brem en Stekelbrem, en komt onder andere in
Nederlands Limburg vrij veel voor.
Andrena vaga - Grijze zandbij - is een vrij algemene soort op pleistocene zandgronden. Ze vormt
vaak grote nestaggregaties van honderden tot duizenden nesten. De soort voedt zich op
52
Wilgen.
Bombus terrestris/lucorum (Aardhommel/Steenhommel) is een algemene en wijd verbreide soort.
Colletes cunicularius, de Grote zijdebij, is oorspronkelijk een duinsoort, die recent ook stuifzanden
en zandige terreinen in het binnenland lijkt te koloniseren. Als vroeg verschijnende soort (piektijd
april) is ze gespecialiseerd op Wilg. Nest- en foerageerplaatsen kunnen ver uit elkaar liggen.
Slechts enkele vindplaatsen in Nederlands-Limburg en Noord-Brabant. In de Oudsberg is een
kolonie van de soort aangetroffen.
Halictus tumulorum, de Metaalgroene groefbij, is een algemene soort, vooral van gebieden met
een klei-achtige of venige grond. Ze kan als cultuurvolger ook worden aangetroffen in parken en
tuinen.
Lasioglossum calceatum is een zeer algemene, weinig kieskeurige soort die ook in een stedelijke
omgeving voorkomt.
Lasioglossum quadrinotatulum is een vrij algemene soort van zandgebieden, die graag in de
grond nestelt.
Nomada alboguttata, de Bleekvlekwespbij, is een algemene wespbij die meestal vliegend wordt
waargenomen boven kaal zand van bijvoorbeeld zandverstuivingen, maar ook boven zandpaden
in heiden en bossen.
Nomada flava, de Gewone wespbij, is een algemene soort van tal van biotopen, zoals bosranden,
heidevelden en afgravingen.
Nomada lathburiana, de Roodharige wespbij, is een algemene soort van de pleistocene
zandgronden
Nomada succincta, de Geelzwarte wespbij, is een algemene soort met een brede
biotoopvoorkeur: heidevelden, bosranden etc.
Osmia rufa, de Rosse metselbij, is als uitgesproken cultuurvolger de meest algemene metselbij.
Sphecodes albilabris, de Grote bloedbij, is een opvallende soort met z’n Nederlandse
verspreidingszwaartepunt aan de Kust. De dichtstbijzijnde vindplaats bevindt zich rond Tilburg. Ze
heeft de Grote zijdebij als gastheer.
Sphecodes crassus, wordt in de Nederlandse grensstreek zeer verspreid aangetroffen, met een
concentratie van waarnemingen rond de Maas.
Sphecodes ephippius is in Nederlands Limburg een talrijke soort, die zowel sociale als solitaire
bijensoorten parasiteert.
53
Sphecodes cf. miniatus komt verspreid voor over Nederland, met vooral rond de Maas in Limburg
vrij veel vindplaatsen.
Sphecodes pellucidus parasiteert onder andere op Andrena barbilabris. Een flink aantal
vindplaatsen in Noord-Brabant en Limburg zijn bekend.
1.3.2.14 Overige ongewervelden
Laphria flava, een grote roofvlieg, is eenmaal gevangen langs MR4. Het dier leek aangetrokken
door lichtgekleurde kledij, maar volgens Van Veen (1984) zou ze op de mouwen van mensen
komen zitten om van daaruit te jagen. De soort zou een bewoner van bossen zijn, met voorkeur
voor naaldbossen. Ze zit er op boomstammen en stronken om van daaruit te jagen op dazen en
grote vliegen. De eieren worden gelegd in holten en spleten van bomen en de larven ontwikkelen
zich in het hout.
Sericomya lappona is een zeldzame zweefvlieg die op venige plaatsen voorkomt. Ze kan echter
aanzienlijk zwerfgedrag vertonen zodat het moeilijk te achterhalen is waar de dieren zich
voortplanten. Op 12 mei 2001 zijn 2 exemplaren gevangen, 1 in de Kattebeekvallei en 1 langs de
Geuzenweg tussen de Oudsberg en het Gruitroderbos.
Ectobius panzeri, de Heidekakkerlak, is met bodemvallen gevangen op 2 ver van elkaar gelegen
plekken: in het schraal grasland langs de Geuzenweg (BVS6, 7ex;) en op een schraal begroeide
duintop (MR2, 1ex.). De Boskakkerlak (Ectobius sylvestris) komt in het hele gebied voor.
Van de Teunisbloempijlstaart (Proserpinus proserpina) zijn op 13 en 19 augustus 2000 rupsen
gevonden in het deelgebied Berkeinde, op Wilgenroosje. Deze nachtvlinder is in 1954 voor het
eerst in België vastgesteld (in het uiterste zuiden, in de Gaume) en kende vanaf de jaren 80 een
opmars. De tweede helft van de jaren 90 zijn er heel wat waarnemingen in de provincie Luik
gedaan en in Nederlands - Limburg. Deze waarneming in Opoeteren is de eerste waarneming
voor Belgisch Limburg (Vanholder, 2000)!!
1.3.3 Broedvogels
1.3.3.1
Samenvatting
Binnen de Oudsberg herbergen vooral de halfopen complexen van droge heide, al dan niet open
zand en boomgroepen een zeer rijke avifauna. In het kader van het beheersplan werd een
territoriumkartering opgemaakt; de losse waarnemingen staan beschreven in Tabel 14.
Vooral de groep van de bosrandvogels (typering volgens SOVON) is uitstekend
vertegenwoordigd. Alleen de Draaihals (Jynx torquila) kon vooralsnog niet worden vastgesteld.
Met 25 vastgestelde zangposten van Nachtzwaluw, verspreid over alle halfopen terreindelen op
en rond de duinengordel, komt de Oudsberg naar voor als een kerngebied voor deze
aandachtssoort. Boomleeuwerik volgt dit verspreidingspatroon. Niettegenstaande de
inventarisaties voor deze soort laat in het broedseizoen gebeurden – vanaf juni 2000 – werden
54
toch nog 13 zangposten vastgesteld. Boompieper was met 29 zangposten aanwezig. Een andere
karakteristieke maar schaarse broedvogel van bosranden, de Gekraagde Roodstaart, was
verspreid aanwezig over het gebied met 10 zangposten. De combinatie van halfopen terrein met
een rijk aanbod aan (bos)mieren leverde 8 territoria van Groene Specht.
De boscomplexen in en rond de reservaatsperimeter bevatten de karakteristieke dag- en
nachtroofvogelsoorten: Buizerd, Havik, Sperwer, Ransuil en Bosuil. Tijdens de zomermaanden
was bij iedere terreinbezoek Wespendief prominent aanwezig. Boomvalk daarentegen is slechts
één keer, in de nazomer, waargenomen. Opvallende wintergast was de Klapekster, die
verscheidene malen rond en op de Oudsberg zelf is waargenomen.
Indicatief voor het besloten karakter van het reservaat (deels te wijten de hoge bebossingsgraad,
maar allicht ook aan het uitgesproken microreliëf) is het ontbreken van kensoorten van open,
structuurrijke droge heide (Roodborsttapuit), en open vergraste heide (Veldleeuwerik,
Graspieper). Soorten met aanzienlijke oppervlakteaanspraken voor complexen van open, droge
heide met duinen (Tapuit) of stuifzand met korstmossteppes (Duinpieper) ontbreken uiteraard
ook.
1.3.3.2
Nachtzwaluw
Met 25 territoria komt de Oudsberg naar voor als een kerngebied voor deze broedvogel. In
geschikt halfopen terrein komt de Nachtzwaluw voor over het hele noordelijke deel van het
reservaat. In de westelijke heidezone werden 7 territoria geteld (waarvan één op de zuidelijke
perimetergrens), in het centrale heide-en duingedeelte rond de Oudsberg zelf 13 territoria, en in
het oostelijke duinengebied richting De Mieren/Berkeind 4 territoria. Ten zuiden van de
Kattenbeek richting Bosbeek zijn geen territoria vastgesteld.
De gesloten boscomplexen – zowel naaldhoutaanplantingen als eikenberkenbos – leveren geen
waarnemingen op.
1.3.3.3
Boomleeuwerik
De verspreiding van de Boomleeuwerik was vergelijkbaar met deze van de Nachtzwaluw. Tijdens
de inventarisaties zijn in totaal 13 territoria vastgesteld: 3 in het westelijke heidegedeelte, 5 in het
centrale deel, en 5 in het oosten. Opvallend is de snelle kolonisatie van de beperkte kaalkap ten
oosten van de Oudsberg.
1.3.3.4
Boompieper
Een derde broedvogel die een voorkeur heeft voor half open heideterreinen, de Boompieper, was
in 2000 met 29 territoria aanwezig binnen de perimeter: 10 in het westelijk deel, 13 in het centrale
deel, en 6 in het oostelijke deel.
55
1.3.3.5
Gekraagde Roodstaart
Met tien territoria was de Gekraagde Roodstaart goed vertegenwoordigd binnen de perimeter. De
vogel ontbreekt alleen in de gesloten naaldhoutcomplexen, en komt verder verspreid over de
perimeter voor in halfopen terrein.
1.3.3.6
Geelgors
In de randzones van het reservaat is de Geelgors nog vrij goed vertegenwoordigd met 10
territoria. Het zwaartepunt ligt in het gebied rond de Busselzijp, met een afwisseling van
houtkanten, aanplantingen en akkers, maar ook in het westelijk heidegebied waren drie territoria
aanwezig, waarvan 2 duidelijk gebonden aan de half open heide in de weekendverblijvenzone.
1.3.3.7
Houtsnip
Net als bij eerder onderzoek rond de Mechelse Heide blijkt de nauwe samenhang tussen
Houtsnip en Nachtzwaluw wanneer (naald)bos en meer open heideterrein samen voorkomen. In
totaal zijn 16 territoria vastgesteld, waarbij opvalt dat de soort zich vooral aan de rand van de
centrale heide- en duinzone ophoudt. Ook de goede bezetting van het westelijk heidedeel
(weekendverblijvenzone) is opvallend.
1.3.3.8
Havik
Als typische bosvogel onder de dagroofvogels ontbreekt de Havik uiteraard niet. Vermoedelijk
waren binnen de reservaatsperimeter 2 broedparen aanwezig: één in het naaldboscomplex ten
noorden van de zandgroeve, en één in het boscomplex ten noorden van de Woutercamping
1.3.3.9
Sperwer
Ook van de Sperwer zijn minimaal 3 broedparen vastgesteld: rond de Busselzijp, in Berkeinde en
het centrale boscomplex.
1.3.3.10 Buizerd
Voor de Buizerd zijn drie territoria vastgesteld: één rond de Kattenbeek; één rond de Busselzijp
en een derde ten noorden van de Oudsberg.
1.3.3.11 Wespendief
Tot half augustus liet deze trekvogel zich nagenoeg bij ieder terreinbezoek waarnemen.
Rondcirkelende of overvliegende exemplaren zijn opgemerkt ter hoogte van het westelijk
heidecomplex, boven de Oudsberg, boven de Busselzijp, de Kattenbeek en de Bosbeek.
Uitgegraven wespennesten zijn aangetroffen aan de Oudsberg vlak naast een druk belopen
wandelpad, in de berm naast het RLKM-fietspad in het noordoosten, en vlakbij Berkeinde. Bij
56
gebrek aan nestvondsten is een exacte kwantificering van het aantal broedparen (1 à 3) in of
nabij het reservaat niet mogelijk.
1.3.3.12 Torenvalk
De soort is in juni en juli waargenomen in de vallei van de Kattenbeek. De status als broedvogel is
onzeker.
1.3.3.13 Boomvalk
Verrassenderwijs is deze soort slechts één keer waargenomen, nl. een jagend exmplaar medio
augustus boven de Oudsberg. De status als broedvogel binnen de perimeter is onzeker.
1.3.3.14 Sijs
Twee broedparen zijn vastgesteld van deze op Vlaams niveau zeldzame broedvogel: één aan de
noordrand van het westelijk heidecomplex, en één ten westen van De Mieren.
1.3.3.15 Grote Bonte Specht
Met een negental broedparen is deze spechtensoort gebiedsdekkend aanwezig binnen de
perimeter, vooral binnen de boszones.
1.3.3.16 Groene Specht
De Groene Specht (8 broedparen) heeft in vergelijking met de Grote Bonte Specht een meer
uitgesproken voorkeur voor de randzones en halfopen delen van het reservaat, zoals het centrale
heidecomplex, de Kattenbeekvallei en de vallei van de Busselzijp. De soort is niet vastgesteld in
het westelijke heidecomplex, hoewel zijn voorkomen daar meer dan waarschijnlijk is. De
geplande aanvullende inventarisatieronde voor de Boomleeuwerik in het voorjaar van 2001 kan
hierover meer duidelijkheid verschaffen.
1.3.3.17 Zwarte Specht
De soort is als broedvogel aanwezig in de reservaatsperimeter, waar hij overal is waargenomen.
Ook hier is een meer accurate aantalschatting voor 2000 belemmerd door de minder geschikte
inventarisatieperiode.
1.3.3.18 Grauwe Vliegenvanger
De soort is op drie plaatsen vastgesteld in oude bestanden van Grove den met een vrij open
structuur: in het centrale boscomplex ten noorden van de zandgroeve, bij de Woutercamping, en
in de Mieren. Ook in de Bosbeekvallei was de soort als broedvogel aanwezig.
57
1.3.3.19 Bonte Vliegenvanger
Buiten de aankomstperiode (eind april) is deze soort erg moeilijk te inventariseren. Toch is in een
jong loofbos naast de Kattenbeek half juni een alarmerende vogel waargenomen.
1.3.3.20 Fluiter
Een broedgeval van Fluiter is vastgesteld in een naaldbos ten noorden van de Busselzijp. Ook is
eind mei éénmalig een zangpost waargenomen aan de zuidrand van het westelijke
heidecomplex, eveneens in naaldbos.
1.3.3.21 Zomertortel
De randzones huisvestten in totaal 5 koppels Zomertortel: 2 rond de Busselzijp, 2 in de
Kattenbeekvallei, en één in de Bosbeekvallei.
1.3.3.22 Grote Lijster
Zes broedparen in totaal voor deze schuwe lijstersoort, waarvan vier in de randzone (Kattenbeek,
Berkeinde, Busselzijp) en twee in het oostelijke heidcomplex rond de Oudsberg, waar de soort
een duidelijke voorkeur aan de dag legt voor kaal terrein zoals een recente kapvlakte.
1.3.3.23 Kruisbek
Bij de voorbereiding van het project in februari-maart is de soort tweemaal waargenomen ter
hoogte van de zandgroeve: een eerste keer betrof het een paartje, twee weken later werd op
dezelfde locatie een zingend mannetje waargenomen. Ook is eind mei een familie (adulten plus
juvenielen) opgemerkt ten westen van de Oudsberg.
1.3.3.24 Andere
In de vallei van de Bosbeek zijn eenmalig Boomklever (roep) en een mannetje Wielewaal
waargenomen. Wegens de beperkte omvang van de perimeter binnen de Bosbeekvallei is het
onduidelijk in hoeverre beide soorten – waarvan het voorkomen in de Bosbeekvallei bekend is –
daadwerkelijk binnen de perimeter tot broeden zijn gekomen.
Bosrietzanger (2 zangposten) was gebonden aan vochtige ruigtes, één in de Busselzijp en één bij
de Busselzijp.
Tijdens de maand mei is tweemaal een pleisterend paartje Pijlstaart waargenomen op een vijver
in de Busselzijpvallei, en begin juni is een rondcirkelende Zwarte Wouw opgemerkt boven de
Oudsberg. Daarnaast is eind mei een zingende Appelvink waargenomen in de top van een Grove
den bij de Oudsberg.
Opvallende winterwaarneming was de aanwezigheid gedurende meerdere dagen van een
Klapekster op de top van de Oudsberg, dus in het centrale heidedeel.
58
1.3.4 Herpetofauna
Ondanks het feit dat het - buiten de beekvalleien - om een zeer droog gebied gaat, zijn er een
aantal interessante amfibieënwaarnemingen gedaan door ons en door Nobby Thijs (1999). Drie
soorten zijn ‘zeldzaam’ volgens de Rode Lijst (Bauwens & Claus, 1996), namelijk Rugstreeppad,
Vinpootsalamander en Heikikker.
De Rugstreeppad (Bufo calamita) is door ons eenmaal vastgesteld, nl. in september 2000 op het
heischraal grasland langs de Geuzenweg.
In het ‘duinencomplex’ waar onze bodemvalreeks 4 stond is door Thijs (1999) een Heikikker
(Rana arvalis) gevangen.
De Alpenwatersalamander (Triturus alpestris) is door ons tweemaal vastgesteld in het gebied,
telkens in september 2000. Mogelijk gaat het om dieren die komen overwinteren in het gebied en
zich in de omgeving voortplanten. Ook door Thijs (1999) is de soort op 2 plaatsen genoteerd. Hij
ving ook eenmaal de volgens de Rode Lijst ‘zeldzame’ Vinpootsalamander (Triturus helveticus),
in het heischraal grasland tegen de Geuzenweg.
De Groene kikker (Rana esculenta complex) is talrijk in enkele plasjes in de voormalige
zandgroeve, net buiten het visiegebied.
De Levendbarende hagedis (Lacerta vivipara) is talrijk in het gebied. Op Vlaams niveau is ze
nochtans ‘zeldzaam’ (Bauwens & Claus, 1996). Vooral in de eerste helft van april zijn veel
waarnemingen verricht. Dit komt overeen met het ontwaken van wijfjes en jonge dieren uit
winterrust en vervolgens de paarperiode (Schops, 1999). De mannetjes ontwaken een maand
eerder, vanaf begin maart. De soort is vooral gezien in struikheidevegetaties en in ‘boomheide’,
bijvoorbeeld net ten westen van de Oudsberg zelf (zie kaart). Ze is daarnaast ook geregeld in het
schraal grasland langs de Geuzenweg gezien. Boomopslag wordt op prijs gesteld door de
hagedissen, in dichte (lichtarme) bossen daarentegen ontbreekt ze.
Vermeldenswaardig is dat een Levendbarende hagedis erin slaagde de brand van 19 juni 2000 te
overleven. Twee dagen na de brand zat een exemplaar ondergronds in de pijp van een
konijnenhol. Een maand later werd er nogmaals een hagedis gezien op het afgebrand terrein;
Nochtans is dit door het gebrek aan dekking niet geschikt voor deze soort.
Door Thijs (1999) is ook de Hazelworm (Anguis fragilis) in het gebied vastgesteld, namelijk in het
schraal grasland langs de Geuzenweg. Deze is eveneens ‘zeldzaam’ (Bauwens & Claus, 1996).
1.3.5 Zoogdieren
Opvallend slecht vertegenwoordigd binnen de Oudsberg is het Konijn: sporadisch zijn wel
individuele dieren, graafsporen en uitwerpselen aangetroffen, maar nergens is nog sprake van
grote, bewoonde burchten.
59
Van Ree daarentegen zijn naast talrijke zichtwaarnemingen ook over het hele gebied veeg- en
krabsporen aangetroffen. Favoriete boomsoort is de Lijsterbes. Ook Haas is herhaalde malen
waargenomen. Eekhoorn is verspreid over het gebied aanwezig.
Qua marterachtigen is de waarneming van een Hermelijn in de weekendverblijvenzone
vermeldenswaard.
1.4
Historische ontwikkeling van landschap en bodemgebruik
1.4.1 Historische kaarten
1.4.1.1
Ferraris (ca. 1750)
Rond Ophoven via Opglabbeek-dorp tot in Louwel is een band met vooral akkers ingekleurd, aan
de noordzijde begrensd door een groot heidecomplex. Aansluitend op die akkercomplexen
bevinden zich hooilanden rond de waterlopen, zoals de Kleine Beek, naast de zuidrand van de
band Opglabbeek-Louwel, en naast de volledige Bosbeek. Langsheen de Kattenbeek vanuit
Louwel is naast hooiland verspreid ook hakhout aanwezig.
Ook in Opoeteren zijn rond de Busselzijp al hooilanden en enkele boerderijen aanwezig, in het
zuidoosten (Riet) begrensd door akkers, opwaarts in de vallei door hakhout. Deze akkers worden
aan de zuidwestelijke rand wel afgezoomd met een brede houtwal, waarschijnlijk als beschutting
tegen instuivend zand vanop de heide. Vanuit Opoeteren strekken de akkers zich
stroomopwaarts uit in de Bosbeekvallei tot voorbij de Kattenbeek ter hoogte van de Aartshouw.
De omliggende en tussenliggende gebieden zijn allemaal ingekleurd als heide, al dan niet met
boomopslag.
Over de Oudsberg lopen al een aantal wegen door de heide naar het noorden (richting Meeuwen,
Gruitrode, Neerglabbeek), net zoals vanuit de Busselzijp naar het noordwesten (zowel via
valleidal als valleirand). De weg Opglabbeek-Louwel-Opoeteren is al herkenbaar, net als de weg
Louwel-Dorne.
1.4.1.2
Vandermaelen (ca. 1850)
De heide is nog steeds dominant aanwezig binnen het kaartbeeld, en begint ten noorden van
Opglabbeek, zoals bij Ferraris, nog steeds ter hoogte van Het Laar. Vandermaelen geeft al de
bestaande wegroute naar Gruitrode. Boven Louwel volgt de heidegrens plusminus de
gemeentegrens, met in de Kattenbeekvallei nog steeds hooilanden, die zich via Berkeynde
uitstrekken tot Riet. Het gebied tussen de Kattenbeek en de Bosbeekvallei blijft gekarteerd als
heide. In de Busselzijp zijn nog steeds hooilanden aanwezig op het grondgebied van de
gemeente Maaseik. Opvallend is dat Vandermaelen de Busselzijp pas laat beginnen bij de Riet.
Ten noorden van de Riet, nu net buiten de perimeter, zijn enkele akkers aanwezig omgeven door
brede houtwallen. Diezelfde constellatie – akkers met houtwallen – is ook aanwezig in Louwel, ten
westen van de huidige zandgroeve en ten oosten van het bestaande kapelletje, en in
Neerglabbeek, waar de akkercomplexen ten zuiden van de dorpskern grenzend aan de ‘Bruyère
60
de Gruytrode’ zijn omgeven door houtwallen, uitlopend in bos. Ook deze omwallingen zijn te
verklaren vanuit de problematiek van het stuivend zand.
1.4.1.3
Militaire kaart van België (1939 op 1/20.000)
De Oudsberg is grotendeels bebost, zowel het westelijk als het oostelijk (centraal) heidecomplex.
Verspreid zijn wel afgelijnde percelen met heide aan te treffen, allicht het gevolg van
perceelsgewijze kappingen van Grove den. De blok landbouwgrond ten zuiden van de Busselzijp
is nog volledig open. De Mieren zelf – dus de Busselzijp stroomopwaarts van De Riet – zijn
volledig bebost, maar de noordwand van het Busselzijpdal richting Bovenlee is nog grotendeels
heide, omsloten door naaldbos.
Rond de Kattenbeek domineert open grasland, overgaand in vochtige en droge heide richting de
weg Louwel-Opoeteren.
Ook de Bosbeekvallei wordt gedomineerd door hooiland, buiten de alluviale vlakte bruusk
overgaand in naaldbos afgewisseld met heide. Ter hoogte van het recreatiegebied Wouterbron
duidt de kaart een moerasgebied aan.
1.4.1.4
Luchtfoto’s 1971
Nauwelijks dertig jaar na de militaire kaart van 1939 geeft het gebied een totaal andere aanblik,
dat qua structuur nauw aansluit bij het huidige landschapsbeeld. Het huidige westelijk en oostelijk
heidecomplex, gescheiden door een breed naaldbos, is duidelijk herkenbaar. Beide
heidepercelen vertoonden toen wel nog een duidelijk open karakter, met nauwelijks boomopslag.
De wegenstructuur van het westelijk heidecomplex is vergeleken met de voorgaande kaarten
(waarin deze zone in gebruik was als naaldbos) volledig gewijzigd, gericht op een verkaveling als
weekendverblijvenzone. De eerste weekendverblijven zijn reeds zichtbaar, en de plekken met
kaal zand zijn schaars, beperkt in oppervlakte en zeer verspreid.
Het uitzicht van het centrale heidecomplex wordt gedomineerd door een centrale stuifzandvlakte
te midden van een grotendeels open heide. Noordoostwaarts van deze stuifzandkern bevinden
zich nog enkele andere verstuivingen. Opvallend is een lusvormige motorcrossomloop ten westen
van de stuifzandkern, en een wirwar van paden.
In de vallei van de Busselzijp valt op dat de bovenloop van het dal nog onbebost is, terwijl in de
middenloop de bestaande vijvers bij de weekendverblijven al zijn uitgegraven. De Busselzijpvallei
tegen de Riet is nog grotendeels open, en bestaat waarschijnlijk uit hooiland. Ten zuiden van de
Busselzijp is nog steeds een groot akkercomplex aanwezig, en ter hoogte van Berkeinde vallen
enkele grotere heidepercelen op.
In de Kattenbeekvallei wordt het centrale hooilandgedeelte intussen afgescheiden van de weg
Louwel-Opoeteren door een dennenaanplanting (voorheen heide). Ten zuiden van de weg,
tegenover het nieuw aangelegde dennenbos, bevindt zich nog een brede strook heide tussen de
61
weg en het boscomplex richting Bosbeek. In de Bosbeekvallei zelf komen verspreid
loofhoutbosjes voor, afgewisseld met moeras.
1.4.1.5
Luchtfoto’s 1984 en 1995
De meest recente serie luchtfoto’s wijzigen fundamenteel niets aan het overheersende beeld van
de luchtfoto’s uit 1971. De fotoserie toont wel een voortschrijdende verbossing van de open
gedeelten (heide, beekdal), en een graduele reductie van de oppervlakte stuifzand.
1.4.2 Evolutie bodemgebruik: brand in 1959 aspectbepalend
In grote lijnen vertoont de Oudsberg een klassiek patroon van bodemgebruiksevolutie: de heides
op hogere zandgronden zijn vanaf de tweede helft van de vorige eeuw bebost met
naaldhoutsoorten, de vroeger intensief gebruikt beekvalleien zijn geleidelijk verlaten en
geëvolueerd naar bos (Bosbeekvallei en Busselzijp), weekendverblijvenzone (Busselzijp) of een
kleinschalig, overwegend extensief gebruikt landbouwgebied met een dominantie van
hobbylandbouw afgewisseld met bosperceeltjes (Kattenbeekvallei).
De huidige unieke waarde als halfopen heide- en duinlandschap valt grotendeels te herleiden tot
een uitzonderlijke calamiteit, nl. een grote bosbrand die in 1959 ca. 203 ha naalbos verwoestte
tussen de weg Opglabbeek-Gruitrode en de baan Opoeteren-Neerglabbeek, hierbij inbegrepen
de Oudsberg, die toentertijd bebost was met Grove den en Zomereik (mond. med. ir. Norbert
Martens). De afgebrande percelen werden deels heropgeplant met Corsikaanse den. De overige
afgebrande percelen - overwegend in particulier bezit - werden niet opnieuw bebost, maar
verkaveld als weekendverblijvenzone (westen) of gebruikt als crossterrein (centrum). Tot op
vandaag resulteert dit in een westelijk en een centraal heidecomplex, gescheiden door– in
hoofdzaak – Corsikaanse den.
1.5
Bedreigingen
1.5.1 Recreatief medegebruik
1.5.1.1
Algemeen
Los van de behandeling binnen dit beheersplan wordt het luik ‘recreatief medegebruik’ uitputtend
behandeld worden binnen het onderzoeksproject ‘Onderzoek naar de behoeften van alle
gebruikers van de Vlaamse natuurreservat De Oudsberg te Meeuwen-Gruitrode en de uitwerking
van een Toegankelijkheidsplan’ (De Roo et al., 2002).
Het recreatief medegebruik binnen het visiegebied kan worden opgedeeld in verblijfsrecreatie
door particulieren, verblijfsrecreatie door groepen, harde dagrecreatie en zachte dagrecreatie. De
belangrijkste bedreigingen resulterend uit deze recreatievormen zijn verstoring, overbetreding,
eutrofiëring, zwerfvuil en brandgevaar.
62
1.5.1.2
Verblijfsrecreatie door particulieren
Sinds de zestiger jaren komen verspreid binnen het visiegebied clusters van weekendverblijven
voor. Deze concentreren zich in het uiterste westen van de reservaatsperimeter tegen de weg
Opglabbeek-Gruitrode, in het zuidoosten ter hoogte van de Berkeinde/de Mieren, in de vallei van
de Busselzijp en in mindere mate de Bosbeek, en in het noordoosten op de noordflank van het
Busselzijpdal. Alleen deze laatste cluster van verblijven bevindt zich planologisch in een zone
voor verblijfsrecreatie. De overige constructies zijn zonevreemd.
Daarnaast is net buiten de reservaatsperimeter, naast de Kattebeek, het kampeerterrein ‘De
Woutercamping’ aanwezig, met aanpalend enkele vakantiewoningen voor de huurmarkt.
Het gebruik van de weekendverblijven door particulieren is in vergelijking met de beginfase sterk
teruggelopen. Een aantal verblijven wordt nog regelmatig tot intensief gebruikt, maar veel huisjes
en caravans zijn inmiddels vervallen of zelfs geheel verdwenen.
Nog los van de zonevreemdheid en het al dan niet vergunde karakter van de opgerichte
constructies zijn de volgende problemen geassocieerd met deze vorm van verblijfsrecreatie:
 rustverstoring ten gevolge van bezoekende en vertrekkende verkeer met bijkomend risico
op verkeersslachtoffers onder met name reptielen en amfibieën;
 rustverstoring ten gevolge van de bewoning zelf;
 visuele verstoring via de aanwezigheid van de constructies en de omringende veelal
streekvreemde beplanting.
1.5.1.3
Verblijfsrecreatie door groepen
In en nabij het visiegebied bevinden zich een behoorlijk aantal kampeerterreinen voor vooral
jeugdgroepen. Aan de rand van het reservaat gaat het vooral om vaste bivakhuizen, met
verspreid in het reservaat ook enkele particuliere terreinen die gebruikt worden voor
tentenkampen. De piekperiode valt uiteraard in de zomermaanden (juli-augustus), maar verspreid
doorheen het jaar worden de bivakhuizen ook verhuurd voor weekends etc.
Vanuit hun aantal en actieradius hebben deze bivakkerende groepen de grootste impact op het
reservaat.
Uit een bevraging van een vijftal jeugdgroepen die logeerden in de bivakloodsen binnen de
perimeter kwamen een aantal constanten naar voor:
 bij de keuze van de bivakplaats speelt de nabijheid van een speelterrein/bos sterk mee;
 spelactiviteiten gebeuren zo dicht mogelijk bij de bivakplaats;
 beide ondervraagde groepen in de Bosbeekbivak maakten de verplaatsing naar de
Oudsberg voor een (avond)activiteit;
 de bewuste bivakplaatsen zijn relatief goedkoop;
 de meeste kampplaatsen worden 2 jaar van tevoren geboekt;
63

