de turkse life sciences and health sector

<
DE TURKSE LIFE SCIENCES
AND HEALTH SECTOR
Een verkenning naar de
kansen en uitdagingen voor de
Nederlandse
innovatiegemeenschap
Dennis Linn
Colofon
Opdrachtgever
Rory Nuijens
Innovatieadviseur Turkije
Auteur
Dennis Linn
Stagiair
Economische
Afdeling
Ambassade
Ankara
Begeleiding
Contact
Rory Nuijens
Innovatieadviseur Turkije
Ferda Başdoğan
Economische Afdeling Ambassade Ankara
[email protected]
2
Management samenvatting
Dit rapport dient als een eerste verkenning van de Life Sciences & Health sector in Turkije. Het is bedoeld
om verschillende relevante actoren in Nederland, maar ook in het Nederlandse economische netwerk
Turkije, inzichten te verschaffen hoe en op welke onderwerpen samenwerking met Turkse partners
ontwikkeld kan worden, binnen het kader van de LSH sector.
Innovatie en het vergroten van de capaciteit aangaande onderzoek en ontwikkeling vormt inmiddels een
belangrijk onderdeel van het Turkse economische beleid. Via de inzet op innovatie wordt getracht de
middle income trap te vermijden, de afhankelijkheid van import te verkleinen en om meer toegevoegde
waarde te creëren voor de Turkse economie door in te zetten op het vergroten van het exportaandeel.
Daarbij zet Turkije in op het vergroten van de rol van research & development zowel op nationaal en
internationaal niveau via de verdere professionalisering van het commerciële vermogen van
universiteiten en het vergroten van de rol van de Turkse nationale wetenschapsraad TÜBITAK, die tevens
aanspreekpunt is voor de kaderprogramma’s van de Europese Unie.
Eén van de focussectoren binnen het bovenstaande streven is de Turkse gezondheidssector en
aanverwante domeinen. De afgelopen 10 jaar heeft de Turkse gezondheidszorg via het Health
Transformation Program een indrukwekkende hervorming ondergaan, mede ingegeven door het
toetredingsproces tot de Europese Unie. Daarbij is de toegankelijkheid tot zorg verbeterd, is de
capaciteit van ziekenhuizen uitgebreid en zijn er meer zorgaanbieders bijgekomen. De algehele conclusie
is dan ook dat de Turkse LSH sector voor Nederland aanknopingspunten biedt voor het ontwikkelen van
samenwerking. Meer specifiek geldt het volgende:
1. Voor de gebieden klinische testen, stamcelonderzoek, oncologie, genomica, biomaterialen en
biomedische engineering geldt dat de focus van Nederlandse samenwerking zou moeten liggen
op het ontsluiten van de Turkse kennis voor de Nederlandse markt, het ontwikkelen van
gezamenlijke onderzoeksprojecten waarbinnen kennispartners elkaar versterken, het verbinden
van Nederlands toponderzoek op dit gebied alsmede Nederlandse innovatieve oplossingen.
Naast onderzoekssamenwerking moet ook technologische samenwerking gezocht worden met
het oog product- en dienstenontwikkeling. Instrumenten die dergelijke samenwerking kunnen
stimuleren zijn bijvoorbeeld het organiseren van gezamenlijke seminars, R&D en
technologiematchmaking, student- stafuitwisseling, gezamenlijke projecten ontwikkelen in het
kader van multilaterale programma’s zoals Horizon 2020, het ondersteunen van elkaars start ups
3
in de sector en het organiseren van sectorspecifieke missies en individuele vraagbeantwoording.
Om dergelijke samenwerking te realiseren is substantiële bijdrage en investering van de sector
in Nederland onontbeerlijk.
2. Voor de gebieden farmacie sector, e-health, diagnostiek en de sector medische instrumenten
geldt dat er vanuit de Turkse overheid veel wordt geïnvesteerd, maar dat een directe output
daarvan nog niet goed zichtbaar is. Op het gebied van e-health is er wel degelijk een
indrukwekkende output, maar de geconstateerde uitdagingen in de implementatie van e-health
oplossingen vergen aandacht. De farmaceutische en medische instrumenten sectoren worden
door de Turkse overheid naar voren geschoven als toekomstige groeisectoren waaruit een
substantiële toegevoegde waarde voor de Turkse economie moet worden gehaald. Die potentie
is echter op dit moment nog niet waargemaakt. Dat biedt kansen om op het gebied van
productontwikkeling, design en procestechnologie Nederlandse kennis beschikbaar te maken
voor de Turkse markt. Hierbij moet wel in het achterhoofd worden gehouden dat de
voornaamste Turkse drijfveer het stimuleren van de eigen export is en dat dientengevolge in het
geval van samenwerking de Turkse overheid een grote mate van kennisoverdracht verwacht. Het
soort activiteiten en samenwerking dat kan worden ontwikkeld, komt overeen met activiteiten
zoals onder punt 1.
3. De sectoren medische voeding, mobiliteit, bio- en nanotechnologie bieden vooralsnog minder
kansen door het ontbreken van investeringen en strategische beleidsontwikkelingen op deze
terreinen. Bio- en nanotechnologie worden door de Turkse overheid wel gepositioneerd als
belangrijk voor de toekomst en het is interessant om op deze terreinen toekomstige
ontwikkelingen te volgen. Het is voor Nederlandse partners vooral zaak individuele excellentie
te
vinden
op
deze
terreinen,
bijvoorbeeld
in
internationale
en
multilaterale
onderzoeksprojecten.
Geconstateerd wordt dat Ankara en Izmir de centrale regio’s zijn als het gaat om onderzoeksactiviteiten
in de LSH sector, waarbij Istanbul met universiteiten zoals Koç Universiteit op bepaalde terreinen er
tevens uitschiet, in het bijzonder als het gaat om het combineren van engineering met de LSH sector.
Verder onderzoek moet zich richten op het vertalen van Turkse ontwikkelingen binnen de LSH sector
naar Nederlandse thematiek zoals e-health, big data, personalized medicine, medical devices (inclusief
diagnostics) en preventive health care. Hierbij moet tevens technologische diepgang gevonden worden
4
en moet verder onderzoek aanleiding vormen tot daadwerkelijke contacten tussen Nederlandse en
Turkse organisaties actief in de LSH sector.
Contact over de inhoud van dit rapport kan onderhouden worden met de Innovatieadviseur Turkije Rory
Nuijens via [email protected]. De Innovatieadviseur staat altijd ter beschikking ten behoeve van
ondersteuning bij het opzetten van bovengenoemde activiteiten, het verder duiden van
samenwerkingsmogelijkheden (ook voor individuele Nederlandse partijen), het leggen van contacten en
vraagbeantwoording.
5
Inhoudsopgave
COLOFON ....................................................................................................................... 2
MANAGEMENT SAMENVATTING ............................................................................................ 3
INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................. 6
INTRODUCTIE ..................................................................................................................8
1
2
SITUATIESCHETS TURKIJE: DE ROL VAN INNOVATIE IN HET ECONOMISCH BELEID ........................ 10
1.1
De staat van de Turkse economie .......................................................................................... 10
1.2
De ontwikkeling en rol van innovatie in de Turkse economie ................................................. 11
1.3
Conclusie ............................................................................................................................... 18
EEN ALGEMEEN OVERZICHT VAN DE TURKSE GEZONDHEIDSZORG .......................................... 19
2.1
Health Transformation Program............................................................................................ 25
2.2
Conclusie ............................................................................................................................... 31
ONTWIKKELINGEN EN UITDAGINGEN IN DE TURKSE LSH SECTOR ...................................... 32
3.1
Medische Apparatuur ............................................................................................................ 32
3.2
E‐Health ................................................................................................................................ 38
3.3
Medicijnonderzoek en de Farmaceutische industrie .............................................................. 45
3.4
Biomaterialen en biomedische engineering ........................................................................... 53
3.5
Genomica .............................................................................................................................. 56
3.6
Oncologie .............................................................................................................................. 59
3.7
Stamcel onderzoek ................................................................................................................ 63
3.8
Klinische testen ..................................................................................................................... 68
4 EEN OVERZICHT VAN DE BELANGRIJKSTE UNIVERSITEITEN EN ONDERZOEKSCENTRA ................... 72
4.1
Universiteiten ........................................................................................................................ 72
Conclusie onderzoekscentra universiteiten............................................................................ 93
5
VERZEKERAARS ........................................................................................................ 95
6
Conclusie ............................................................................................................................... 97
6 EINDCONCLUSIE ........................................................................................................ 99
Verder onderzoek ................................................................................................................ 100
ANNEX 1: ANDERE RELEVANTE ACTOREN ........................................................................... 102
ANNEX 2: BRONVERMELDING .......................................................................................... 104
ANNEX 3: FACTSHEET ECONOMISCHE CIJFERSTURKIJE ........................................................... 110
7
Introductie
Met de aanstelling van een Innovatieadviseur per september 2013 vormt het ontwikkelen van
samenwerking op het gebied van innovatie, onderzoek en ontwikkeling een nieuwe dimensie van het
Nederlandse economische beleid richting Turkije. Eén van de taken van de Innovatieadviseur is het
volgen en inzichtelijk maken van technologische ontwikkelingen in het land waar hij geplaatst is. Hierbij
is het topsectorenbeleid leidend en met name de internationaliseringsoffensieven van deze topsectoren.
In deze internationaliseringsoffensieven definiëren de topsectoren hun ambitie op het gebied van
internationale samenwerking ten aanzien van onder andere innovatie en human capital.
De aanleiding voor het opstellen van dit rapport zijn als volgt:
1. De topsector Life Sciences & Health (LSH) heeft in haar internationaliseringsoffensief Turkije als
een prioriteitsland gekenmerkt. Stap één om daar werk van te maken is om bruikbare informatie
over de LSH sector in Turkije naar boven te halen.
2. Bovendien vormt het onderwerp LSH in de tweede helft van 2014 het focusonderwerp van het
Innovatieattaché Netwerk. Ten behoeve hiervan worden alle Innovatieattaché’s en adviseurs
verzocht informatie betreffende de LSH sector in hun land naar boven te halen. Vanwege het feit
dat de functie van Innovatieadviseur in Turkije nieuw is, is een dergelijke excersitie voor Turkije
tot op heden niet uitgevoerd. Een dergelijk rapport is nuttig ten behoeve van gedachtevorming
en prioriteitsstelling binnen de Nederlandse sector met het oog op het aanscherpen van het
internationaliseringsoffensief.
3. Er zijn in het recente verleden een aantal initiatieven op LSH gebied in Turkije genomen. Zo werd
tijdens de recente handelsmissie van minister Ploumen (2-4 juni 2014) in samenwerking met TNO
een seminar georganiseerd over de LSH sector in Turkije. Eén van de conclusies van dit seminar
was, dat Turkse universiteiten geïnteresseerd zijn in het aanknopen van samenwerkingsrelaties
met Nederlandse kennisinstellingen. Ook zijn door de Innovatieadviseur met diverse Turkse
universiteiten contacten gelegd op het gebied van LSH terreinen (o.a. Koç Universiteit en Middle
East Technical University). Bovendien zijn er brede initiatieven, zoals de Nederlandse
betrokkenheid bij de Turkse innovatieweek in 2014 en 2015, waarop de Nederlandse sector kan
aansluiten. Ook heeft Nutricia Research een contract gesloten met Uludağ Universiteit om
gezamenlijke onderzoek te ontwikkelen op het gebied van de invloed van medische voeding op
neurale aandoeningen.
8
Met bovenstaande aanleidingen in het achterhoofd, is het rapport opgesteld met als als doel een eerste
inzicht te verschaffen in de Turkse LSH sector en in de daarin uitgelichte sub sectoren. Het rapport heeft
niet de ambitie al kant en klare samenwerkingsmogelijkheden aan te bieden, daar zijn in samenwerking
met de Nederlandse topsector LSH nog meer verdiepingsslagen nodig. De bevindingen van het rapport
moeten Nederlandse spelers wel aanhaakpunten geven voor het identificeren waar en welke onderdelen
van de Turkse LSH sector interessant zijn voor verdere verdieping. Het rapport kan dus gebruikt worden
om de gedachtevorming rondom samenwerking met Turkije verder vorm te geven en kan als aanleiding
dienen om verdiepingssessies in samenwerking met Turkse partners te organiseren. Te denken valt
hierbij aan het organiseren van seminars, R&D matchmaking, sectorspecifieke missies en individuele
vraagbeantwoording.
Teneinde aan bovenstaande doelstellingen te voldoen, zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld:

Binnen welke beleidscontext opereren spelers in de Turkse LSH sector?

Binnen welke innovatiecontext opereren spelers in de Turkse LSH sector?

Wat zijn belangrijke sub sectoren binnen de Turkse LSH sector en welke ontwikkelingen zijn
binnen deze sub sectoren van belang?

Wat zijn de belangrijkste actoren die zich met innovatie, onderzoek en ontwikkeling
bezighouden in de Turkse LSH sector?
Om de onderzoeksvragen uit te werken en van context te voorzien, begint het rapport met een
beschrijving van de Turkse economie en de rol van innovatie daarin Vervolgens worden de belangrijkste
ontwikkelingen in de Turkse gezondheidszorg beschreven, waarna de belangrijkste sub sectoren en hun
ontwikkelingen worden beschreven. Het rapport gaat daarna in op de belangrijkste actoren in het
onderzoeksveld en besluit met een conclusie en aanbevelingen voor verdere acties.
9
1
Situatieschets Turkije: de rol van innovatie in het economisch beleid
Om een beter beeld te krijgen van de context waarin de spelers in de Turkse LSH sector opereren, is het
van belang een inzicht te krijgen in de performance en de vooruitzichten van de Turkse economie en de
rol die innovatie daarin speelt. Dit hoofdstuk geeft daarom een eerste inzicht in de belangrijkste
kenmerken en trends in de Turkse economie en geeft weer wat de rol van innovatie en research &
development (R&D) daarin is.
1.1
De staat van de Turkse economie
In 2012 was het Bruto Binnenlands Product (BBP) van Turkije US$789 miljard euro (OECDstat, 2014) (The
World Bank Group, 2014) (World Bank, 2014). In 2013 is dit gestegen tot US$820 miljard (OECDstat,
2014) (Economic Outlook, 2014). Het BBP van Turkije is al jaren groeiende (zie de tabel hieronder). Per
hoofd van de bevolking betekent dit een bedrag van US$10.782 in 2013 (Economic Outlook, 2014).
900
10%
775
800
647
600
8%
731
730
700
789
820
6%
615
531
4%
483
500
2%
392
400
303
0%
300
-2%
200
-4%
100
0
-6%
2003
2004
2005
2006
2007
2008
BBP afgerond in miljarden
2009
2010
2011
2012
2013
Jaarlijkste groei BBP in %
Figuur 1: Ontwikkeling BBP Turkije 2003-2013
Met deze cijfers is Turkije momenteel de 16de economie van de wereld. In 2013 stond Turkije nog op de
17de plek. Binnen Europa is Turkije de 6de economie. In de laatste tien jaar is er voor US$135 miljard aan
10
buitenlandse investeringen naar Turkije gekomen (World Bank, 2014) (Economic Outlook, 2014). Voor
meer cijfers over de Turkse economie zie Annex 3 Factsheet Economische Cijfers Turkije.
Het meest interessante cijfer hier is het BBP per hoofd van de bevolking. Dit is aan het stijgen, waardoor
Turkije momenteel het gevaar loopt om in de middle income trap terecht te komen. Dit fenomeen treedt
op bij landen die zich gefocust hebben op de productie- en assemblagefases van productielijnen en die
door stijgende arbeidskosten minder aantrekkelijk worden voor buitenlandse investeerders en
ondernemingen. Mede om deze reden zet de Turkse overheid veel in op innovatie en R&D om zodoende
producten te creëren met een relatief hoge toegevoegde waarde. Sinds het begin van dit millennium zijn
er meerdere fondsen en hervormingen geïmplementeerd door de Turkse overheid die in lijn zijn met deze
nieuwe focus.
Daarnaast is ook het structurele tekort op de handelsbalans zorgwekkend. Turkije importeert sinds jaar
en dag meer dan het exporteert. Dat is geen houdbare situatie. Ook daarom heeft de Turkse regering
besloten om vol in te zetten op de ontwikkeling van hoogwaardige technologische producten met een
hoge toegevoegde waarde om zodoende geïmporteerde producten te kunnen vervangen door lokale
productie.
1.2
De ontwikkeling en rol van innovatie in de Turkse economie
De twee bovengenoemde drijfveren zorgen ervoor dat de inzet op innovatie en de ontwikkeling van R&D
capaciteit integraal onderdeel is van het Turkse economische beleid. Centraal hierin is het Vision 2023:
Science and Technology Strategies document. Dit document is opgesteld door de Turkse overheid en
beschrijft de volgende doelstellingen op het gebied van wetenschap en technologie:
Beleidsdoel
Implementatie
Het bereiken van een
Ontwikkeling innovatieve productieprocessen,
concurrentievoordeel in industriële
kennisintensieve en hoogwaardige producten die
productie
centraal staan aan de productiecapaciteit en het
bereiken van vooruitgang in
ruimtevaarttechnologie, materiaaltechnologieën en
landbouwproductie.
11
Het bereiken van vooruitgang in
Vergroten van voedselveiligheid, innovatieve
levenskwaliteit
technologieën in de gezondheidszorg en life sciences,
gezonde en
milieuvriendelijke stedelijke infrastructuur,
transportsystemen klaar voor de volgende generatie.
Het bereiken van duurzame groei
Vergroten van het aandeel van technologie op het
gebied van nieuwe energie en milieu, inclusief het
efficiënt gebruiken van natuurlijke bronnen.
Het creëren van een op kennis
Het ontwikkelen van technologie en onderzoek welke
gebaseerde samenleving
een dynamische en een op kennis gebaseerde
samenleving dichterbij brengt.
Tabel 1: Doelstellingen Vision 2023
Daarnaast werden acht economische sectoren geïdentificeerd die als prioriteit zouden moeten gelden
om de bovenstaande doelstellingen te kunnen bereiken. Deze zijn als volgt:

Life Sciences & Health

Informatie- en communicatietechnologie (ICT).

Bio- en gentechnologie.

Energie- en milieutechnologie.

Materiaaltechnologie.

Mechatronica.

Nanotechnologie.

Designtechnologie.

Technologie op het gebied van productieprocessen.
De Supreme Council for Science and Technology (SCST)1 formuleerde de prioriteitsgebieden op het
gebied van technologische ontwikkeling zoals gesuggereerd in het Vision 2023 document en verzocht
publieke instellingen (inclusief universiteiten) dit in hun eigen onderzoeksprogramma’s mee te nemen.
1
De SCST is een overheidsorgaan dat wordt voorgezeten door de Turkse premier en halfjaarlijks bij elkaar komt om
beslissingen ten aanzien van het wetenschaps- en technologiebeleid te nemen. Aan dergelijke bijeenkomsten
nemen stake holders uit verschillende organisaties en overheidsinstellingen deel.
12
De publieke instellingen worden daarmee opgeroepen dezelfde doelstellingen na te streven als
doelstellingen zoals die in Vision 2023 uiteen worden gezet.
Het Vision 2023 document wordt verder uitgewerkt in meer specifieke plannen en rapporten, zoals het
National Science, Technology and Innovation Strategy 2011-2016. Deze strategie focust zich vooral op de
ontwikkeling van de human resources voor de wetenschap, technologie en innovatie, het
commercialiseren van onderzoeksresultaten, het verbeteren van interdisciplinaire samenwerking in
onderzoeksprojecten, het benadrukken van de rol van het midden- en kleinbedrijf (MKB), R&D
infrastructuren en internationale samenwerkingen. Daarnaast verduidelijkt de strategie verder de
economische sectoren waarop Turkije zich op zou moeten richten. Deze zijn de automotive sector,
machinebouw en productietechnologieën, ICT, energie, water, voedsel, veiligheid en ruimtevaart.
Inmiddels is gezondheidszorg ook aan deze lijst toegevoegd door middel van een speciale beslissing van
de SCST.
In 2004 werd het concept van de Turkish Research Area (TARAL) geïntroduceerd, waarvoor de European
Research Area (ERA) als inspiratiebron diende. Hierdoor worden publieke instellingen, private
instellingen en kennisinstellingen gemobiliseerd om hun R&D en innovatie inspanningen te bundelen en
een gezamenlijke focus aan te brengen. TARAL heeft een viertal doelstellingen:

Het vergroten van de levenskwaliteit.

Het vinden van innovatieve oplossingen voor de behoeftes van de samenleving.

Het vergroten van het concurrentievermogen van het land.