hout voor een kampvuur wordt bij gebrek aan richtlijnen gewoon uit het dichtstbijzijnde
bos gesleurd.
De concentratie van illegale bivakken en tentenkampen rond de Oudsberg zorgt er dus voor dat
dit ecologisch hoogwaardig en kwetsbaar habitat in de maanden juli en augustus vooral gebruikt
wordt in een zeer laagwaardige toepassing, nl. als bosrijk en afwisselend speelterrein dat toevallig
dicht bij de bivakplaatsen ligt, wat resulteert in o.a. zwerfvuil, overbetreding en rustverstoring (ook
’s avonds en ’s nachts). Met name de groepsspelen (bosspel, nachtspel), waarbij structureel de
aanwezige paden worden verlaten, vormen een aanzienlijke bedreiging voor bodembroedende
vogels als de Nachtzwaluw. Daarnaast wordt uit alle bossen in de onmiddellijke nabijheid van een
kampeerplaats stelselmatig het aanwezige dode hout gesprokkeld, wat ten koste gaat van
houtgebonden ongewervelden en ook de herpetofauna (schuil- en overwinteringsplaats).
Zolang verblijfsrecreatie door groepen wordt gedoogd in de onmiddellijke nabijheid van het
centrale heidecomplex zal dit kerngebied van het reservaat gebruikt worden als speelterrein
tijdens de zomermaanden. Het terugdringen van spelrecreatie door groepen in de kernzone zal
dus alleen kans op slagen hebben wanneer (1) dit gedoogbeleid gefaseerd wordt stopgezet, (2)
een alternatief speelterrein wordt aangeboden in de nabijheid van de overblijvende dan wel
nieuwe bivakterreinen in of nabij de perimeter en (3) de bivakkerende groepen in een vroeg
stadium – best nog voor het tijdstip van boeken - een goede voorlichting krijgen over de
spelmogelijkheden in de buurt van hun bivakplaats.
Uitermate prioritair is het tentenkamp ten oosten van de Oudsberg op één van de laatst
resterende grotere Buntgrasvegetaties, te midden van de bossen. In Artikel 97, §2 van het
Bosdecreet is trouwens ondubbelzinnig vastgelegd dat het, ‘onverminderd de verbodsbepalingen
opgenomen in wetten, decreten en reglementen, zonder toestemming van de bosbeheerder en
machtiging van het Bosbeheer, in alle privé-bossen verboden is’:
 1. keten, loodsen en andere constructies en verblijfsgelegenheden op te richten, en
tenten en woonwagens, al dan niet op wielen, te plaatsen, met uitzondering van die
welke vereist zijn voor het beheer en de bewaking van de bossen en voor de
veiligheid en het welzijn van de personen die op rechtmatige wijze in het bos
verblijven.
 2. reclame aan de bomen te bevestigen, reclameborden te plaatsen en onverschillig
welk andere middel van commerciële reclame te gebruiken
 3. de rust in het bos en van de bezoekers op welke wijze ook te verstoren;
 4. resten, vuilnis en afval, van welke aard ook, achter te laten buiten de daartoe ter
beschikking gestelde verzamelplaatsen:
 5. bomen te beschadigen, planten weg te nemen, uit te rukken of af te snijden, tenzij
als beheersmaatregel;
 6. onverschillig welk voorwerp dat tot de uitrusting van het bos behoort te vernielen, te
beschadigen en te misbruiken
 7. prikkeldraad aan te brengen en/of in stand te houden in en om de bossen, tenzij
anders voorzien in het beheersplan.
In Artikel 99 van het Bosdecreet is verder bepaald dat in alle bossen en binnen een afstand van
100 meter tot de bossen het verboden is vuur te maken in de open lucht, om welke reden dan
ook, behoudens in uitvoering van een goedgekeurd beheersplan of behoudens een machtiging
64
door het Bosbeheer en met uitzondering van de wettelijk verplichte verbrandingen.
Zoals hoger beschreven is de associatie van Buntgras en Heidespurrie zeer gevoelig voor
eutrofiëring ten gevolge van recreatie, omdat zelfs een lichte aanrijking volstaat om de overgang
naar het Dwerghaververbond te bewerkstelligen.
1.5.1.4
Harde dagrecreatie
Onder deze categorie van recreatief medegebruik vallen alle vormen van gemotoriseerde
recreatie (motor, terreinwagen, quad,..), van recreatie te paard (individueel, in groep, al dan niet
met een gespan) en per fiets (mountainbike, veldrijden). Daarnaast maken ook andere
georganiseerde vormen van recreatie waarbij de aanwezige paden worden verlaten (zoals
oriëntatielopen) onderdeel uit van de harde vormen van dagrecreatie.
Ook op het vlak van gemotoriseerd verkeer in bossen is het Bosdecreet duidelijk: ‘In de bossen
en op de boswegen is geen enkele vorm van gemotoriseerd verkeer toegelaten, behalve om
technosche redenen zoals onderhoud en exploitatie, of wanneer dit verkeer noodzakelijk is voor
het beheer en de bewaking, voor de veiligheid van de bezoekers en in door de bosbeheerder vast
te stellen bijzondere omstandigheden’ (Artikel 14).
Om dit af te dwingen is de Afdeling overgegaan tot het plaatsen van slagbomen. Uit
terreinonderzoek blijkt dat deze aanpak relatief succesvol is: hooguit ruiters, fietsers en
motorcrossers omzeilen sporadisch deze barrières. Toch zijn er nog een aantal belangrijke
lacunes in dit ontmoedigings- en preventiebeleid. Zo is het westelijk heidedeel nog vrij
toegankelijk via de onverharde doorsteek tussen Opglabbeek en Neerglabbeek. De grootste
concentratie gemotoriseerde recreatie bevindt zich bijgevolg hier, voornamelijk op en rond de
aanwezige stuifzandkern. Ook aan de noordzijde van de Oudsberg is de afscherming nog
onvoldoende. De bestanden Corsikaanse den in eigendom van de Afdeling (o.a. perceel 631t5)
hebben een zeer slecht ontwikkelde kruid- en struiklaag, waardoor ondernemende motorcrossers
sporadisch toch via deze weg dwars door het bos de aantrekkelijke zandplekken op de Oudsberg
bereiken. De belangrijkste toegangsweg loopt evenwel via perceel 631h5 (tevens de locatie met
het prioritair aan te pakken tentenkamp). Op de eerste plaats wordt het perceel zelf frequent
gebruikt door wildcrossers. Maar op de tweede plaats zorgt de afwezigheid van een
voetgangerssluis of een andere barrière ervoor dat via een smalle doorgang toch de percelen in
eigendom van de Afdeling kunnen bereikt worden, met de Oudsberg en de recente kaalkap als
belangrijkste doel. Zowel wildcrossers (tot terreinwagen toe) als ruiters slagen er via deze weg in
de centrale duinengordel te bereiken.
Voor de oriëntatielopers is getracht om via een galvanisé-afsluiting de toegang tot de meest
kwetsbare vegetaties te voorkomen, bijvoorbeeld via de Zavelstraat. Ook deze aanpak is relatief
succesvol, ondanks het herhaaldelijk doorknippen van de draden.
1.5.1.5
Zachte dagrecreatie
Onder de zachte dagrecreatie vallen zowel de recreatielopers (joggers), de natuurgerichte
wandelaars als de dagjesmensen (veelal families met kinderen) voor wie een bezoek aan de
65
Oudsberg gelijk staat met een aantal uren ontspannen in en op het zand van de Oudsberg. De
directe bedreigingen samenhangend met deze recreatievorm zijn eerder beperkt. De
belangrijkste risico’s vormen het achterlaten van zwerfvuil, eutrofiëring en het niet aangelijnd
houden van de hond.
1.5.2 Verbossing van de heide
Zoals beschreven in het luik ‘flora’ is van open heide nauwelijks nog sprake binnen het
visiegebied. De enige uitzondering hierop vormt de recente brandvlakte in het westelijke
heidedeel en de zone ten westen van de parking.
De belangrijkste bijdrage tot de verbossing wordt geleverd door Grove den. Via de
schermwerking en de accumulatie van organisch materiaal in de toplaag volgend uit de
verbossing met Grove den zetten vervolgens ook Ruwe berk, Zomereik en lokaal Amerikaanse
vogelkers de verbossing verder. Sinds de eerste beschikbare orthofoto’s van het gebied uit 1971
is de verbossingsgraad (stamtal, kroonbedekking) vanaf de randen steeds toegenomen.
Bosbestandsopnames in de weekendverblijvenzone (zie Tabel 1 en Tabel 2) zijn illustratief:
ondanks een eerste dunning in de winter van 1999-2000 telt een heideperceel als 966b5 nog
ruim 600 bomen per ha, met een gezamenlijk grondvlak van 10. In het westelijk heidedeel
(perceel 966h) geeft een eerste meting in de zuidelijke helft van het perceel (ob966h1) een
stamtal van ruim 1000, met een grondvlak van 15. In beide percelen is Grove den dominant qua
stamtal en grondvlak. Dit heeft uiteraard gevolgen voor de kruidlaag: in perceel 966b5 is Bochtige
smele reeds sterker aanwezig dan Struikheide, en in perceel 966h rukt Bochtige smele sterk op.
In het centrale heidedeel, rond de Oudsberg, is de situatie niet anders. In de opener delen, ten
westen van de Oudsberg (perceel 632k2, meting ob632k23) staan gemiddeld ruim 500 bomen en
boompjes per ha, opnieuw overwegend Grove den met vrij veel Sporkehout, maar zonder Berk
en met slechts een beperkt aandeel Zomereik. Ten zuidoosten van de Oudsberg, waar de
verbossing al verder is voortgeschreden, geeft een opname in hetzelfde perceel (opname
ob632k22) een stamtal van ruim 1000, met alleen al voor Grove den een grondvlak van 10. In
deze opname zijn zowel Berk, Zomereik als Sporkehout aanwezig. Ook hier blijkt uit de gegevens
van de kruidlaag dat onder invloed van een hogere verbossingsgraad het aandeel Struikheide in
de kruidlaag afneemt, ten voordele van grassen als Bochtige smele en in mindere mate
Pijpenstrootje.
De gevolgen van deze verbossing zijn meerduidig. Zo buffert de houtopslag qua temperatuur en
luchtvochtigheid het extreme microklimaat dat typisch is voor heideterreinen in het algemeen en
reliëfrijk heideterrein in het bijzonder. Dit is ongunstig voor de typische, zeer gespecialiseerde
ongewerveldenfauna gebonden aan droge, warme terreinen. Deze schermwerking, in combinatie
met een aanhoudende verrijking van de bodem via bladval, verhoogt de overlevingskans van
nieuwe zaailingen en zorgt voor een vergrassing van de heide. Voor het herstel van de vitaliteit
van de droge heide zal dus niet volstaan kunnen worden met het verwijderen van de houtopslag.
Ook ingrepen in de kruid- en humuslaag via maaien en/of plaggen zullen hiervoor lokaal
noodzakelijk zijn.
66
1.5.3 Exoten
Zoals blijkt uit de bosbestandopnames komen zowel Amerikaanse vogelkers als Amerikaanse eik
verspreid over het visiegebied voor. De impact van de Amerikaanse vogelkers is gemiddeld
evenwel veel groter dan de verstorende effecten vanwege de Amerikaanse eiken.
In de westelijke weekendverblijvenzone is Amerikaanse vogelkers samen met Grove den de
belangrijkste oorzaak van verbossing van de heide. Vooral de aanwezigheid van moederbomen
op de particuliere eigendommen vormt een aanhoudend probleem. Toch zijn ook daar een aantal
percelen in eigendom nog belangrijke verspreidingsbronnen, zoals het bestand Grove den 964p3,
naast de Geuzebaan. Ook de centrale duinengordel, rondom de Oudsberg, is allerminst vrij van
Amerikaanse vogelkers. In de omringende heide zijn verschillende moederbomen aanwezig. Ook
in het dal van de Busselzijp zijn de problemen met Amerikaanse vogelkers aanzienlijk.
Braakliggende akker- of graslandpercelen worden in snel tempo gekoloniseerd vanuit de
omringende dennenbossen. Een deel van perceel 788a (een voormalige akker) is volledig verbost
met vooral Amerikaanse vogelkers en in mindere mate Berk.
Belangrijke verspreidingskernen zijn uiteraard de naaldbospercelen waar Amerikaanse vogelkers
bewust is aangeplant, zoals in de bossen van de stad Maaseik in de bovenloop van de Busselzijp.
Hier is langs de dreven eveneens Amerikaanse eik aangeplant, van waaruit ook deze exoot zich
verder verspreidt. De Amerikaanse eiken naast deze brandgangen zijn nog te jong om een
ecologische waarde te hebben voor holenbroeders zoals spechten.
1.5.4 Branden
Met uitzondering van de benedenloop van de Busselzijp is de hele reservaatsperimeter in het
kader van een brandpreventieplan aangeduid als ‘brandgevaarlijke zone’. De Oudsberg heeft
namelijk een kwalijke traditie op het vlak van bosbranden. De huidige vegetatiestructuur van het
reservaat is grotendeels toe te schrijven aan de grote bosbrand uit 1959. Rond 1975 is in het
noordwestelijk deel van de westelijke weekendverblijvenzone een 10-tal ha afgebrand (mond.
med. N. Martens). Maar ook in de voorbije twee jaar – juni 2000 en juli 2001 – is het alleen
dankzij tijdig ingrijpen van de brandweer dat dit fenomeen beperkt bleef tot een lokale
heidebranden van beperkte omvang (een 2-tal ha in 2000, enkele aren in 2001).
Deze aanhoudende brandrisico’s vormen niet alleen een risico voor de aanwezige
natuurwaarden. De veiligheidsrisico’s voor met name de verblijfsrecreanten – hetzij in
weekendverblijven, hetzij in tentenkampen – zijn zeer groot, mede gelet op het onder normale
omstandigheden al sterk desoriënterende karakter van het terrein.
Nog los van het mogelijke oorzakelijke verband tussen recreatie en bosbrand (sigarettenpeuken,
open vuur) vormt met name dit veiligheidsrisico voor de recreant zelf een belangrijk argument
tegen gedoogde verblijfsrecreatie in de slecht bereikbare kern van het natuurreservaat.
67
68
2 Beheersstreefbeeld
2.1
Inleiding
Het Vlaams natuurreservaat ‘De Oudsberg’ heeft prioritair een natuurbehoudsfunctie. Dit betekent
dat het beheer gericht moet zijn op het behoud van de eigen aard, de verscheidenheid en het
ongeschonden karakter van het natuurlijk milieu via het treffen van beschermende maatregelen
voor de flora, de fauna en hun gemeenschappen en groeiplaatsen.
In dit hoofdstuk wordt eerst en vooral een synthese gemaakt van de huidige ecologische waarde
van het gebied. In tweede instantie wordt aangegeven welke regelgeving van invloed is op de
keuze van een toekomstig streefbeeld. Vanuit deze twee invalshoeken wordt vervolgens het
streefbeeld opgebouwd, mede gestuurd door de abiotische beperkingen en potenties die vooral
de duinengordel met zich meebrengt.
2.2
Nog ruimte voor verbetering van actueel hoge ecologische waarde
Op dit ogenblik functioneert het reservaat reeds zeer goed voor vogels gebonden aan bosranden
en halfopen terreinen op de hogere zandgronden: Nachtzwaluw, Boomleeuwerik, Boompieper,
Gekraagde Roodstaart, Geelgors en Groene Specht zijn allemaal goed tot zeer goed
vertegenwoordigd in het actuele broedvogelbestand. Indicatief voor het besloten karakter van het
reservaat (deels te wijten aan de hoge bebossingsgraad, maar allicht ook aan het uitgesproken
microreliëf) is het ontbreken van kensoorten van open, structuurrijke droge heide
(Roodborsttapuit) en open vergraste heide (Veldleeuwerik, Graspieper). Soorten met aanzienlijke
oppervlakteaanspraken voor complexen van open, droge heide met duinen (Tapuit) of stuifzand
met korstmossteppes (Duinpieper) ontbreken uiteraard ook.
Ondanks de beperkte aanwezigheid van droge, zonnige, schaars begroeide terreindelen en hun
vaak geïsoleerde ligging binnen het reservaat blijken deze habitats nog een zeer bijzondere
spinnen- en loopkeverfauna te bezitten. Uitzonderlijk waardevol voor alle ongewervelden is het
enige schraalgrasland binnen het visiegebied. Voor loopkevers bijvoorbeeld leverde dit perceel
meer dan de helft van het aantal soorten én de meeste soorten van de Rode Lijst. Opvallend is
voorts het goede kolonisatievermogen van deze schraallandminnende soorten: een recente
beperkte kaalkap van Grove den leverde meteen verscheidene zeldzame soorten op.
De grote waarde van de Oudsberg voor ongewervelden ligt zeker in het thermofiele karakter.
Open plekken op droge, arme zandgrond warmen snel op, zeker wanneer het aanwezige
microreliëf zorgt voor een zuidexpositie. Voor zuidelijke warmteminnende soorten zijn dit vaak de
eerste plaatsen waar ze zich vestigen. Illustratief hiervoor is het gezamenlijk in één perceel
voorkomen van twee van deze zuidelijke sprinkhaansoorten die recent sterk in uitbreiding zijn in
Vlaanderen, nl. Sikkelsprinkhaan en Zuidelijk spitskopje.
Het totale aantal vastgestelde sprinkhaansoorten, 15, geeft duidelijk het grote belang van de
Oudsberg weer voor sprinkhanen. In Vlaanderen zijn er slechts 8 ‘hot spots’ bekend, dus 5x5 km
hokken waar in de periode 1991-1999 15 of meer sprinkhaansoorten zijn vastgesteld. Zes
69
waargenomen sprinkhaansoorten staan op de voorlopige Vlaamse Rode Lijst: Snortikker,
Negertje, Wekkertje, Blauwvleugel, Veldkrekel, en Boskrekel. Blauwvleugelsprinkhaan, een
kensoort van duinen, droge heide, stuifzand en soms ook kapvlakten op zandgrond, is alleen
waargenomen rond de Oudsberg zelf. De Veldkrekel gaat in Vlaanderen sterk achteruit, maar
komt nog verspreid over het gebied voor. De verbinding tussen de verscheidende deelpopulaties
van deze weinig mobiele schraallandsoort laat evenwel sterk te wensen over.
Op het vlak van de dagvlinders leverden de inventarisaties van 2000 in totaal 22
dagvlindersoorten op. Lokale populaties van de Rode Lijstsoorten Bruine eikenpage en Heivlinder
zijn aanwezig. Opvallend was voorts een geïsoleerde waarneming van een derde Rode Lijstsoort, nl. de Veldparelmoervlinder. Hooibeestje, een soort die in Vlaanderen een zeer sterke
achteruitgang laat zien, kwam alleen voor in het hogervermelde schraalgrasland. Kommavlinder,
een kensoort van zeer schrale Struisgras- en Buntgrasvegetaties, is niet waargenomen in het
gebied.
Samengevat blijkt dat de meest bijzondere elementen van de Oudsbergfauna nog verspreid over
het visiegebied voorkomen. Hun habitats staan zowel kwantitatief als kwalitiatief onder druk onder
invloed van de voortschrijdende verbossing. Positief is evenwel dat de tot dusver uitgevoerde
herstelmaatregelen onmiddellijk een gunstig resultaat hadden, hetgeen aangeeft dat de
aanwezige populaties nog voldoende dynamisch zijn om op nieuwe kansen in te spelen.
2.3
Beschermde habitats waardevol richtsnoer
2.3.1 Aanduiding als gericht natuurreservaat
De Oudsberg is aangeduid als gericht natuurreservaat. Dit houdt in dat door gericht ingrijpen via
aangepaste beheersmaatregelen op korte en lange termijn spontane ecologische processen
doorgang kunnen blijven vinden en (zeldzame) natuurlijke ecosystemen kunnen blijven
voortbestaan.
Volgens een ontwerpbeheersplan (Cardoen, 1988) moet het beheer streven naar een zo hoog
mogelijke diversiteit en natuurlijkheidsgraad, met het behoud en waar nodig herstel van de
inwendige biotoopvariatie. Hierbij moeten de volgende facetten centraal staan:
 Behoud van de geomorfologische waarde, met name de opbouw en afbraak van het
landschap onder invloed van de wind en de plantengroei;
 Streven naar het behoud van alle stadia van de vegetatieve successiereeks op
stuifzanden;
 Behoud en optimalisatie van de avifaunawaarde, met specifieke aandacht voor zeldzame
broedvogelsoorten als Boomleeuwerik en Tapuit;
 Rekening houden met het mogelijke belang van het gebied voor reptielen en zeldzame
insecten;
 Bijzondere aandacht besteden aan de climaxvegetatie (eikenberkenbos). Het beheer
moet gericht zijn op het behoud en de verbetering van de natuurlijkheidsgraad van de
aanwezige bosecosystemen.
70
2.3.2 Habitatrichtlijn
De noordelijke uitbreidingsperimeter van het reservaat – ruwweg samenvallend met de
duinengordel - overlapt deels met Speciale Beschermingszone BE2200030 ‘Heide- en
vengebieden tussen Houthalen en Gruitrode’, voorgesteld in uitvoering van Habitatrichtlijn
92/43/EEG. Relevante habitats binnen het visiegebied zijn ‘Psammofiele heide met Calluna- en
Genistasoorten’, ‘Open grasland met Corynephorus- en Agrostissoorten op landduinen’, ‘Droge
heide (alle subtypen)’ en ‘Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op zandvlakten’. In de
Speciale Beschermingszone BE2200043 'Bosbeekvallei en aangrenzende bos-en heidegebieden
te As-Opglabbeek-Maaseik' zijn vooral 'Oude zuurminnende bossen met Quercus robur op
zandvlakten' en 'Overblijvende of relictbossen op alluviale grond (Alnion glutinoso-incanae)'
relevant.
Eerstgenoemde drie habitats zijn ondanks de verbossingsdruk nog steeds aanwezig binnen het
visiegebied, terwijl voor het vierde habitattype zeer goede uitgangssituaties aanwezig zijn voor de
verdere ontwikkeling van dit habitat.
Voor de perimeter is geen Vogelrichtlijngebied (richtlijn 79/409/EEG) afgebakend. Maar ook
buiten de afgebakende Vogelrichtlijngebieden zijn lidstaten verplicht zich in te zetten om de
vervuiling en verslechtering van de leefgebieden van de prioritair te beschermen vogelsoorten –
vermeld in Bijlage I van de Vogelrichltijn - tegen te gaan. Relevant voor ‘De Oudsberg’ zijn dit
Wespendief, Nachtzwaluw, IJsvogel, Zwarte Specht, Boomleeuwerik en Blauwborst.
2.4
Duinengordel sturend element
Binnen het streefbeeld voor ‘De Oudsberg’ vormt de duinengordel het sturend element. De
duinengordel zal landschappelijk herkenbaar zijn als een west-oost-georiënteerde halfopen as die
zowel zuidelijk, noordelijk als oostelijk overgaat in eikenberkenbos (met bijmenging van Grove
den). De ontwikkeling van droge heide en open graslandvegetaties wordt geconcentreerd rond
deze duinengordel, gezien het uitgesproken micro-reliëf en de daaruit resulterende variatie in
microklimaat de beste garanties biedt voor een duurzaam behoud van de verschillende
vegetatietypes en een maximale biodiversiteit per oppervlakte-eenheid.
Meer concreet worden de volgende principes gehanteerd:
 Het halfopen karakter binnen het gebied wordt versterkt met de duinengordel als basis,
evenwel zonder te evolueren naar een volledig open landschapstype. Dit betekent dat de
schaal waarop de verschillende successiestadia van open zand tot eikenberkenbos in
stand worden gehouden niet wordt toegesneden op zeer kritische broedvogelsoorten van
open heide en stuifzand als Tapuit of Duinpieper, en dat evenmin rekening wordt
gehouden met de specifieke biotoopeisen van aan openheid gebonden soorten als
Veldleeuwerik, Graspieper en in mindere mate Roodborsttapuit. De nagestreefde
mozaïek moet wel voldoen aan de habitatvereisten van broedvogels die door SOVON tot
de ‘bosrandvogels’ worden gerekend, nl. Groene Specht, Boompieper, Boomleeuwerik,
Geelgors, Nachtzwaluw, Gekraagde Roodstaart en Draaihals. Voor deze laatste soort is
voorts de aanwezigheid van oude Berken als nestboom belangrijk. Vanuit dit oogpunt
worden bij het vrijstellen van de verboste heide steeds een aantal oude bomen
behouden. Ook blijven ten zuiden van de Oudsberg enkele langgerekte boomgroepen
71