Het bewaren en verspreiden van kennis en begrip over wetenschap, technologie en innovatie in
de samenleving.
Om dit te bereiken zijn enkele harde doelstellingen geformuleerd op het gebied van het aandeel van R&D
in het BBP, de vraag naar R&D en het aantal FTE aan gekwalificeerd R&D personeel. Ook heeft TARAL
haar eigen budget om R&D activiteiten te initiëren.
De uitvoerder van het bovengenoemde beleid komt voor rekening van de Turkse Nationale
Wetenschaps- en Technologieraad (TÜBİTAK). TÜBİTAK valt onder het Turkse ministerie van
wetenschap, technologie en industrie. TÜBİTAK beheert nationale subsidiefondsen die R&D projecten
van de publieke en private sector kunnen financieren. Bovendien heeft TÜBİTAK ook eigen
onderzoekscentra en is zij het aanspreekpunt voor de Europese Unie betreffende Europese
13
subsidieprogramma’s zoals Horizon 2020. Meer hierover in het hoofdstuk 4, waarin wordt ingegaan op
specifieke actoren. Eén van de recentste initiatieven die TÜBİTAK onder andere heeft genomen, is het
ondersteunen van Technology Transfer Offices van een twintigtal universiteiten in Turkije, waardoor de
link tussen kennisinstellingen en de industrie wordt versterkt. Aan de hand hiervan zijn de in dit rapport
meegenomen universiteiten gedefinieerd. Deze zogenaamde TTO’s verkleinen de afstand tussen het
bedrijfsleven en de academische wereld. In deze TTO’s zijn al kleine succesverhalen te zien. Een goed
voorbeeld dat aanduidt dat het Turkse ecosysteem voor innovatie en onderzoek verbetert en de kwaliteit
van het Turkse onderzoek hoogstaand is, zijn de recente behaalde ERC Grants door Turkse onderzoekers
van de Koç universiteit en de Bilkent universiteit. Dergelijke projecten laten zien dat op bepaalde
terreinen Turkse onderzoekers zich kunnen meten met hun Europese collega’s (Prof. Özgür Barış Akan
of Koç University Received 1,8 milion euro grant by European Research Council, 2014).
1.1.1
De groei van R&D in Turkije
De investeringen in de R&D sector in Turkije zijn stijgend, zie daarvoor ook figuur 2. Van de totale
uitgaves aan R&D wordt 47% gedaan door het bedrijfsleven, 33% door de overheid en 20% door hogere
onderwijsinstellingen (Schreck, 2013).
1.00
0.92
0.90
0.85
0.84
0.86
0.80
0.60
0.50
0.73
0.72
0.70
0.59
0.58
0.52
0.40
0.30
0.20
0.10
0.00
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 2: Bruto nationale R&D uitgaven in Turkije als percentage van het BBP. Bron: Turkstat
14
Bedrijfsleven
Overheid
Hogere onderwijsinstellingen
20%
47%
33%
Figuur 4: Verdeling R&D uitgaven Turkije
In het reeds eerder genoemde Vision 2023 document wordt gedefinieerd dat Turkije als doel heeft om
een significante groei te bewerkstelligen voor R&D (tot 3% van het BBP) en het aantal onderzoekers te
vervijfvoudigen (naar een totaal van 300.000) (Schreck, 2013). In het in 2012 gepubliceerde
120
105
100
93
82
80
82
74
63
60
49
40
20
29
23
38
33
40
34
39
54
50
67
53
72
64
58
43
0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
R&D personeel (X 1000 FTE)
2008
2009
2010
2011
Onderzoekers (X 1000 FTE)
Figuur 3: Ontwikkeling aantal FTE R&D personeel en onderzoekers. Bron: Turkstat.
15
2012
voortgangsrapport van de Europese Commissie wordt gesteld dat Turkije goede vooruitgang boekt op
gebied van onderzoek- en innovatiebeleid.
1.1.2
Internationale samenwerking in R&D projecten
Sinds 2004 draait Turkije volledig mee in de EU kaderprogramma’s en recentelijk heeft TÜBITAK met de
Europese Commissie de associatieovereenkomst voor Horizon 2020 ondertekend2. Turkije heeft relatief
goed gepresteerd in KP7 met een succes ratio van 16,5% (EU gemiddelde is 21,2%). In totaal heeft Turkije
in KP7 648 grant agreements getekend met in totaal 761 Turkse deelnemers, wat neerkomt op tussen de
115 en 160 miljoen euro aan financiële bijdrage vanuit de EU. Turkije scoorde vooral goed op deelname
van het MKB. Thematisch doet Turkije het goed in ICT, KBBE, Transport en Security.
Figuur 5: Overzicht Turkse deelname KP7. Bron: KP7 Dashboard RVO3
2
http://www.tubitak.gov.tr/tr/haber/horizon-2020-ulusal-acilis-programi-istanbulda-duzenlendi
3
KBBE – Food, Agriculture and Biotechnology, NMP - Nanosciences, Nanotechnologies, Materials and new Production Technologies, ENV –
Environment, TPT - Transport & Aeronautics, SSH – Socio-economic sciences and Humanities, SPA – Space, SEC – Security, GA – General
Activities, SP1-JTI – Joint Technology Initiatives, ERC – European Research Council, PEOPLE – Marie Curie Actions, INFRA – Research
Infrastructures, SME – Research for the benefit of SMEs, REGIONS – Regions of Knowledge, SiS – Science in Society, COH – Coherent
development of research policies, INCO – Activities of International Cooperation
16
Organisatie
Aantal projecten waarin wordt deelgenomen
TUBITAK
161
METU
79
Koc Universitesi
58
Sabanci Universitesi
48
Bilkent Universitesi
46
Boğazıcı Universitesi
46
Istanbul Teknik Universitesi
43
Hacettepe Universitesi
26
Ege Universitesi
18
Ministry of Food, Agriculture and Livestock
18
Dokuz Eylul Universitesi
15
Ozyegin Universitesi
15
Ankara Universitesi
12
Arcelik
12
Izmir Institute of Technology
12
Istanbul Universitesi
11
Atard
10
Yeditepe Universitesi
9
Kadir Has Universitesi
8
Türkiye Süt, Et, Gida Sanayicileri ve Üretecileri
8
Birliği Derneği
Tabel 2: Top 20 Turkse deelnemers aan KP7. Bron: KP7 Dashboard RVO.
Verbeterpunten voor Turkije zijn deelname in de ERC beurzen en deelname in de thema’s Health, Water
en Energy. Bovendien is er ruimte om het aantal succesvolle projectaanvragen te vergroten.
Turkije neemt tevens deel aan de EUREKA en Eurostars programma’s. EUREKA is een platform dat zich
bezighoudt met internationale samenwerking op R&D projecten en dat ondersteuning moet bieden voor
marktgeoriënteerde producten en processen met een hoge potentie voor commercialisering. In de
ranglijst van meest actieve landen in dit framework is Turkije gestegen van de 28ste plek (van de 42
lidstaten) in 2007, naar de 11de plek in 2012. Het voornemen van Turkije is om termijn een top 10 land te
17
worden (Ablak, 2012). Vooral de inkijk die het Turkije geeft in de innovatie en R&D structuur van andere
landen is waardevol. Dit programma betreft vooral de ICT en biotechnologie. Binnen EUREKA richt het
Eurostars programma zich met name op de deelname van het MKB (Turkey holds term presidency of
EUREKA, 2012).
1.3
Conclusie
Dit eerste hoofdstuk ging vooral in op de huidige staat van de Turkse economie en de rol van innovatie
en R&D daarin. Geconcludeerd mag worden dat, hoewel de Turkse economie sinds jaar en dag
indrukwekkende groeicijfers laat zien, er enkele structurele problemen zijn, die de Turkse economie op
termijn niet houdbaar maken. Zo dreigt Turkije in de zogenaamde middle income trap te vallen en is er
een structureel tekort op de handelsbalans. Eén van de maatregelen die de Turkse overheid heeft
genomen om deze twee problemen het hoofd te bieden, is het onderbrengen van innovatie en het
vergroten van investeringen in R&D als vast onderdeel van het Turkse economische beleid. Hoewel de
investeringen in R&D sterk toenemen en de Turkse overheid ook stevige ambities heeft neergezet op dit
gebied, is Turkije op het gebied van R&D investeringen nog niet op het niveau van de EU-27. Wel draaien
Turkse universiteiten en onderzoeksinstituten goed mee in de EU kaderprogramma’s en dat biedt een
goed uitzicht voor verdergaande bilaterale en multilaterale samenwerking op het gebied van innovatie
en R&D.
18
2
Een algemeen overzicht van de Turkse gezondheidszorg
Nadat in het vorige hoofdstuk een algemeen beeld is geschetst van de Turkse economie, de rol van
innovatie en R&D daarin en de mate van internationale samenwerking in R&D projecten, is het nu tijd de
blik te richten op de Turkse Life Sciences & Health sector. Ter inleiding hiervan wordt eerst gekeken naar
de recente ontwikkelingen in de gezondheidszorg in het algemeen, zodat er een duidelijk beeld ontstaat
van de context waarin geopereerd wordt.
Hervormingen naar aanleiding van EU verplichtingen
Turkije is sinds 2004 kandidaat-lid van de Europese Unie (EU) en dat brengt harmonisatieverplichtingen
met zich mee. Turkije is daarom bezig met het harmoniseren van haar regelgeving zoals die in de
Europese Unie (EU) geldt, ook binnen de LSH en aanverwante sectoren. Turkije is lid van de douane unie,
waardoor medische instrumenten en producten uit de EU relatief makkelijk de Turkse markt kunnen
penetreren. Dit komt omdat deze instrumenten ontwikkeld zijn in naleving van de EU
harmonisatiewetten en moeten voldoen aan de EU Medical Instrumentation Directive. Andere producten
dienen te worden goedgekeurd door de Turkish Standards Institute (TSE). (Deloitte Turkey, 2012).
Aan de ene kant vergemakkelijkt dit de penetratie van medische producten die al goedgekeurd zijn onder
Europese regelgeving. Aan de andere kant is de regelgeving in Turkije, door de harmonisatieprocedure
met de EU, een stuk ingewikkelder dan bij de meeste landen in het Midden-Oosten. Door het nog niet
afgeronde harmonisatieproces opereren er twee systemen naast elkaar. Dit maakt de wetgeving
ingewikkeld(Thompson, 2013). Het kan zijn dat bij het importeren de goederen Turkije niet binnen
worden gelaten, ondanks dat de producten voldoen aan alle Europese regelgeving. De al bestaande
Turkse wetgeving is dan vaak het probleem. De wetgeving die gemaakt wordt door de ministeries is soms
niet in lijn met de Europese regelgeving. Het is daarom raadzaam altijd een goede adviseur in de armen
te nemen die bekend is met de regelgeving bij het Ministerie van Gezondheidszorg (Ministerie van
Gezondheid). Daarnaast is het verstandig, en soms zelfs verplicht, een Turkse partner in de armen te
nemen om daarmee samen de Turkse markt op te gaan.
Een schets in cijfers
In 2013 bedroeg het budget van het Ministerie van Gezondheid 17 miljard Turkse Lira (€5,68 miljard), dit
is 4,4% van de totale uitgaven van de Turkse overheid. In 2002 was dit nog maar 2,2% (Investing in
Turkey's Medical Technologies Market, 2013). In dezelfde periode groeide de zorgbestedingen van $330
naar $780 per hoofd van de bevolking. In vergelijking, in een gemiddeld OECD land wordt er $2386
19
gespendeerd aan de zorg per hoofd van de bevolking (Investing in Turkey's Medical Technologies
Market, 2013).
(in miljoen US$)
2011
2012
2013 (geschat)
2014 (geschat)
Totale marktomvang
2.403
2.603
2.790
2.990
Totale lokale productie
360
390
418
508
Totale export
192
156
139
179
Totale import
2.234
2.369
2.511
2.661
Tabel 3: Enkele basiscijfers van de Turkse LSH sector. Bron: (Investing in Turkey's Medical
Technologies Market, 2013)
In de laatste 10 jaar zijn er meer dan 2.000 nieuwe zorgfaciliteiten geopend, daaronder 554
onafhankelijke ziekenhuizen en nieuwe ziekenhuisgebouwen. In dezelfde periode is het aantal personen
werkzaam in de zorg gestegen van 226.000 naar 482.000 (Akdağ, 2012). In de periode 2003-2011 zijn de
totale publieke uitgaven gestegen met 95%, terwijl de publieke zorguitgaven slechts met 74% stegen
(Akdağ, 2012). De zorguitgaven stijgen dus niet zo hard als de totale publieke uitgaven. De Turkse
overheid heeft veel hervormingen ten aanzien van de zorgsector doorgevoerd sinds 2003. Deze hebben
ertoe geleid dat bovenstaande stijging van de zorguitgaven relatief laag was ten opzichte van de totale
20
gestegen publieke uitgaven. In toevoeging hierop is in dezelfde periode de tevredenheid van de
bevolking over de zorgsector gestegen van 39,5% in 2003 tot 75,9% in 2011. Zie hiervoor ook figuur 6.
Deze cijfers geven aan dat de bevolking achter het gevoerde overheidsbeleid staat. De recente
verbetering van de kwaliteit en hogere toegankelijkheid hebben ervoor gezorgd dat de tevredenheid in
2011 ten opzichte van 2003 van 39,5% naar 76% gestegen is. In dezelfde periode bleef het EU cijfer gelijk.
Turkije
EU
80
76
70
62
62
60
50
40
39.5
30
20
10
0
2003
2011
Figuur 6: Tevredenheid over de zorg (in %). Bron: Akdağ, 2012
De omvang van de zorg in Turkije
Turkije kent een groot aantal ziekenhuizen. Deze ziekenhuizen kennen verschillende karakters. Er zijn
publieke ziekenhuizen die voor een groot gedeelte onder het gezag van het Ministerie van Gezondheid
vallen, er zijn private ziekenhuizen en universiteitsziekenhuizen. Het Ministerie van Gezondheid is
verantwoordelijk voor de kwaliteitsbewaring van alle faciliteiten. Zie de volgende tabel voor de verdeling
van de 1483 zorginstellingen in Turkije.
Type ziekenhuis
Aantal
Publiek ziekenhuis (staatsziekenhuis)
764
21
Publiek ziekenhuis (trainings- en
67
onderzoekscentrum)
Private ziekenhuizen
499
Universiteitsziekenhuizen (staat en privaat)
63
Overig
90
Totaal
1.483
Tabel 4: Aantal zorginstellingen in Turkije. Bron: (Kaya, Yildirim, Karsavuran, & Özer, 2013, p. 16)
(Guven, 2014)
2002
2008
2012
1.156
1.350
1.483
Aantal bedden
164.471
183.200
200.072
Aantal ICU bedden
2.214
13.965
23.606
Aantal zorgfaciliteiten
(ziekenhuizen)
Tabel 5: Groei zorgfaciliteiten. Bron: Guven, 2014
Bovenstaande tabel geeft mooi de groei van het aantal zorgfaciliteiten weer sinds de invoering van het
HTP hervormingsprogramma. Zowel het aantal zorgfaciliteiten, het aantal bedden als het aantal
Intensive Care Units (ICU) bedden is gestegen.
Hierbij is het belangrijk om aan te geven dat er in Turkije twee schalen van medische zorg zijn. De eerste
schaal is de primaire zorg die geleverd wordt door de zogenaamde familieartsen. Deze familieartsen zijn
toegewezen aan 3.000 patiënten die in hetzelfde gebied wonen. Als de familieartsen een patiënt niet van
voldoende zorg kunnen voorzien, dan verwijzen ze de patiënt door naar de tweede schaal, de staats- en
universiteitsziekenhuizen. Alle genoemde instanties vallen onder het Ministerie van Gezondheid, maar
er is wel sprake van een bepaalde decentralisatie.
2002
2010
2012
Primaire zorg
72.827.580
202.313.420
235.137.150
Secondair en tertiair zorgniveau
134.138.461
336.772.546
386.649.150
Totaal
208.966.049
539.085.967
621.786.297
Tabel 6: Aantal verwijzingen naar artsen. Bron: Guven, 2014
22
2002
2011
Aantal
Per 100.000
Aantal
Per 100.000
Medische specialisten
45.457
69
66.064
88
Huisartsen
30.900
27
39.712
53
Artsen in opleiding
15.592
24
20.253
27
Totaal aantal artsen
91.949
139
126.029
169
Tandartsen
16.371
25
21.099
28
Farmaceuten
22.289
34
26.089
35
Zusters
72.393
110
124.982
167
Voedvrouwen
41.479
63
51.905
70
Overig medisch
50.106
76
110.862
148
83.964
127
209.126
280
378.551
573
670.092
897
personeel
Overig personeel en
gecontracteerde
Totaal aantal
werkende in de zorg
Tabel 7: Ontwikkeling aantal medisch personeel (per 100.000 inwoners) in Turkije (2002, 2011). Bron:
Akdağ, 2012
De cijfers in de tabellen 6 en 7 geven een inzicht op welke manier de zorgsector gegroeid is sinds 2002,
het begin van de hervormingen van de zorgsector. Het moge duidelijk zijn dat het aantal zorgverleners
in deze periode flink is toegenomen.
Ongeveer 30% van de 1500 ziekenhuizen in Turkije is privaat. Deze private ziekenhuizen hebben circa
200.000 dienstverleners, van de in totaal bijna 700.000. Momenteel investeert Turkije in zogenaamde
Health Campuses waarbij het streven is om minstens in 29 steden dergelijke campussen te bouwen
(Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013). Deze Health Campuses zijn publiek-private
partnerships (PPP), bieden een groot aantal medische diensten aan voor patiënten en moeten de
kwaliteit en de toegankelijkheid van de zorg vergroten. Een voorbeeld van een dergelijke health campus
is de Bilkent Integrated Health Campus in Ankara (Bilkent Integrated Health Campus, 2013).
23
Innovatie en R&D in de Turkse LSH sector
Zoals in hoofdstuk 1 beschreven, vormen innovatie en R&D voor de Turkse overheid een belangrijk
middel om de economische groei duurzaam te maken. Ook in de Turkse LSH sector wordt daarom
geïnvesteerd in kennisontwikkeling en de applicatie daarvan. Er zijn daartoe 150 onderzoekscentra
verspreid over Turkije. Deze centra houden zich met een breed scala aan onderzoek bezig. In hoofdstuk
4 wordt dieper ingegaan over wat voor onderzoek er per onderzoekscentra (per stad en/of per
universiteit) verricht wordt. Figuur 7 laat zien dat een substantieel deel van het R&D personeel actief is in
de LSH sector Bron: (Kansu, et al., 2006).
11%, 11%
14%, 14%
37%, 37%
19%, 19%
19%, 19%
Technologische wetenschap
Wiskunde, natuurkunde en Life Sciences
Sociale wetenschap, architectuur en kunst
Medische wetenschap
Landbouw
Figuur 7: De verdeling van R&D personeel in Turkije. Bron: TÜBİTAK
In Akdağ (2012) is het strategische plan 2013-2017 voor de LSH sector gedefinieerd. In dit document
wordt aangegeven dat onderzoek, ontwikkeling en innovatie in de zorgsector prioriteiten zijn en dienen
te worden gestimuleerd. Tabel 8 geeft de ambitie van de Turkse overheid weer om R&D in de
gezondheidszorg te laten groeien. Momenteel wordt een derde van de uitgaven in de zorg besteed aan
R&D activiteiten en is daarmee in de laatste 10 jaar verviervoudigd. Hierdoor staat Turkije op de
internationale ranglijst in de top 20 (Hacettepe University, 2013).
24
Huidige
Doelen voor 2017 Doelen voor 2023
situatie
(verwacht)
(verwacht)
9
15
35
40
10
15
(2011)
Aandeel van R&D uitgaven in de zorg ten
opzichte van totale R&D uitgaven (%)
3
Aandeel van R&D uitgaven in de zorg ten
opzichte van de totale R&D uitgaven van 33
universiteiten (%)
Aandeel van R&D uitgaven van de zorg ten
opzichte van de totale R&D uitgaven van de 6.7
commerciële sector (%)
Tabel 8: Prestatie indicatoren ontwikkeling R&D capaciteit in de LSH sector. Bron: Akdağ, 2012.
Zoals reeds aangegeven in hoofdstuk 1, participeert Turkije ook in de EU kaderprogramma’s en in het
kader van Joint Programming neemt Turkije deel aan de volgende aan LSH gerelateerde initiatieven:

Alzheimer and other Neurodegenerative Diseases (JPND)4

A Healthy Diet for a Healthy Life5

Antimicrobial Resistance- The Microbial Challenge - An Emerging Threat to Human Health6
In het kader van Joint Technology Initiatives (JTI) die relevant zijn voor de LSH sector neemt Turkije deel
aan de JTI ECSEL, waarbij de nadruk ligt op nanotechnologie en geïntegreerde systemen. Ook neemt
Turkije deel aan de JTI Innovative Medicines Initiative, dat versneld nieuwe en innovatieve medicijnen
tracht te ontwikkelen.
2.1
Health Transformation Program
Hiervoor werd al enkele keren gerefereerd naar het hervormings- en moderniseringsprogramma (HTP)
van de Turkse overheid. In dit hoofdstuk wordt daar uitgebreid bij stilgestaan en wat de gevolgen van dit
programma zijn voor de Turkse gezondheidszorg.
4
Meer info: http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/jp-pilot-initiative-neurodegenerative-disease-research-jpnd
5
Meer info: http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/jpi-healthy-diet-healthy-life
6
Meer info: http://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/jpi-antimicrobial-challenge-emerging-threat-human-health
25
In een goed functionerende zorgsector zijn over het algemeen vier speerpunten die elk geoptimaliseerd
dienen te worden. Deze speerpunten zijn:

Kwaliteit

Toegankelijkheid

Duurzaamheid

Efficiency
Het Health Transformation Program (HTP) is het hervormingsprogramma dat door het Ministerie van
Gezondheid is ingezet in 2003 en dat optimalisering van deze speerpunten voor ogen had. Het HTP wordt
over het algemeen als een succes voor de Turkse gezondheidszorg gezien( Akdag & Erkoç, 2011). De
voornaamste hervormingen zijn de invoering van de Green Card7 (gratis basisverzekering voor alle
Turken) en de familieartsen (alle Turken vallen onder een aangestelde huisarts). De hervorming heeft een
zeer patiëntgerichte focus met het motto ‘people first’. De patiënt staat dan ook centraal bij het bepalen
van beleidsdoelen en prestatie evaluaties. Het idee achter de hervorming is het vergroten van de invloed
van het Ministerie van Gezondheid in de rollen beleidsontwikkeling, planning, supervisie over de
implementatie, monitoring en evaluatie. Het Public Health Institution is opgericht om het Ministerie van
Gezondheid hierin te ondersteunen.
Het HTP heeft geleid tot een verbetering van de kwaliteit van de zorg en een grotere toegankelijkheid
tot zorg voor alle Turken. Door toedoen van het HTP is het aandeel van de totale uitgaven voor de
gezondheidssector gestegen, net als het aandeel van publieke zorguitgaven als onderdeel van het BBP.
De cijfers in tabel 9 geven goed aan hoe de zorgsector aan het groeien is als deel van het BBP. Hierna
wordt kort ingegaan op elk van de belangrijkste wijzigingen in het Turkse gezondheidszorgstelsel in het
kader van het HTP.
Aandeel
van
de
totale
uitgaven
voor
2002
2008
de 5,4%
6,1%
gezondheidssector als onderdeel van het BBP
7
Het Green Card systeem is inmiddels vervangen door een inkomensafhankelijk systeem, waarbij
zorgverzekeringspremies bepaald worden door de hoogte van het inkomen dat iemand geniet.
26
Aandeel van publieke zorg uitgaven als onderdeel 3.8%
4.4%
van van het BBP
Percentage van de publieke zorguitgaven van non- 14.7%
15.2%
interest publieke uitgaves
Tabel 9: Groei zorguitgaven (Bron: Country Cooperation Strategy, 2013)
Hervorming betreffende aanstelling van familieartsen
In 2004 werd er een wet aangenomen die het mogelijk maakte voor artsen om hun werk in de publieke
sector te verlaten en zich in te schrijven als familiearts. Vaak waren dit open aanmeldingssysteem waarin
gekozen vertegenwoordigers van de gemeenschap van een betreffend gebied een familiearts kozen.
Deze hervorming zorgde voor een verbetering in de levering van primaire zorg aan burgers in alle regio’s
van Turkije. Lokale centra, genaamd Community Health Centers, leveren kosteloze logistieke
voorzieningen voor deze familieartsen. De primaire taak van deze artsen is het uitvoeren van
prioriteitsbehandelingen. Dit houdt in behandelingen zoals vaccinaties, campagnes, moeder- en
kindzorg en er zijn family planning services opgericht. De prestatie van familieartsen wordt gemeten aan
de hand van nationale benchmarking. Deze regionale centra vallen onder provinciaal toezicht van het
Ministerie van Gezondheid van de 81 provincies in Turkije. Deze provinciale toezichthouders vallen weer
onder het toezicht van Ministerie van Gezondheid. Elke familiearts heeft maximaal 3.000 patiënten
onder zich. Dit systeem heeft de toegankelijkheid van het zorgstelsel vergroot. (Joachim & Sinclair,
2013).
Hervorming betreffende invoering van het Social Security Institution (SSI)
In 2006 werd een wet aangenomen die drie verschillende sociale zekerheid en zorgverzekeringssystemen
integreerde. Dit systeem werd het Social Security Institution (SSI) genoemd. Dat SSI integreerde het
vroegere SSK, Bağ-Kur en Emekli-Sandiği. Samen met deze wet werd een wet aangenomen die tot de
oprichting van het Universal Health Insurance Fund (UHI Fund) leidde. Daarnaast werd een systeem
geïntroduceerd dat de controle op de het gebruik van vorderingen moest regelen genaamd MEDULA.
Dit systeem moest alle aanvragen verwerken van alle zorgverzekeringsfondsen (Country Cooperation
Strategy, 2013). Hiermee betalen patiënten niet uit eigen zak, maar wordt de rekening voor het gebruik
van zorgproducten of diensten door patiënten in eerste instantie betaald door het SSI.
Het SSI heeft als enige orgaan het recht om zorgproducten in te kopen. Aanbieders van zorgproducten
moeten daarom met het SSI onderhandelen over de prijzen van hun producten. Vervolgens kunnen
27
organisaties die zorgproducten verkopen aan patiënten deze producten kopen van het SSI voor een vaste
prijs. Het SSI onderhandeld dus bijvoorbeeld met een aantal leveranciers die een medicijn tegen malaria
aanbieden. Uiteindelijk kan één van deze leveranciers het product leveren aan het SSI. Vervolgens
kunnen bijvoorbeeld apotheken dit malariamedicijn voor een vast prijs afnemen bij het SSI. Op deze
manier worden ook de prijzen voor zorgproducten door Ministerie van Gezondheid gemonitord.
Hervorming betreffende het betalingsmechanisme van de zorgverzekering
Het HTP was ook aanleiding voor een verandering in het betalingsmechanisme van de zorg. In 2007,
onder de Health Budget wet, werd door het SSI een gebundelde prijs ontwikkeld voor zowel poliklinisch
en klinische zorgvoorzieningen voor patiënten en werd dezelfde prijs voor alle zorgverzekeringen en
publieke en private ziekenhuizen geïntroduceerd (Country Cooperation Strategy, 2013).
Hervorming betreffende prestatiebeloningen familieartsen
Om de productiviteit te verbeteren werd er een beloningsstructuur genaamd ‘perfomance-based
supplementary payment (PBSP)’ ingevoerd voor familieartsen en belangrijke ziekenhuizen. Het is een
beloning bovenop het normale salaris van het medisch personeel. Het systeem is in alle ziekenhuizen van
het Ministerie van Gezondheid geïmplementeerd, dit zijn er momenteel zo’n 850 door het hele land
verspreid. Op deze manier kan het Ministerie van Gezondheid de kwaliteit van de primaire zorg door
familieartsen monitoren en evalueren.
Hervorming betreffende emancipatie van patiënten
De ‘Patient’s Rights Charter’ in 1993 was het begin van de emancipatie van patiënten. Hotlines zijn
opgericht exclusief voor patiëntenklachten. Daarnaast zijn publieke initiatieven van de grond gekomen
tegen een ongezonde levensstijl, vooral voor roken en obesitas (Country Cooperation Strategy, 2013).
Hervorming betreffende meer autonomie en flexibiliteit voor ziekenhuizen
De hervorming gaf ziekenhuizen meer autonomie en flexibiliteit in hoe ze de service naar hun patiënten
verleenden. Op deze manier zou de kwaliteit, het rendement en de effectiviteit van de zorg verbeterd
moeten worden. De hervorming houdt in (Joachim & Sinclair, 2013) (Country Cooperation Strategy,
2013):

Meer autonomie en flexibiliteit voor de ziekenhuismanagers om hun fondsen, aanbestedingen
en financiën te regelen. Ze mogen een aantal onderdelen van hun activiteiten nu uitbesteden
(diagnostische imaging diensten, schoonmaak, was, en voedseldiensten).
28

Het implementeren van een prestatiebeloning bovenop het salaris.

Uitbesteden van klinische diensten (zoals diagnostiek) naar de private sector.

Verbeteren van het health informatie systeem.

Implementeren van ziekenhuis kwaliteit en efficiëntie controles.
Hervorming betreffende voorziening van door publiek-private samenwerkingen
In 2006 werd een ‘Public-Private Partnership (PPP) wet voor de Health sector aangenomen. De SSI heeft
contracten met private instellingen voor het leveren van poliklinisch en klinische zorgdiensten. Ongeveer
1.000 private instellingen hebben contracten met de SSI (daarvan zijn 350 private ziekenhuizen). Deze
contracten kunnen onder andere inhouden dat private instellingen hogere prijzen mogen vragen voor
hun diensten aan patiënten dan de door het Ministerie van Gezondheid vastgestelde tarieven. Het SSI
probeert het sluiten van deze contracten te stimuleren, maar tegelijkertijd wordt de regelgeving
aangaande private voorzieningen aangescherpt door het Ministerie van Gezondheid (Joachim & Sinclair,
2013).
Concluderend kan gesteld worden dat het Health Transformation Program (HTP) de volgende
voornaamste uitkomsten heeft (Joachim & Sinclair, 2013) (Country Cooperation Strategy, 2013) (Akdag
& Erkoç, 2011):

Creëren van een single-payer system, waarin het SSI in eerste instantie de behandeling van de
patiënt betaalt.

Het HTP heeft ervoor gezorgd dat alle Turkse burgers onder de zorgverzekeringsdekking vallen,
ook de lagere inkomensklassen.

Alle ziekenhuis en zorginstellingen zijn geplaatst onder de verantwoordelijkheid van het
Ministerie van Gezondheid, hierdoor hebben patiënten meer keuzevrijheid gekregen in de
locatie waar ze hun behandeling willen ondergaan.

In 2003 had 24% van de laagste inkomens een zorgverzekering, in 2011 was dat percentage
gestegen tot 85%.

Sinds 2010 valt elke Turkse burger onder de dekking van de Family Medicine hervorming.
Daarmee heeft elke Turkse burger toegang tot een familiearts.

Meer consistentie in de financiering van de zorgsector door integratie van verschillende
zorgsystemen in het Social Security Institution. Daarnaast heeft deze integratie geleidt tot meer
gelijkheid en een grotere toegankelijkheid van de zorg.
29

De Wereldbank heeft het HTP sterk ondersteund met een lening van US$60 miljard.

Zwangere vrouwen in afgelegen gebieden kunnen door het HTP gratis opvang krijgen in steden
(tot aan een maand voor de geboorte). Sinds 2008 hebben 7000 vrouwen gebruik gemaakt van
deze zogenaamde gratis pre-delivery service.

Daling van de babysterfte van 38 in 2000 tot 7.7 in 2011 (per 1000 geboortes).

Daling van de kindersterfte van kinderen onder de vijf jaar van 44 in 2000 naar 11.3 in 2011 (per
1000 geboortes).

Daling van moedersterfte ratio van 70 in 2000 naar 15.5 in 2011 (per 1000 geboortes).

De patiënttevredenheid over de primaire zorg in de provincies waar de Family Medicine
hervorming was ingevoerd is gestegen van 69% in 2004 naar 90.7% in 2011.

De patiënttevredenheid over de zorg in publieke ziekenhuizen steeg van 41% in 2003 naar 76%
in 2011.
Er liggen nog wel uitdagingen voor het HTP, de voornaamste zijn:

De decentralisatie van de zorgsector (onder andere naar de familieartsen) moet goed
gemanaged, gemonitord en geëvalueerd worden.

De betaalbaarheid van de zorg. Voornaamste zorg hierin is het Green Card systeem dat de Turkse
bevolking voorzag van een brede scope van medische producten, diensten en behandeling.
Inmiddels is men weer van dit Green Card systeem afgestapt en heeft men het vervangen door
een systeem waarbinnen alleen burgers onder een bepaalde inkomensgrens in aanmerking
komen voor gratis zorg. De sociale premie die de rest van de burgers betaalt, stijgt proportioneel
met het inkomen. Dit om de kosten van de gezondheidszorg in Turkije omlaag te brengen8.

Er zijn tekorten aan (geschoold) personeel.

Er moet een goede financiële coördinatie komen tussen de instanties die verantwoordelijk zijn
voor de financiering van de zorgsector. Dit om de betaalbaarheid van de zorg, en daarmee de
duurzaamheid, te garanderen.

8
Politieke stabiliteit is vereist om door te gaan met de hervormingen in de zorg.
http://www.todayszaman.com/news-262359-turkey-to-abolish-green-cards-in-healthcare-system.html
30
2.2
Conclusie
De Turkse gezondheidszorg heeft zich, mede door het EU toetredingsproces, de afgelopen 10 jaar
hervormd tot een modern systeem waarbij de toegankelijkheid van zorg flink is verbeterd en
geïnvesteerd is in het uitbreiden van de capaciteit van ziekenhuizen. Er zijn bovendien veel ziekenhuizen
bijgekomen en met het Health Campus project wordt ook gezocht om verschillende soorten zorg zoveel
mogelijk te integreren. Deze ambities komen terug in de cijfers. Turkije besteedt steeds een groter deel
van het BBP aan zorg. Dit aandeel zal de komende jaren stijgen met de groei van welvaart in Turkije en
de ambities van de Turkse overheid om ook internationaal een belangrijke speler te worden op Life
Sciences & Health gebied. Daarbij is het eerste grote hervormingspakket (Health Transformation
Program) recent ten einde gekomen. Dit programma heeft ervoor gezorgd dat de gezondheidszorg is
gegroeid, de kwaliteit is toegenomen en de toegankelijkheid is vergroot. Uitdagingen zijn er zeker en
liggen vooral in de betaalbaarheid en beheersbaarheid van de gezondheidszorg. Ook moet opgemerkt
worden dat de gezondheidszorg in Turkije, hoewel groeiende, nog niet op hetzelfde niveau is als dat van
de EU-27 en het OECD gemiddelde.
Concluderend kan gezegd worden dat, samen met het beeld dat in hoofdstuk 1 is geschetst, Turkije hoge
ambities heeft gesteld om de kwaliteit van de gezondheidszorg naar een hoger plan te tillen. Hierbij
spelen investeringen in R&D en het innovatievermogen van de Turkse LSH sector een aanzienlijke rol.
Nederlandse kennis, al dan niet via multilaterale R&D projecten, kan hier een belangrijke rol inspelen. In
het volgende hoofdstuk wordt bekeken binnen welke LSH sub sectoren dat het beste kan.
31
Ontwikkelingen en uitdagingen in de Turkse LSH sector
In hoofdstuk 2 is een overzicht gepresenteerd van ontwikkelingen in Turkije die raken aan de LSH sector.
In dit hoofdstuk wordt bezien hoe deze ontwikkelingen en prioritering van de Turkse overheid van
invloed zijn op specifieke sub sectoren binnen de Turkse LSH sector. Van elke sub sector wordt een stand
van zaken gepresenteerd, met daarbij de belangrijkste uitdagingen beschreven. Deze uitdagingen
kunnen vervolgens als aanknopingspunt dienen voor eventuele samenwerking met Nederlandse
kennispartners. Voor de keuze van deze sub sectoren is gekeken naar het belang dat Turkije zelf hecht
aan deze en naar de focus van het Nederlandse topsectorenbeleid. De volgende sub sectoren worden
zodoende uitgelicht:
3.1

Medische Apparatuur

E-Health

Medicijnonderzoek en de Farmaceutische industrie

Biomaterialen en Biomedisch engineering

Genomica

Oncologie

Stamcel onderzoek

Klinische testen
Medische Apparatuur
Deze sub-sector bedekt alle ontwikkelingen betreffende medische apparaten, instrumenten en
hulpmiddelen. In totaal zijn er 6000 bedrijven actief in de Turkse markt voor medische apparatuur.
Daarnaast zijn er nog 2.500 leveranciers. In deze markt zitten 1000 lokale producenten. 700 van deze
lokale producenten exporteren (een deel) van hun portefeuille.
32
Import
Export
3000
2500
$366.90
2000
$271.51
1500
1000
$2,058.40
$1,918.43
500
0
2012
2013
Figuur 8: Verandering in- en export 2012 t.o.v. 2013 in de markt voor medische apparatuur. Bron:
The Medical Devices Market, 2014)
De totale marktwaarde van medische apparatuur is $2.865.300.000 ($36 per capita) in 2013. De import
van medische apparatuur is in 2013 gestegen met 6.8% en de export met 26% in vergelijking met 2012.
Ondanks de grote procentuele groei van de export blijft de import in absolute getallen de groei van de
export overstijgen. Dit heeft als gevolg dat het handelstekort in 2013 gegroeid is ten opzichte van 2012
van respectievelijk -$1.636.400.000 (2012) naar -$1.691.500.000 (2013). De lokale productie van
medische apparatuur is wel gestegen tot een totaal van $700 miljoen. Van de totale Turkse markt wordt
nog steeds 85% geïmporteerd. De lokale Turkse producenten en leveranciers verzorgen dus maar 15%
van de lokale markt. Dit ondanks de stimulering van lokale productie door het Ministerie van
Gezondheid. Uit deze cijfers wordt duidelijk dat de Turkse markt voor medische apparatuur groeiende is
maar dat Turkije er nog niet in slaagt om de importafhankelijkheid terug te dringen. Dit komt vooral
doordat het grootste deel van de Turkse spelers zich focust op producten die goedkoop en low-tech zijn
en die daarom weinig toegevoegde waarde opleveren. Om deze sector toekomstbestendig te maken, zal
er meer in R&D activiteiten moeten worden geïnvesteerd (Deloitte Turkey, 2012).
33
Initiatieven ter ondersteuning van de sector
Zoals al eerder genoemd is het Ministerie van Gezondheid hard aan het proberen deze sector sterk te
ontwikkelen met een sterke focus op R&D. Ook zijn er de afgelopen jaren meer en grotere fondsen
beschikbaar gekomen die zowel privaat als publiek onderzoek ondersteunen. Deze fondsen worden door
TÜBİTAK beheerd. Ook word sterk ingezet op het ontwikkelen van marktgedreven innovaties, waarbij
de industrie en universiteiten samenwerken. Het Biomedical Technologies Centre op Hacettepe
Universiteit is daar een goed voorbeeld van. Toch slaagt de Turkse sector er vooralsnog niet in om,
ondanks deze recente ontwikkelingen, zichzelf meer te ontwikkelen op hightech en high-value added
producten. Buitenlandse spelers zouden hierop door middel van samenwerken en penetratie van de
Turkse markt kansen kunnen benutten in de Turkse sector. Specifiek liggen die kansen op de volgende
terreinen:

Het ontwikkelen van nieuwe producten of het verbeteren van bestaande producten.

Het aan elkaar koppelen van de industrie en (Nederlandse) kennisinstellingen, zoals
universiteiten, met het oog op marktgedreven investeringen in R&D.

Het ontsluiten van excellent onderzoek aan Turkse universiteiten bedrijven ter benutting in
Nederland.

Kennis- en technologieoverdracht van Nederlandse organisaties naar Turkse organisaties.
34
Initiatieven ter bevordering van clustering
Naast de initiatieven die vanuit de overheid worden genomen nemen regionale actoren ook initiatieven,
waarbij industrie, universiteiten en de regionale overheid samenwerken in clusters. Op het gebied van
East Marmara Pharmaceutical Cluster
Samsun Health Care Cluster
OSTIM Medical Devices Cluster
Figuur 9: Aan LSH gerelateerde clusters: Bron: http://www.clustercollaboration.eu
medische instrumenten is met name het OSTIM cluster in Ankara noemenswaardig. In Ankara is een
relatief hoge concentratie bedrijven actief in de medische instrumenten sector, zijn er goede medische
en aan LSH gelieerde faculteiten en de aanbestedingsprocedures worden vanuit Ankara gecoördineerd
(Eren, 2010). Naast dergelijke formele clusters, zijn er ook meer informele clusters actief op het gebied
van medische instrumenten. Een voorbeeld daarvan is INOVIZ in de Egeïsche regio, dat zich focust op
een multidisciplinaire aanpak om biomedische apparaten te ontwikkelen (Eren, 2010).
35
21%, 21%
35%, 35%
20%, 20%
6%, 6%
18%, 18%
Diagnose & monitoring
Consumables
Instrumenten voor orthopedie en implantatie
Producten voor tandartsen
Overig
Figuur 10: Onderverdeling markt voor medische instrumenten Turkije. Bron: Deloitte Turkey, 2012
Een andere indicator die de groei van de Turkse markt voor medische technologie weergeeft is de groei
van de afzet van de volgende imaging apparatuur.
2002
2008
2012
MR
58
517
921
CT
323
759
1.142
Ultrasound
1.005
2.117
4.240
Doppler
681
1.095
2.463
Tabel 10: Groei afzet Medical Imaging Devices.
Deze groei komt ook door het bouwen van de zogenaamde Health Campuses. Deze grote
zorginstellingen moeten worden uitgerust met nieuwe hightech, state-of-the-art apparatuur. Vandaar
dat de vraag stijgende is als gevolg van de groei in de health sector.
De industrie van medische apparatuur is gecentreerd rond de steden Istanbul, Ankara, Izmir, Samsun en
Konya. Zoals gezegd houden de meeste bedrijven hier zich bezig met de productie van instrumenten met
36
een lage toegevoegde waarde (zoals disposables, chirurgische instrumenten, stents, protheses of
ziekenhuis meubilair).
Er is vraag naar veel belangrijke categorieën van medische apparatuur die in de markt aanwezig zijn,
zowel in de private als publieke ziekenhuizen. Momenteel zijn deze instellingen op zoek naar state-ofthe-art en innovatieve, waar mogelijk, minimaal invasieve of non-invasieve, medische apparatuur en
oplossingen. Concreet komt het erop neer dat er vraag is naar de volgende medische apparatuur (Olcay,
2013) (Investing in Turkey's Medical Technologies Market, 2013):