behouden. Uit de ongewervelden-inventarisaties blijkt dat in de huidige, vrij gesloten
situatie de meeste kritische schraallandsoorten (met uitzondering van de Kommavlinder)
nog aanwezig zijn binnen het reservaat. Afstemming van het beheer op deze
bosrandvogels via een versterking van het halfopen karakter op meso-schaal lijkt op
micro-niveau voldoende garanties te bieden voor het behoud en de ontwikkeling van de
gewenste ongewervelden-fauna.
Maximale benutting van extreem microklimaat op locaties met geaccidenteerd reliëf
rond de duinengordel. Het kappen van aanplantingen van Grove den en Corsikaanse den
is op deze locaties gerechtvaardigd. Bij de fasering van deze ingrepen moet primair
rekening worden gehouden met de versterking en het onderling verbinden van de
bestaande heide- en buntgrasvegetaties.
Spontane oververstuiving zal hooguit lokaal binnen het reservaat kunnen optreden, en
dan nog alleen op kleine schaal. Behoud van een minimumareaal open zand zal dus
steeds een actief ingrijpen vragen vanwege het beheer.
In de beekdalen (Bosbeek, Busselzijp) staat de ontwikkeling van elzenbroekbos voorop.
Het behoud en de ontwikkeling van schraalgrasland vanuit grasland dan wel akker krijgt
hoge prioriteit. Dit houdt in dat binnen de reservaatperimeter geen structureel
akkerbeheer wordt gevoerd. Akkers (met afvoeren biomassa) kunnen alleen overwogen
worden als verschralende stap bij de omvorming naar droog schraalgrasland.
Het resulterende streefbeeld is weergegeven in Kaart 9. Samenvattend kan het streefbeeld
worden weergegeven in onderstaand overzicht.
BWK-code
Beschrijving
cg*
droge struikheidevegetaties
dm*+ha*
vegetatieloos stuifduin met struisgrasvegetaties
35,89
ha*
schrale graslanden
21,99
ha*+cg*
schrale graslanden en droge struikheidevegetaties
4,91
ha*+cg*+ce*
schrale graslanden, droge en natte heidevegetaties
2,87
ha*+kbq*
schrale graslanden met bomenijen
7,87
hj*
russengrasland
1,08
hp*
soortenrijk grasland
1,69
hp*+kbq*
soortenrijk grasland met bomenrijen
6,99
qb*
zuur eikenberkenbos
un
open bebouwing
vm*+vo*
oligo- en mesotrofe elzenbroeken
Totaal
Opp. (ha)
112,81
278,39
1,40
25,78
501,66
Figuur 3: Kwantitatief overzicht van de streefbeelden van het visiegebied.
72
3 Beheersmaatregelen
3.1
Ingrepen
Een overzicht van de beheersingrepen per beheersblok en in functie omvormingsbeheer, beheer
op korte en beheer op lange termijn wordt gegeven in Bijlage II. Voor de realisatie van de
beoogde streefbeelden (Kaart 9) worden een aantal beheersmaatregelen ingezet. Een
vereenvoudigde synthese van het beheer op basis van uitgangstypen en het streefbeelden wordt
weergegeven in Bijlage II – Flowchart. De opgesomde ingrepen worden hieronder kort
besproken. De oppervlaktes van Bijlage II zijn GIS-matig berekend en zeer kleine oppervlakten
(kleiner dan 10 ca) werden niet in de tabel opgenomen. Deze zijn in hoofdzaak te wijten aan
grensverschuivingen tussen polygoonlagen en hebben geen ecologische relevantie.
3.1.1 In de bossfeer