Geavanceerde pre-screening , beeldvorming en diagnostistische apparatuur

Geavanceerde point-of-care-apparaten

Geavanceerde chirurgische apparaten met behulp van robottechnologie

Behandeling van kanker en oncologische producten

Klinische chemie en laboratoriumapparatuur en reagentia

E-health en M–gezondheidssystemen

Implantaten gebruikt in de orthopedie en traumaverzorging

Remote patiënte bewakingsapparatuur

Tele-medicijn systemen

Consumeerbare goederen, zoals pleisters

Veiligheidsspuiten

Buisjes

Tandartsproducten

Gehoorapparaten

Pacemakers
Uitdagingen
Het Social Security Institution (SSI) is de organisatie voor het aankopen van medische producten en
apparatuur. Doordat het SSI als enige medische diensten aankoopt, kan deze organisatie een goede prijs
onderhandelen. De consumentenprijzen van medische producten in Turkije worden bepaald door de
laagste prijs te nemen van een medicijn in het land van herkomst (Deloitte Turkey, 2012). Dit creëert wel
een probleem, omdat het systeem retrospective is. Zorgaanbieders krijgen uitgekeerd aan de hand van
werkelijke kosten die gemaakt zijn. Omdat de Turkse overheid middels het HTP een proces van
kostenreductie heeft ingezet en omdat de SSI bepaald welke medische instrumenten vergoed worden,
37
kunnen nieuwe technologieën alleen worden geïntroduceerd als deze een kostenreductie met zich
meebrengen. Dat brengt met zich mee dat innovatie en R&D zich in het bijzonder richt op kostenreductie
en niet zozeer op technologische ontwikkeling (Eren, 2010).
Verdere aandachtspunten van de Turkse sector zijn dat de lokale producenten internationaal nog
onbekend zijn, de kwaliteit soms onderdoet voor internationale standaarden en ruwe materialen voor de
productie vaak uit het buitenland moeten worden geïmporteerd. Aan de import zitten vaak
bureaucratische problemen vast, dat vervolgens de import verder compliceert. Deze problemen zijn
zowel zichtbaar in de sub sector medische apparatuur als in de sub sector medicijnonderzoek en de
farmaceutische industrie.
Conclusie
De Turkse markt voor medische apparaten, instrumenten en hulpmiddelen is een markt met potentie en
kan wellicht bij uitstek gezien worden als de sector waarbinnen de Turkse overheid de import wil
vervangen door lokale ontwikkeling en productie. De relatieve lage zorgbestedingen per capita in Turkije
duiden op veel groei potentie, gekoppeld met een groeiende gezondheidssector zoals beschreven in
hoofdstuk 2. De investeringen en stimuleringen van de overheid moeten ervoor zorgen dat de medische
industrie, die tot nu toe zich vooral focust op de productie en ontwikkeling van medische producten met
een lage toegevoegde waarde, zich gaat ontwikkelen tot een sector die hightech producten ontwikkeld
en levert met een hoge toegevoegde waarde. Naast investeringen is daarvoor ook de institutionele
structuur opgezet, waarbij universiteiten steeds beter inspelen op de behoeftes van de industrie. Bezien
moet worden of deze combinatie van maatregelen uiteindelijk tot de gewenste output leiden. In deze
overgang naar een meer gedecentraliseerd en marktgedreven innovatie ecosysteem kunnen
Nederlandse kennisinstellingen wellicht een rol spelen in het bijzonder als het gaat op het laten
aansluiten van de onderzoeksprogramma’s van universiteiten op de markt.
3.2
E‐Health
Het gebruik van ICT binnen de Turkse LSH sector
Zoals uit voorgaande hoofdstukken blijkt, heeft de Turkse gezondheidszorg een grote transformatie
ondergaan, waarbij meer marktgedreven wordt gewerkt, burgers meer keus hebben in zorgaanbieders
en de kwaliteit en de toegankelijkheid van de zorg is verbeterd. Toch is aangetoond dat er nog steeds
uitdagingen zijn als het gaat om technologie in de gezondheidszorg. Medische instrumenten, maar ook
medicijnen, technische infrastructuur, hardware en software moet nog steeds geïmporteerd worden.
38
Daarbij blijft de budgetallocatie voor IT investeringen ten behoeve van de gezondheidszorg gelimiteerd
(Turan & Palvia, 2014). Toch hebben zich op IT gebied interessante ontwikkelingen voorgedaan. Vanaf
2001 heeft het Ministerie van Gezondheid beleid ontwikkelt gericht op het vergroten van de rol van ICT
binnen de LSH sector. In het licht daarvan is er een werkgroep ingesteld gericht op de ‘eTransformation
Turkey’. Deze werkgroep bestond uit leden uit zowel overheid, bedrijfsleven als de academische wereld
en uit deze werkgroep kwam het Turkey’s Ehealth Project Proposal. Dit werd als onderdeel bijgesloten bij
het Health Transformation Program (HTP). In 2001 werd het National Plan for the Develoment of ICT in
Health geïntroduceerd. Er zijn naar aanleiding van dit plan diverse systemen ontwikkeld, waarvan het
Health-Net (Turks: Sağlik-Net) het belangrijkste is. Onder het Health-Net vallen:

National Health Information System (NHIS)

The Family Medicine Information System (FMIS)

The Centralized Hospital Appointment system (CHAS)

The Core Resource Management System (CRMS)
39
Health-Net (Sağlik-Net)
Sağlık-Net Is een geïntegreerd informatiesysteem dat erop gericht is om de efficiency en kwaliteit van
de gezondheidszorg te vergroten door het verzamelen van allerlei soorten data die geproduceerd wordt
binnen de instellingen van de gezondheidszorg en die in de cloud worden opgeslagen. Het is dus een
Health Coding
Reference Serve
Doctor
Data Bank
National Health
Information
System
National
Health Data
Public
Hospital
Dictionary
Family Medicine
Private
Hospitals
Information
MERNIS
System
Centralized
Hospital
General
Practitioners
Decision Support
Appointment
Systems
System
Clinics
E-identity,eprescription
Specialized
Hospıtals
Pharmacies
Figuur 11: Structuur Sağlık-Net. Bron: (Dogac, Hülür, Çaylan, Yuksel, & Heywood, 2010)
databank waarin alle persoonlijke gezondheidszorgdata van alle burgers is opgeslagen in een centrale
structuur. Sağlık-Net bestaat uit de volgende componenten:
Health Coding Reference Server (HCRS)
HCRS is een reference en sharing systeem. Het brengt health system standards en coding systemen samen
en delen dit met open technologiën (XML web services) en kunnen deze makkelijke updaten. HCRS heeft
als voornaamste doel het verbeteren van het monitoren, meten en managen van de health data, door
het creëren van een collectieve codes gebruikt door private- en publieke ziekenhuizen en om verkeerd
gebruik of communiceren van data te elimineren.
40
National Health Information System (NHIS)
Dit is een nationale infrastructuur voor het opslaan en het (tot op zekere hoogte) delen van elektronische
patiënten dossiers. Tot nu zijn dossiers van 78,9 miljoen mensen gecreëerd. Momenteel kunnen alleen
de aan personen toegewezen artsen dit systeem raadplegen vanwege privacy overwegingen. De
informatieverzameling beslaat de gehele levensloop van een persoon.
National Health Data Dictionary (NHDD)
Het systeem dat de ontvangen data in het systeem standaardiseert. Door standaardisatie kan de data
accurater gebruikt worden en kunnen fouten en problemen makkelijker opgespoord worden. De eerste
versie van dit systeem bevatte 261 data elementen, 46 data sets en 41 data pakketten. De belangrijkste
functie van het NHDD is het stimuleren dat gegevens uitgewisseld kunnen worden.
Family Medicine Information System (FMIS)
Het informatiesysteem dat gekoppeld aan het Family Medicine programma van de Turkse overheid,
waarin alle burgers onder gebracht worden bij zogenaamde Family doctors. Het is een nationaal systeem
om primaire gegevens van patiënten uit te wisselen met het Ministerie van Gezondheid. Data wordt
centraal opgeslagen. Client applicaties maken het mogelijk data lokaal op te slaan, welke later
gesynchroniseerd kan worden. Dit maakt het mogelijk om ook rurale gebieden te betrekken in de
dataverzameling. Ook wordt het systeem gebruikt voor prestatiebeloningen voor de family doctors.
Tele-Medicine
Een andere belangrijke en kansrijke ontwikkeling is de opkomst van Tele-Medicine. Tele-Medicine is het
voorzien van medische zorg op afstand en beslaat vooral de diensten radiologie, pathologie, biochemie
en elektrocardiografie (ECG). Er wordt dan door een specialist op afstand een dienst uitgevoerd door
gebruik van informatie en communicatie technologieën.
Het voornaamste doel is om consultaties te houden met ervaren radiologiespecialisten, het optimaal
gebruiken van de capaciteiten van imaging apparatuur in ziekenhuizen met voldoende technologische
uitrusting en het beschikbaar maken voor medische zorg voor burgers in gebieden waar de
mogelijkheden gelimiteerd zijn. De vergaarde data wordt vervolgens naar een imaging data centrum
gestuurd bij het Ministerie van Gezondheid en daar kunnen radiologische specialisten het rapporteren.
Deze rapporten worden opgeslagen in het Tele-Medicine database, waarna een arts of gezondheidszorg
41
instelling deze gegevens kan raadplegen (binnen de grenzen van de aan hen toegewezen
bevoegdheden).
Daarbij is een PACS (picture archiving en communication system) ontwikkeld, dat momenteel in 300
ziekenhuizen is ingevoerd, voornamelijk in training- en onderzoekziekenhuizen. Op deze manier wordt
toegewerkt naar een papierloos ziekenhuis. In dergelijke ziekenhuizen worden verzamelde gegevens van
patiënten opgeslagen en vervolgens gebruikt worden voor training en onderzoeksactiviteiten.
Overige ingevoerde systemen
Naast de bovengenoemde systemen zijn er ook andere, meer ondersteunende ICT diensten en systemen
geïntroduceerd. Deze zijn:

Electronic Document Management System (EDMS)

Safe Electronic Signature

Data Bank for the disabled

Investment Monitoring System

Private Healthcare Institutions management system (HIMS)