Begeleide successie: Het beheer bestaat uit omvorming uit het eenmalig verwijderen
(kappen + stronkbehandeling) van exoten (Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik) en
een eenmalige reductie van het aantal naaldbomen (Grove den, Zeeden) tot max. 10
bomen per ha op voorwaarde dat al voldoende oude naaldbomen aanwezig zijn (diameter
> 40 cm). Indien alleen naaldbomen van geringere omvang aanwezig zijn worden deze
integraal verwijderd. In de elzenbroeken bestaat de Begeleide successie in hoofdzaak uit
het verwijderen van exoten en niet-aangepaste boomsoorten.
Dunningen: In afwachting van omvormingen van naaldbestanden naar heide en loofbos
worden de reguliere dunningen van de bestanden verder uitgevoerd, met als doelstelling
het bereiken van kwalitatief hoogwaardig hout; De commerciële functie mag echter niet
overwegen op de natuurbehoudsfunctie.
Bosomvorming: Het betreft de omvorming van naaldbestanden naar volwaardige
eikenberkenbossen. Omvormingstijd en omvormingsingrepen worden bepaald door de
terreinbeheerder afhankelijk van de evolutie op het terrein. Als richtlijn wordt
vooropgesteld dat om de tien jaar een bosomvormingsingreep wordt uitgevoerd,
bestaande uit een vlakgewijze dunning al dan niet in combinatie met een groepenkap
(cirkels van 60 m diameter of ca. 30 are oppervlakte). Groepenkap wordt pas toegepast
wanneer de verjonging van eikenberkenbos (Zomereik, Lijsterbes, Sporkehout, Berk)
voldoende ver gevorderd is om verjonging van Grove den en Corsikaanse den op de
open plekken te onderdrukken. Zowel voor als na bosomvormingsingrepen wordt
Amerikaanse vogelkers opgevolgd en zo nodig bestreden.
Spontane Ontwikkeling: Het betreft de spontane ontwikkeling van elzenbroeken en
eiken-bekenbossen na de omvorming en begeleide successie.
Exoten bestrijden: Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik worden bestreden via
de best beschikbare technologieën, waarbij de afbouw van de hoeveelheden
bestrijdingsmiddelen een belangrijk element is. Enerzijds kan dus bestreden worden via
bladbehandeling van struiken met glyfosaat en via het kappen met glyfosaatbehandeling
van de stobbe en anderzijds via het uittrekken van struiken door minigravers en
handwerk. De opvolging dient te gebeuren door het trekken van jonge exemplaren. Voor
oudere Amerikaanse eiken (diameter > 40 cm) kan ook geopteerd worden voor ringen.
73
3.1.2 In de heidesfeer






Frequent Maaien: Het is de omvorming van Hx-graslanden en akkers naar schrale
graslanden. Aangezien zowel de Hx-graslanden als de akkers gelegen zijn op
zandsubstraten, is deze ingreep voldoende voor het bekomen van schrale graslanden.
Periodiek Maaien: Is noodzakelijk voor de instandhouding van moeras-, heide-, duin- en
graslandecotopen. De graslandpercelen worden in de nazomer gefaseerd gemaaid. Ieder
perceel wordt in drie verdeeld en ieder deel wordt driejaarlijks gemaaid met afvoeren van
het maaisel. Een vijftal jaar na het verwijderen van de opslag van heide-ecotopen wordt
geëvalueerd of een lokale verschraling via (diep)maaien van de heide in plots van ca. 10
are (met een maximum van 20 are per ha) wenselijk is. Dit hangt vooral af van de
evolutie van het aandeel Bochtige smele en Pijpenstrootje. Moeras-, heide- en duinecotopen in een normale ontwikkeling worden gemaaid met tussenperioden van 3 tot 8
jaar.
Periodiek Plaggen: In de heide en op gefixeerde duinen wordt periodiek geplagd.
Chopperen en borstelen zijn eveneens beheerstechnieken die onder deze categorie
vallen.
Periodiek Kappen: De opslag op de heide wordt periodiek en gefaseerd verwijderd. Zo
blijft de heide steeds voorzien van de nodige afwisseling in struweel- en boomopslag. Alle
boom- en struikopslag wordt verwijderd, met uitzondering van (gemiddeld) een tiental
oudere, rijk gestructureerde ‘toekomstbomen’ (merendeel Zomereik, Berk, sporadisch
Grove den) per ha voor het streefbeeld ‘droge heide’. Een vijftal jaar na het kappen wordt
perceel per perceel geëvalueerd of een lokale verschraling via plaggen in plots van ca. 10
are wenselijk is. Voor het streefbeeld ‘droge heide’ kan maximaal 20% van de
oppervlakte worden geplagd, voor het streefbeeld ‘buntgrasvegetaties’ 50 % van de
oppervlakte, bij voorkeur op duintoppen en (zuidgeëxposeerde) hellingen. In principe
wordt de verwijderde boomopslag zoveel mogelijk afgevoerd uit het reservaat.
Opslag verwijderen: Op randen van open water, in moerassen, op verboste heiden en
duinen en dichtgegroeide graslanden vormt dit het omvormingsbeheer.
Kaalkappen, frezen en plaggen: Het betreft de omvorming van naaldhoiut naar heide
en duin. Indien de kwaliteit van de strooisellaag commercialisering toelaat (vooral bij
dichte Corsen-aanplantingen zonder kruidlaag) wordt voorafgaand aan de kap het
strooisel verwijderd. Na de kap wordt al het resthout verwijderd. Bij naaldbossen met een
redelijk tot goed ontwikkelde kruidlaag wordt volgend op de kap geplagd (20 of 50% van
de oppervlakte, afhankelijk van het streefbeeld). Twee jaar na de kap worden in percelen
met het streefbeeld ‘buntgrasvegetatie’ in plots van ca. 10 are de resterende stronken
omgewoeld of uitgefreesd (een beperkt experiment in 2001 leert dat dit een efficiënte en
goedkope methode is). Deze ingreep gebeurt in percelen van 1 ha groot. Recente
ervaringen met zulke kaalkap leren dat een dergelijke objectief beperkte oppervlakte al
een sterke landschappelijke impact heeft en ecologisch afdoende resultaten biedt.
3.1.3 In de vijversfeer

Herprofileren: pro memorie. Indien percelen worden aangekocht met daarin vijvers zal
op basis van iedere vijver afzonderlijk geëvalueerd worden welke ingreep de hoogste
ecologische meerwaarde oplevert: volledig dempen via het inschuiven van de oevers of
herprofileren van de oevers (aanbrengen zachte oeverglooiingen) via gedeeltelijk
inschuiven van de oevers.
74

Periodiek Baggeren: Is noodzakelijk voor het voedselarm houden van de aanwezige
vijvers.
Kaart 10 geeft een overzicht van de lokalisatie van de hierboven vermelde ingrepen op de
percelen die momenteel in beheer zijn van de afdeling Natuur en is een vertaling van het actueel
natuurtype naar het streefbeeld.
3.2
Timing
Algemeen dient gesteld te worden dat de omvorming zo spoedig mogelijk na het verwerven van
het perceel dient te worden uitgevoerd. Indien de omvormingsingrepen worden uitgevoerd in
grote aaneengesloten percelen, dient een spreiding van de oppervlakte te gebeuren over enkele
jaren.
Het heideherstel in de verboste heides in de zone ten zuiden van de Oudsberg (percelen 632p3,
632k2 en volgende) zijn uitermate prioritair. Deze arbeidsintensieve ingrepen dienen jaarlijks
afgewisseld te worden met ingrepen die via commerciële bosexploitatie kunnen gerealiseerd
worden.
Door de meest arbeidsintensieve ingrepen – kappen verboste heide – te programmeren in de
eerste helft van planningsperiode 2002 - 2028 komt in de tweede helft ruimte vrij voor ingrepen in
gelijkaardige percelen die in tussentijd zijn verworven.
3.3
Kosten
Een overzicht geven van de totale kosten voor het beheer van het reservaat is relatief moeilijk.
Om toch een idee te schetsen van de financiële repercussies van het beheer van het reservaat,
specifiek de percelen die momenteel in eigendom zijn, wordt hieronder een berekening uitgewerkt
van de jaarlijkse subsidies die zouden worden bekomen, indien het reservaat een erkend
natuurreservaat zou zijn. De oppervlakte betreft 179 ha.
3.3.1 Eénmalige subsidie bij oprichting
Indien de erkenning van een reservaat gebeurt binnen de twee jaar na aankoop van het perceel,
ontvangt de terreinbeherende vereniging een éénmalige subsidie van 250 €/ha. Voor dit reservaat
zou dit dus een bedrag van 44.750 € zijn. Aangezien de ‘erkenning’ niet plaatsvond binnen de
twee jaar na de aankoop, wordt deze subsidie niet meegerekend in het totale bedrag.
3.3.2 Subsidie actuele natuurtypen
Klasse A:
Klasse B:
Klasse C:
Klasse D:
Totaal:
0,0000 ha
4,8440 ha
34,1390 ha
140,3340 ha
0,00 €
1.695,40 €
5.974,32 €
7.016,70 €
14.686,42 €
75
3.3.3 Subsidie openstelling
De openstelling van erkende natuurreservaten wordt gekoppeld aan het aantal beschikbare
paden. Globaal kan gesteld worden dat voor de meeste erkende natuurreservaten het
maximumbedrag van 50 €/ha/jaar wordt bekomen. Dit zou voor de Oudsberg neerkomen op
8.950,00 €.
3.3.4 Subsidie monitoring
Voor de monitoring van de erkende natuurreservaten wordt een vergoeding van 35 €/ha/jaar
voorzien. Dit zou voor de Oudsberg 6.265,00 € bedragen.
3.3.5 Totale subsidiëring
De totale jaarlijkse subsidie voor de Oudsberg zou voor een erkend natuurreservaat 29.901,42 €
bedragen.
3.4
Ontheffingen
en
afwijkingen
vergunningsplicht en meldingsplicht
van
verbodsbepalingen,
Onderstaande alinea's betreffen de aanvraag tot ontheffing en afwijking van verbodsbepalingen
voorzien in artikel 35 van het Decreet betreffende het Nnatuurbehoud en het Natuurlijk milieu.
Om dit beheersplan optimaal te kunnen uitwerken en om wetenschappelijk onderzoek te kunnen
verrichten, wordt een ontheffing of afwijking van bovenvermelde verbodsbepalingen
aangevraagd, om onderstaande redenen:



Het vangen en/of doden:
o van dieren voor verder onderzoek van de fauna o.a. voor de voortzetting van het
onderzoek met bodemvallen;
o van schadelijk geachte diersoorten: Muskusrat, Bruine rat, Zwarte rat.
 Werken aan het plantendek:
o die noodzakelijk zijn voor de uitvoering van het beheersplan: maaien, plaggen,
kappen, dunningen, grondbewerkingen;
o voor verder onderzoek naar de fauna;
o om te voldoen aan wettelijke verplichtingen met betrekking tot distels.
Met stuwen het waterpeil te regelen van de beken en greppels.
Grondwerken te verrichten voor alle handelingen noodzakelijk voor het uitvoeren van het
beheersplan:
o afschuinen van oevers;
o aanleggen van moeraszones en poelen/vennen;
o herstel en ontwikkeling van duinen;
o voor verder onderzoek naar geologie, bodem en hydrologie;
o voor het tot stand brengen van een optimale waterhuishouding;
o voor het plaatsen van peilbuizen.
76



Vuur te maken voor het kleinschalig branden van heide als beheersmaatregel en voor het
uitzonderlijk wegwerken van beheersafval.
Bestrijdingsmiddelen te gebruiken voor de bestrijding van Amerikaanse vogelkers,
Amerikaanse eik en in uitzonderlijke gevallen van overtollige berkenopslag.
Het plaatsen van infoborden.
77
78
4 Beheersmonitoring en -evaluatie
De doelstelling van beheersmonitoring aan de hand van aandachtssoorten is het opvolgen en
evalueren van de resultaten van beheersmaatregelen die het behoud, herstel en/of de uitbreiding
van populaties van die soorten voor ogen hebben (Van Olmen et al., 2000). De
monitoringgegevens de basis vormen voor het periodiek verfijnen cq. bijsturen van het beheer.
Een eerste voorwaarde is dat de aandachtssoorten rechtstreeks of onrechtstreeks (via
natuurtypen in het streefbeeld) uitdrukkelijk deel uitmaken van de beheersdoelstellingen. Als
tweede voorwaarde geldt dat evaluatie van het beheer op basis van monitoring gedetailleerde
gegevens vereist die met een hoge frequentie verzameld worden. Om beheersonafhankelijke
fluctuaties of trends in de Vlaamse populatie te kunnen onderscheiden van beheersafhankelijke
gegevens is ook de beschikbaarheid van deze gegevens op Vlaams niveau van belang. Ten
derde is een goed inzicht in de ‘basistoestand’ noodzakelijk, waarbij zich meteen het probleem
stelt hoe die basistoestand dan wel bepaald moet worden, gezien het optreden van ruis in de
observaties en populatiecycli ten gevolge van bvb. metereologische factoren of calamiteiten
(brand).
Op basis van onderzoek – binnen de Universiteit Gent en het Instituut voor Natuurbehoud – naar
de manier waarop monitoring het meest efficiënt kan uitgevoerd worden voor de evaluatie van het
beheer van natuurreservaten werd 'Een hiërarchisch monitoringssysteem voor beheersevaluatie
van natuurreservaten in Vlaanderen' (Demeulenaere et al., 2002) ontwikkeld. Voor een uitgewerkt
monitoringplan voor het Vlaams natuurreservaat ‘De Oudsberg’ zal minimaal geopteerd worden
voor een standaardmonitoring. Er zal echter gestreefd worden naar een meetnetmonitoring.
Via veldkartering van de plantengemeenschappen (in areaal en ruimtelijke verspreiding) en
samenstelling van de natuurtypes zullen de natuurtypen worden gemonitord.
Tevens wordt, uitgaande van de vereiste hoge monitoringfrequentie, geopteerd voor een beperkt
aantal, goed herkenbare aandachtssoorten die representatief zijn voor de beoogde
beheersdoelen. Deze soorten kunnen in principe jaarlijks worden opgevolgd. Voor de
ongewervelden wordt best gewerkt met vaste monitoringsroutes. De ligging van deze routes
hangt af van de beheerder. Als vertrekpunt kunnen de routes en de methode zoals gehanteerd in
dit rapport gebruikt worden. De te volgen aandachtssoorten (sprinkhanen, krekels, dagvlinders)
zijn Blauwvleugelsprinkhaan, Veldkrekel, Boomblauwtje, Hooibeestje, en Heivlinder. Voor
Veldkrekel en Boomblauwtje moeten de routes gelopen worden eind mei, voor Heivlinder,
Hooibeestje en Blauwvleugelsprinkhaan is dit medio augustus. Voor de gewervelden vormt een
jaarlijkse territoriumkartering van Boomleeuwerik (3 ochtendbezoeken in de periode maart-april)
en de Nachtzwaluw (3 avondbezoeken in de periode medio juni – medio juli) een bruikbare
informatiebron. Gelet op de te verwachten toename van liggend dood hout in het reservaat zou
het ook zinvol zijn om een beeld te krijgen van de evolutie van de Levendbarende hagedis.
79
Voor de flora (zowel hogere planten, mossen als korstmossen) wordt best gewerkt met
permanente quadraten, verspreid over het reservaat en de verschillende standplaatsen. Op basis
van deze monitoring kan eventueel de 20-jarige kapcyclus van heide en stuifduin worden verfijnd,
evenals de maai- en afvoerfrequentie van de aanwezige schraallanden.
80
5 Toegankelijkheid
In Kaart 11 wordt de openstelling van de Oudsberg visueel weergegeven. Deze openstelling is
gebaseerd op de studie ‘Onderzoek naar de behoeften van alle gebruikers van het Vlaamse
natuurreservaat De Oudsberg en de uitwerking van een Toegankelijkheidsplan' (De Roo et al.,
2002) en inzichten van de afdeling Natuur.
5.1
Toegankelijkheidsstudie
5.1.1 Inleiding
Naast het opstellen van het beheersplan voor het natuurreservaat De Oudsberg werd ook een
toegankelijkheidsplan uitgewerkt. De studie werd afgewerkt in juni 2002. Centraal in het proces
voor het opstellen van het toegankelijkheidsplan is het betrekken van de recreant. Dit gebeurde in
verschillende fasen.
In een eerste fase werden de recreanten benaderd om hun behoeften en knelpunten te
identificeren (bevragingen en enquêtes). Vervolgens werd tijdens een open vergadering overleg
gepleegd om de krijtlijnen voor een toegankelijkheidsplan vast te leggen. Deze krijtlijnen werden
verder uitgewerkt tot een toegankelijkheidsvisie voor de Oudsberg. Tevens werden de
inrichtingsmaatregelen beschreven die nodig zullen zijn om de toegankelijkheidsvisie op het
terrein te realiseren.
De
toegankelijkheidsvisie
tesamen
met
de
inrichtingsmaatregelen
vormen
het
toegankelijkheidsplan. Het concept toegankelijkheidsplan werd voorgelegd aan de recreanten in
een informatievergadering en heeft 2 weken ter inzage gelegen in de gemeenten MeeuwenGruitrode, Opglabbeek en Maaseik.
Bovendien werden nog enkele recreatiegroepen gecontacteerd om meer concreet de
toegankelijkheid te bekijken (jeugdbewegingen en ruiters). Tenslotte werd het conceptplan ook
voorgesteld aan de milieuraad van de gemeente Meeuwen-Gruitrode.
Met de opmerkingen indachtig die gegeven werden tijdens de informatievergadering en tijdens de
andere overlegmomenten werd een definitief toegankelijkheidsplan opgesteld.
Het toegankelijkheidsplan behelst een gebied dat groter is dan het visiegebied van het
natuurreservaat De Oudsberg omdat het natuurreservaat voor wat betreft recreatie niet los gezien
kan worden van het omringende gebied.
Het toegankelijkheidsplan bestaat uit verschillende onderdelen:
 de visie voor toegankelijkheid;
 de gevolgen voor de recreanten;
 de recreatieve infrastructuur;
 de inrichtingsaspecten.
81
Deze onderdelen worden hieronder besproken.
5.1.2 Visie
Er worden verschillende zones onderscheiden binnen het natuurreservaat De Oudsberg met
betrekking tot recreatie.
Een recreatieluwe zone. Het betreft de centrale duinengordel, met uitzondering van de
gemeentebossen van Maaseik die voorbehouden worden voor speelbos en het meest westelijk
gebied. Deze zone zal volledig worden afgesloten voor alle recreanten behalve voor voetgangers.
De ingangen tot deze zone zullen beperkt worden voor de voetgangers tot twee in- en uitgangen
in het zuiden en twee in- en uitgangen in het noorden. In aanvulling op de toegankelijkheidsstudie
is het noodzakelijk ook één ingang te voorzien in het westen. Deze plaatsen worden momenteel
ook gehanteerd door het Regionaal Landschap Kempen en Maasland voor de wandelingen.
Andere paden die momenteel toegang geven tot de centrale duinengordel zullen afgeschaft
worden. De grenzen van deze zone worden gevormd door bospaden. Deze bospaden blijven wel
toegankelijk voor andere vormen van recreatie dan voetgangers (fietsers, mountainbikers, ruiters,
menners).
Een zone voorbestemd als speelzone. Het betreft de gemeentebossen van Maaseik. Deze zone
is toegankelijk voor alle recreatievormen (uitgezonderd gemotoriseerde sport). De wandelaars en
spelende kinderen mogen ook van de paden afwijken. Een deel van deze zone zal, door de
beheersmaatregelen uit het beheersplan, meer open gemaakt worden. De zone kan dan een
alternatief betekenen voor de centrale duin, indien de zone goed wordt ingericht.
Een zone waar recreatie mogelijk is op de paden. Het betreft de rest van het natuurreservaat.
Fietsers, ruiters en wandelaars kunnen de paden gebruiken. Er wordt niet geopteerd voor
scheiding van paden omdat het veelal toch om brede bospaden gaat. Gemotoriseerde sport (4x4
en motorcross) worden ook hier geweerd.
Buiten het visiegebied van het natuurreservaat gelden de huidige regels (bosreglementering).
Ook hier is toegang enkel toegelaten op de paden.
Bij deze toegankelijkheidsvisie moet wel opgemerkt worden dat een visie betreft die slechts op
langere termijn gerealiseerd kan worden. Binnen het aangeduide recreatieluwe gebied liggen
momenteel immers nog privépercelen. Deze privépercelen moeten nog toegankelijk blijven voor
de eigenaars.
5.1.3 Gevolgen voor de recreanten
5.1.3.1
Wandelaars
Wandelaars hebben toegang tot het hele domein. De recreatieluwe zone zal in de toekomst
echter enkel toegankelijk zijn langs de toegangspoorten.
82
Momenteel bestaan er al een groot aantal bewegwijzerde wandelpaden binnen het
natuurreservaat de Oudsberg. Het betreft wandelpaden van het Regionaal Landschap Kempen
en Maasland.
Deze wandelingen vertrekken aan de verschillende parkings waar duidelijke informatieborden
staan en zijn zeer duidelijk in beide richtingen aangeduid door symbolen in verschillende kleuren
op houten paaltjes. De wandelingen doorsnijden op 2 plaatsen het recreatieluwe gebied. Dit vormt
geen probleem daar op deze plaatsen de in- en uitgangen voorzien zijn. Eén van de wandelpaden
(7 km vertrekkende van P3) doorsnijdt het gebied in oost-west richting. Deze wandeling kan
blijven bestaan zolang er nog percelen in privé-eigendom zijn die deze weg nodig hebben. Vanaf
het moment dat het hele gebied in eigendom zal zijn van de Vlaamse gemeenschap zal deze
wandeling kort omgelegd worden zodat het wandelpad niet oostwestwaarts het recreatieluw
gebied doorsnijdt.
5.1.3.2
Ruiters en gespannen
Er zijn momenteel geen aangeduide ruiterpaden in het gebied de Oudsberg. De ruiters zullen
binnen het visiegebied van het natuurreservaat alle bospaden mogen blijven gebruiken met
uitsluiting van het recreatieluw kerngedeelte. De paden die de grens vormen van het recreatieluw
gebied zullen wel toegankelijk blijven voor ruiters en gespannen.
In De Roo et al. (2002) wordt gesteld dat zolang het perceel dat een samenkomstplaats vormt
voor de ruiters nog in privébezit is (Jagershut), 1 noord-zuid weg zal (langs deze
samenkomstplaats) behouden blijven die het kerngedeelte doorsnijdt. Anno 2004 is dit perceel
echter verworven door de Vlaamse Gemeenschap en wordt deze weg ontoegankelijk gemaakt
voor ruiters. Een noord-zuidpad ten westen van dit pad dient nu een evenwaardig alternatief te
geven.
5.1.3.3
Fietsers
Het toeristisch fietsroutenetwerk is één van de best uitgebouwde en intensief gebruikte
Limburgse toeristische producten. Het betreft verharde fietspaden.
Het tracé tussen de knooppunten 35 en 37 loopt op de rand van het natuurreservaat en deels
erdoor (vlak ten noorden knooppunt 37). Het loopt niet door het recreatieluwe gebied en kan dus
behouden blijven. De Geuzenbaan vormt eveneens een verbinding tussen twee knooppunten van
het fietsroutenetwerk.
Voorts komen er fietsers tot aan de Woutercamping en af en toe gebruiken plaatselijke bewoners
paden in het natuurreservaat als doorgangsweg. Fietsers komen niet in de deelgebieden met los
zand en vormen dus geen probleem.
5.1.3.4
Mountainbikers
Individuele mountainbikers mogen alle paden gebruiken in het gebied, met uitzondering van het
recreatieluwe gebied.
83
In het natuurreservaat De Oudsberg wordt ook enkele malen per jaar een mountainbiketoertocht
georganiseerd. Deze evenementen vinden nooit plaats tijdens het broedseizoen. Het parcours dat
gebruikt wordt bij de recreatieve toertochten heeft ook 1 noord-zuiddoorsteek in het centraal
afgesloten deel. Het volstaat ook hier die doorsteek te verleggen naar het westen toe.
De organisatoren van mountainbiketoertochten zijn vragende partij om, naast de padenstructuur
die ze momenteel gebruiken, een aantal paden in het oostelijk deel van het speelbos te mogen
gebruiken. Dit kan worden toegestaan. Het vastleggen van die extra paden zal gebeuren in
overleg met de organisatoren van de toertochten en met de sportdienst van de provincie Limburg.
5.1.3.5
Oriëntatielopers
De oriëntatielopers gebruiken het hele domein (uitgezonderd de privégedeelten). Zij meten vóór
de wedstrijden het gehele domein op (paden, hoogten, enz.). Indien het centrale deel wordt
afgesloten (paden beplanten, enz.), moeten zij de kaart die ze voor de wedstrijden gebruiken,
opnieuw opmaken. Ook nu reeds verandert er tussen twee wedstrijden (3 à 4 jaar) zeer veel aan
de padenstructuur van het domein.
Zij houden bovendien nooit wedstrijden tijdens het broedseizoen (werd ook in het verleden niet
toegelaten). Voor deze vorm van recreatie is er dus geen probleem.
5.1.3.6
Gemotoriseerde sport
Motorcrossers en 4x4’s horen niet thuis in het natuurreservaat. Dit ligt ook wettelijk zo vast. Er
moet echter voor gezorgd worden dat dit ook daadwerkelijk wordt nageleefd. De provincie
Limburg voorziet in haar provinciaal ruimtelijk structuurplan alternatieven voor de gemotoriseerde
sport. Voor elk van de regio’s in Limburg werd een domein geselecteerd waar motorcrossers
kunnen oefenen. Deze terreinen zijn het hele jaar door gedurende 2 halve dagen per week open
voor motorcrossers.
5.1.4 Recreatieve infrastructuur
Uit de inventarisatie van de recreatie blijkt dat bijkomend behoefte is aan volgende recreatieve
infrastructuur:
 ligweide (53 % van de ondervraagden);
 uitkijktoren (63 % van de ondervraagden);
 toiletten (37 % van de ondervraagden);
 zitbanken (35 % van de ondervraagden);
 uitgeruste picknickplaatsen (33 % van de ondervraagden);
 meer parkeerplaatsen (22 % van de ondervraagden).
Het betreft in de meeste gevallen een minderheid van de ondervraagde bezoekers die behoefte
heeft aan bijkomende recreatieve infrastructuur. De meesten geven aan dat de recreatieve
infrastructuur die momenteel aanwezig is ook voldoet.
84
De behoefte aan de ligweide en de uitkijktoren is onverwacht. De centrale duin wordt in de zomer
reeds veelvuldig gebruikt als lig’weide’. Diezelfde duin is eveneens het hoogste punt in de ruime
omgeving en fungeert als dusdanig als uitkijk’toren’. Aan deze twee behoeften wordt dus verder
geen aandacht geschonken.
Toiletten horen niet thuis in het natuurreservaat. Er zijn echter wel enkele horecazaken in de
buurt. De toiletten van de horecazaken kunnen gebruikt worden door de bezoekers van het
natuurreservaat (ev. gecombineerd met een consumptie).
De nood aan meer parkeerplaatsen is duidelijk voelbaar in het natuurreservaat. Er zijn echter
voldoende parkings in de buurt (P3, P4, P5 en P6 van het Regionaal Landschap). Twee van deze
parkings worden ook gebruikt door de afdeling Natuur (P6 en P4). De parkings moeten meer
bekendheid krijgen. Van P6 tot de centrale duin is de afstand nog steeds klein genoeg om te voet
te doen. Bovendien ligt deze parking vlakbij het ‘speelbos’ waar meer toegelaten is dan in het
recreatieluw gedeelte. Er staan informatieborden en er werden ook picknicktafels en
vuilnisbakken gezet. Zo wordt duidelijk dat het een vertrek- of aankomstplaats is voor een bezoek
aan het natuurreservaat. De nood aan picknicktafels en zitbanken wordt op deze manier ook
ondervangen. Er wordt voor geopteerd om in het domein zelf geen extra picknicktafels of
zitbanken te plaatsen. De banken die er momenteel staan kunnen behouden blijven.
Er zullen ook geen extra vuilnisbakken komen; er staan immers vuilnisbakken op de parkings
rond het gebied. Aan het achterlaten van vuilnis moet in de communicatie wel aandacht besteed
worden (‘wie iets meeneemt naar het gebied kan ook de afval terug meenemen van het gebied’).
5.1.5 Inrichtingsaspecten
Voor de inrichtingsaspecten, noodzakelijk voor het realiseren van dit openstellingsplan, wordt
verwezen naar de studie ‘Onderzoek naar de behoeften van alle gebruikers van het Vlaamse
natuurreservaat De Oudsberg en de uitwerking van een Toegankelijkheidsplan' (De Roo et al.,
2002).
5.2
Openstelling volgens het beheersplan
5.2.1 Toegankelijkheidszonering
De toegankelijkheidszonering heeft enkele belangrijke kernpunten als grondslag:

het verplaatsen van de aanwezige groepsspelactiviteiten rond de Oudsberg naar het
oostelijke deel van de perimeter;

het concentreren van de ruiteractiviteiten buiten de open terreindelen;

het concentreren van wandelaars/joggers rond de centrale duinengordel via enkele goed
gemarkeerde paden opgenomen in het RLKM-netwerk.
85
Kaart 11 geeft een overzicht van de toegankelijkheidszonering van het reservaat. Als basis
worden de vier openstellingscategorieën van de voormalige Wet op het Natuurbehoud
aangehouden:

Zone A: Zone voor het publiek toegankelijk;

Zone B: Zone waarin het publiek enkel toegang heeft op de aangeduide wegen en paden;

Zone C: Zone waarbinnen het publiek slechts is toegelaten onder leiding van het
personeel van afdeling Natuur of een door dit bestuur gemachtigde persoon;

Zone D: Zone waarvan de toegang aan het publiek, hetzij bestendig, hetzij tijdelijk of
periodiek verboden wordt, zelfs onder begeleiding. Indien deze zone een rustgebied
betreft, wordt dit aangegeven met de categorie D. Indien deze zone een broedgebied
betreft, wordt dit aangegeven met een overdruk op de toegankelijkheidszonering.
De zones A zijn gelokaliseerd op de centrale duin, de speelzone ten westen van Berkeinde en
een zone in het noorden van het visiegebied. Deze zone is een prioritaire zone voor het
centraliseren van de zomerkampen in de omgeving van de Oudsberg. De gewestplanbestemming
‘Gebieden voor dag- en verblijfsrecreatie’ is een pluspunt in deze visie. In het reservaat komen
geen zones C en D voor. Als aanvulling op deze zonering werd in Kaart 11 de perimeter
aangeven, die zal worden ontwikkeld als recreatieluwe zone. In hoofdzaak is het gebruik van deze
zone beperkt tot wandelaars.
5.2.2 Aangeduide wegen en paden
Kaart 11 geeft een visie op de openstelling van de wegen en paden. Aangezien deze visie slechts
kan ontwikkeld worden wanneer er aaneengesloten beheersblokken zijn, wordt op deze kaart
eveneens de eigendomssituatie in een rode bestippeling aangegeven. Tevens worden de
parkings in de buurt van het reservaat aangegeven. In tegenspraak met de
toegankelijkheidsstudie wordt de parking ten zuiden van de Oudsberg behouden voor lokale
bezoekers. In officiële wandelkaarten en dergelijke wordt deze echter niet weergegeven. Er zijn
drie categorieën van wegenis:

Wandelpad: paden enkel toegankelijk voor wandelaars. Het wandelpad ten zuiden van de
duinengordel, die momenteel nog grotendeels bebost is, wordt aangegeven met de
categorie ‘wandelpad – aan te leggen.

Niet gemotoriseerd verkeer: deze wegen zijn toegankelijk voor alle niet-gemotoriseerd
verkeer.

Weg met openbaar karakter: deze wegen hebben een openbaar karakter en blijven vrij
berijdbaar door alle gebruikers.
De toegang voor de wandelaars is vrij volgens de in § 5.2.1 aangehaalde categorieën. Alle paden
voor andere gebruikers van het reservaat worden aangegeven op het terrein.
86
6 Literatuur
ALDERWEIRELDT, M. & J.-P. MAELFAIT, (1990). Catalogus van de spinnen van België. Deel
VII.
Lycosidae.
Studiedocumenten
van
het
Koninklijk
Belgisch
Instituut
voor
Natuurwetenschappen, 61: 1-92
BOEKEN, M. (1987). Loopkevers van Nederland. Jeugdbondsuitgeverij. 155 pp.
DECLEER, K; H. DEVRIESE; K. HOFMANS; K. LOCK, B. BARENBURG & D. MAES. 2000.
Voorlopige atlas en ‘rode lijst’ van de sprinkhanen en krekels van België. Saltabel i.s.m. IN en
KBIN, Rapport Instituut voor Natuurbehoud 2000/10.
DE KNIJF, G. & A. ANSELIN (1996). Een gedocumenteerde Rode Lijst van de libellen van
Vlaanderen. Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud, 4, 1-90.
DEMEULENAERE, E., K., SCHOLLEN, V., VANDOMME, F., T'JOLLEYN, F., HENDRICKX, J.-P.,
MAELFAIT & M. HOFFMANN. 2002. Een hiërarchisch monitoringssysteem voor beheersevaluatie
van natuurreservaten in Vlaanderen. Rapport Instituut voor Natuurbehoud 2002/9.
DESENDER, K., MAES, D., MAELFAIT, J.-P. & M. VAN KERCKVOORDE (1995). Een
gedocumenteerde Rode Lijst van de zandloopkevers en loopkevers van vlaanderen.
Mededelingen van het Instituut voor Natuurbehoud 1995 (1) : 1-208.
DE ROO, J.-P., L., JANSSEN & A., GOMMERS. 2002. Onderzoek naar de behoeften van het
Vlaams natuurreservaat De Oudsberg te Meeuwen-Gruitrode en de uitwerking van een
Toegankelijkheidsplan. Resource Analysis i.s.m. Interactief en TECHNUM.
JOCQUE, R. (1992). Nederlandse namen voor inheemse spinnen. Nieuwsbrief Belgische
Arachnologische Vereniging 7 (3): 1-19.
KLEUKERS, R.M J.C., E.J. VAN NIEUKERKEN, B. ODE, L.P.M. WILLEMSE & W.K.R.E. VAN
WINGERDEN, (1997). De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera). Nederlandse
fauna l. Nationaal Natuurhistorisch Museum, KNNV Uitgeverij & EIS-Nederland, Leiden. 416 blz.
KURSTJENS, G., K. VAN LOOY,
S. VANACKER & F. VERSTRAETEN, (1999).
Blauwvleugelsprinkhanen op grindafzettingen langs de Grensmaas : indicatorsoort voor een
levende grindrivier. Natuurhistorisch Maandblad 88 : 44-47.
LAMBRECHTS, J., VERHEIJEN, W., GORSSEN, J. & RUTTEN, J., 2000a. Fauna-elementen
op de wegbermen langsheen de autosnelweg E314. Eindverslag. Opdrachtgever: AMINAL
afdeling Natuur (Limburg).
LAMBRECHTS, J., VERHEIJEN, W., GABRIËLS, J., GORSSEN, J. & RUTTEN, J.,
2000b.
87
Evaluatie van het actuele heidebeheer op de intrinsieke kwaliteiten voor de fauna. Eindverslag.
Opdrachtgever: AMINAL afdeling Natuur (Limburg).
LONDO, G. 1991. Natuurbeheer in Nederland. deel 4. Natuurtechnisch bosbeheer.
MAELFAIT, J.P. (1996). Beheer van wegen en bermen, geen gemakkelijke opdracht. Referaten
studiedag natuurtechnische milieubouw : Inrichting en beheer van wegen. 11 oktober 1996
MAELFAIT, J.P., BAERT, L., JANSSEN, M. & M. ALDERWEIRELDT (1998). A Red list for the
spiders of Flanders. Bulletin van het K.B.I.N. 68 :131-142.
MAELFAIT, J.P., DESENDER K. & L. BAERT (1989). Some examples of the practical use of
spiders and carabid beetles as ecological indicators. Verhandelingen van het symposium
‘Invertebraten van België’, 437-442.
MAELFAIT, J.P., JOCQUE, R., BAERT, L. & DESENDER, K. (1990). Heathland management
and spiders. Acta Zool, Fennica 190 : 261-266.
MAES, D. & H. VAN DYCK (1996). Een gedocumenteerde Rode Lijst van de Vlaamse
dagvlinders. Instituut voor Natuurbehoud, (1): 1-154.
MAES, D. & H. VAN DYCK (1999). Dagvlinders in Vlaanderen - Ecologie, verspreiding en
behoud. Stichting Leefmilieu/Antwerpen i.s.m. Instituut voor Natuurbehoud en Vlaamse
vlinderwerkgroep/Brussel.
ROBERTS, M. J. (1998). Tirion spinnengids. Tirion, Baarn. 397 blz.
TURIN, A., ALDERS, K., DEN BOER, P.J., VAN ESSEN, S., HEIJERMAN, TH., LAANE, W. &
PENTERMAN, E. (1991). Ecological characterization of carabid species (coleoptera, carabidae)
in the Netherlands from thirty years of pitfall sampling. Dutch Carabidological Association,
Tijdschrift voor Entomologie, volume 134, 279-291.
TURIN, H. & DEN BOER, P.J. (1988). Changes in the distribution of carabid beetles in the
Netherlands since 1980. II. Isolation of habitats and long-term trends in the occurrence of carabid
species with different powers of dispersal (Coleoptera, Carabidae). Biological Conversation, 44,
179-200.
TURIN, H. 2000. De Nederlandse loopkevers. Verspreiding & ecologie. Naturalis/KNNV/EIS. 600
p.
VAN DYCK, H. (2000). Natuurbehoud met een hokjesmentaliteit. Glippen de middenmoters door
de mazen van het inventarisatienetwerk? De Wielewaal 66 (6): 202-205.
VANHOLDER, B. (2000). De Teunisbloempijlstaart: een tienjarenplan uit de Benelux.
88
Nieuwsbrief BTO. 14 (2): 10-12.
VAN OLMEN, M.; S. VANACKER; M. HOFFMANN. 2000. Hoe aandachtssoorten en
grondwaterstanden opvolgen? Rapport Instituut voor Natuurbehoud, IN.R.2000.3.
VERSTRAETEN, F. (1993). Sprinkhanen in Limburg vroeger en nu. Jaarboek Likona 1992:36-40.
89
90
7 Bijlagen
Bijlage I: Overzichtstabel
Bijlage II: Beheerstabel
Kaart 1: Situering
Kaart 2: Eigendomssituatie
Kaart 3: Gewestplan
Kaart 4: Beschermingsstatuten
Kaart 5: Bodemkaart
Kaart 6: BWK en proefvlakken
Kaart 7: Hydrologie
Kaart 8: Actueel natuurtype
Kaart 9: Streefbeeld
Kaart 10a: Beheer – Korte termijn
Kaart 10b: Beheer – Omvorming
Kaart 10c: Beheer – Lange termijn
Kaart 11: Openstelling
Tabellen
91