Physician Data Bank (PDB)
Uitdagingen voor het Sağlık-Net systeem
Opvallend is dat er een groot aantal verschillende informatiesystemen aanwezig zijn in Turkije.
Momenteel worden deze systemen nog niet voor onderzoeksdoeleinden ingezet en bovendien zijn er
nog geen innovatieve toepassingen ontwikkeld die gebruik maken van de enorme berg aan data die door
de Sağlık-Net systemen zijn verzameld. De systemen dienen er vooral voor dat het Ministerie van
Gezondheid controle en grip kan houden op de sector. De meeste systemen vergemakkelijken de
monitoring, meting en het management. Zo kan bijvoorbeeld precies nagekeken worden in welke
gebieden bepaalde veranderingen plaats vinden of afwijkingen gevonden kunnen worden. Dit stelt het
ministerie in staat grip te houden over decentralisatie als gevolg van het Family Medicine program. Deze
decentralisatie zorgde voor een machtsverschuiving naar de regiohoofden en individuele familieartsen.
Toch wordt door de toegenomen dataverzameling de beoordeling van het functioneren van de
regiohoofden en familieartsen vergemakkelijkt. Ook zijn er naar aanleiding van een onderzoek
uitgevoerd in 2013 een tiental uitdagingen voor de toekomst geïdentificeerd (Turan & Palvia, 2014):
42
1. Privacy van de elektronische patiëntendossiers. Dit wordt verreweg als het grootste probleem
gezien. Hoewel artikel 20 van de Turkse grondwet de privacy van elke persoon garandeert en de
Turkse Patient Lives Code uit 1998 alle wetgeving omtrent privacy van patiënten bij elkaar brengt,
blijft privacy altijd een belangrijk aandachtspunt.
2. Kwaliteit van de verzamelde data. De capaciteit en de wil van werknemers in de
gezondheidszorg om zorg te dragen voor kwalitatief goede data is cruciaal. Omdat de
introductie van IT systemen stapsgewijs verloopt en omdat niet alle systemen op elkaar
aansluiten is het vooralsnog lastig te bepalen of de verzamelde data kwalitatief goed genoeg is.
Ook wordt dataverzameling vaak aan lager geschoold personeel overgelaten en vanwege de
hoge werkdruk is er niet altijd aandacht voor het juist invoeren van de data. Dat beïnvloedt de
bruikbaarheid van de data. Betrouwbare toegang tot data en de juistheid van de data blijven zeer
belangrijke aandachtspunten.
3. Beveiliging van elektronische patiëntendossiers. Elektronische patiëntendossiers vinden een
steeds breder gebruik in Turkije en daardoor nemen de veiligheidsrisico’s ook toe. Men moet dan
denken aan risico’s zoals gegevensdiefstal, inadequate back up voorzieningen, natuurrampen
zoals aardbevingen en overstromingen en computervirussen. Er moeten gerichte maatregelen
genomen worden om de integriteit van de verzamelde gegevens te bewaren, mochten bepaalde
beveiligingsrisico’s zich voordien.
4. Implementatie van Electronic Medical Records (EMR). EMR’s zijn applicatieomgevingen die
bestaan uit verschillende onderdelen en die professionals in de gezondheidszorg in staat stelt om
het aanbieden van gezondheidszorg te documenteren, monitoren en beheren. Deze EMR’s
worden aangemaakt door individuele zorgaanbieders en dienen als bron voor de Electronic
Health Records. Deze EHR’s op hun beurt zijn niet beperkt tot één zorgaanbieder, maar worden
door meerdere zorgaanbieders gebruikt en aangevuld. EMR’s worden gezien als cruciaal voor
kwalitatief goede Health Information Systems (HIS). Het is echter niet eenvoudig om EMR’s en
EHR’s te implementeren en dat heeft te maken met financiële, organisatorische en technische
restricties. Het Ministerie van Gezondheid is bezig om een nationaal Health Management System
te implementeren en EMR’s zijn daarin zeer belangrijk. Geschat wordt dat Turkse zorgaanbieders
in 2015 US$ 3,8 miljard zullen spenderen aan het implementeren van EMR systemen.
5. Systeem brede aanpak van Patient Identity Management. Er is nog geen goede integratie van
de verschillende systemen gebruikt door verschillende zorgaanbieders. Er moet een systeem
43
brede aanpak komen, waarbij systemen op elkaar aangesloten kunnen worden en data beter
uitwisselbaar is.
6. Change management om van papier naar digitaal te gaan. Ook hier zijn sociale en
organisatorische redenen vaak de oorzaak van het mislukken van IT initiatieven. Het is daarom
zaak dergelijke bezwaren in de organisatie in een vroeg stadium te ondervangen.
7. Implementatie van Patient Health Records (PMRs). PMRs zijn onderhevig aan verschillende
criteria, zoals veiligheid van data, privacy, integriteit, vertrouwelijkheid, kosten, standaarden en
interoperabiliteit. Dergelijke criteria kunnen het effectief gebruik van PMRs in de weg staan en
voldoen daarom wellicht niet aan de verwachtingen die bij beleidsmakers en professionals leven.
8. Compliance met wetgeving. De totale Turkse wetgeving op het gebied van de gezondheidszorg
beslaat 16 fundamentele wetten, 20 speciale wetten en een heel aantal regels en decreten. Het
is moeilijk daarbinnen te opereren. Met het EU harmonisatieproces en de inspanningen om de
regels ten aanzien van e-health te stroomlijnen, gecombineerd met een sterker Turks bewustzijn
voor de rol van de rechtsstaat, wordt dit probleem steeds kleiner.
9. Verkleinen van het aantal medische fouten door gebruik van IT. Hoewel IT medische fouten
kan verkleinen door middel van technologische oplossingen en het beter beheren van patiënt
informatie, kunnen IT systemen ook fouten introduceren (e-iatrogenesis).
10. Vergroten van de productiviteit binnen de sector. Lage productiviteit is aanwezig met name
binnen de staatsinstellingen, waar bureaucratie alom aanwezig is. De inzet van IT kan
productiviteit en zaken zoals bezettingsgraad van bedden verbeteren. Hoewel het HTP ruimte
gaf aan individuele zorgaanbieders om te investeren in IT oplossingen, is er op indicatoren zoals
bedbezetting nog geen verbetering te merken. Dit kan te maken hebben met de onbekendheid
van IT systemen bij het hoger management van dergelijke zorgaanbieders.
Conclusie
Het Sağlik-net is een hervorming die voortkomt uit het HTP. Het Sağlik-net is een data systeem waarin
alle informatie van individuele patiënten verzameld wordt en over een hele levensloop van een patiënt.
De data is toegankelijk voor daarvoor bevoegde personen en instanties op zowel lokaal als nationaal
niveau. Het systeem heeft als doel het verbeteren van de kwaliteit van de zorg en reduceren van de
kosten door middel van het verbeteren van de risicoanalyses. Het systeem is beveiligd en kan alleen
gebruikt worden door daarvoor bevoegde artsen.
44
Het opkomen van het HTP biedt veel kansen op innovatiegebied voor E-health. Vooral ontwikkelingen
op het gebied van tele-medicine is groeiende in Turkije. Dit komt doordat de toegankelijkheid van de
zorg ook naar afgelegen gebieden wordt gebracht. Met behulp van E-health kunnen artsen vanuit
centrale zorgcentra kwalitatieve zorg verschaffen aan patiënten in afgelegen gebieden. Tele-Medcine
heeft ook een belangrijke link met de ontwikkeling van de medische-hightech in Turkije.
Momenteel worden de gegevens die deze systemen genereren voornamelijk gebruikt door het Ministerie
van Gezondheid ter monitoring en evaluatie. Bovendien zijn er nog veel uitdagingen die met de verdere
implementatie van dit systeem te maken hebben. Kansen voor kennisdeling liggen wellicht in het
nadenken over ethische issues rondom e-health en kennisdelen over gevolgen voor organisaties wanneer
IT systemen worden geïntroduceerd. Technologische innovatiekansen liggen voornamelijk in het gebruik
en uitwisseling van data, zoals het combineren van datasets om bepaalde trends te ontdekken, in big
data applicaties die de verzamelde gegevens inzichtelijker te maken en in het vergroten van de
interoperabiliteit.
3.3
Medicijnonderzoek en de Farmaceutische industrie
Historisch overzicht
Onderzoek naar farmaceutische middelen is ongeveer honderd jaar oud in Turkije. In de jaren 30 van de
vorige eeuw kende de sector een boost, en in de jaren 50 werd zelfs 95% van de farmaceutische middelen
lokaal geproduceerd (Turkish Pharmceutical Exporters, sd). Tegenwoordig produceren Turkse
farmaceutische producenten vooral producten met een lage toegevoegde waarde.
Een grote verandering kwam met de oprichting door de WHO van de Good Manufacturing Practices
(GMP) regelgeving. De implementatie van deze regelementen in Turkije zorgde ervoor dat de in Turkije
geproduceerde medicijnen en producten moesten voldoen aan de internationale standaarden. Hierdoor
werden in Turkije geproduceerde producten beter geschikt voor de export en nam de algehele kwaliteit
45
toe.
Figuur 12: Historisch overzicht van de farmaceurische sector. Bron: Turkish Pharmaceutical
Exporters.
Hedendaagse situatie
Er zijn twee soorten farmaceutische productiebedrijven in Turkije.
1. Original drug producing companies. Deze bedrijven doen aan onderzoek naar de ontwikkeling en
productie van nieuwe innovatieve medicijnen en testen de veiligheid van deze medicijnen. Deze
bedrijven verzorgen ook de marketing en houden vaak ook de patenten.
2. Equivalent generic drug producing companies. Deze bedrijven opereren zonder het bezit van
patent rechten en focussen zich vaak op een klein regionaal niveau. Dit zijn meer de low-cost
producenten van generieke medicijnen (Turkish Pharmaceutical Market overview, 2009).
De farmaceutische industrie weet momenteel enigszins buitenlandse investeringen aan te trekken.
Daarnaast zijn er een aantal grote farmaceutische spelers in Turkije die zich op de internationale markt
begeven, zoals Novartis, Sanofi-Aventis en Pfizer. Abdi Ibrahim, de grootste farmaceutische speler van
Turkije, begeeft zich zelfs in de top 100 van grootste farmaceutische bedrijven. Het belangrijkste product
van Abdi Ibrahim is het orally-disintegrating tablet voor patienten met slikproblemen. Daarnaast is een
belangrijke lokale speler Bilim Pharmaceuticals die productiefaciliteiten heeft geaccrediteerd door de
Amerikaanse Voedsel en Medicijnen autoriteit en momenteel werkt aan een goedkeuring van het Duitse
46
ministerie van gezondheidszorg. In de farmaceutische voedsel sector is Pakmaya één van de grootste
producenten wereldwijd op het gebied van gist en brood additieven (Schreck, 2013).
Turkije bezit de op zes-na-grootste farmaceutische markt binnen Europa. Ondanks de stimuli van de het
Ministerie van Gezondheid om de lokale farmaceutische markt te ontwikkelen, worden de meeste
medicijnen nog steeds geïmporteerd vanuit het buitenland. Als een medicijn in Turkije op de markt wordt
gebracht slaat het Ministerie van Gezondheid het medicijn op in een databank en wordt er een vaste
maximum prijs vastgesteld waarvoor het medicijn te koop aan mag worden geboden aan de patiënt.
Hierdoor vinden minder innovatieve medicijnen hun weg naar de Turkse markt. Momenteel produceert
Turkije vooral medicijnen met een lage toegevoegde waarde. Het streven van het Ministerie van
Gezondheid is om meer te specialiseren op de productie van medicijnen met een hoge toegevoegde
waarde en te investeren in R&D.
Een overzicht in cijfers
Het Efpia is een Europese organisatie die cijfers heeft verzameld over de farmaceutische industrie. In
2011 is Turkije voor het eerst opgenomen in deze cijfers. Dit laat goed zien hoe Turkije er voor staat in
vergelijking tot andere Europese landen.
In de Turkse farmaceutische sector zijn 25.000 werknemers actief (9de in Europees verband) en de totale
productie van de farmaceutische industrie is €4.229 miljoen (12de plaats in Europees verband). Ook de
totale marktwaarde van de Turkse farmaceutische industrie is erg hoog. Maar liefst €7.172 miljoen, dat is
meer dan Nederland (€4.713 miljoen) en Turkije is hiermee in Europees opzicht de 6 de in termen van de
grootte van de marktwaarde. Turkije investeerde in 2011 voor 43 miljoen euro in R&D en scoort daarmee
een 22ste plek op de ranglijst. In vergelijking, Nederland scoort een 10de plek met een bedrag van €642
Lokale productie
Geïmporteerd
34%
66%
Figuur 13: Verdeling herkomst farmaceutische producten.
47
miljoen euro aan investeringen in R&D binnen de farmaceutische sector. De R&D investeringen in Turkije
blijven dus relatief achter bij de marktwaarde van de Turkse farmaceutische sector.
Turkije produceert 66% van haar farmaceutische producten zelf en importeert 34%. Op zichzelf is dit een
goede ontwikkeling. Turkije is in staat zelf farmaceutische producten te produceren. Toch is dit niet
geheel het geval. Van de lokale productie bestaat slecht 5% uit innovatieve nieuw ontwikkelde
farmaceutische producten. 95% van de lokaal geproduceerde farmaceutische producten bestaat nog
steeds uit generieke medicijnen en/of producten met een lage toegevoegde waarde. Hieruit blijkt ook
weer het gebrek aan R&D capaciteit zoals ook al eerder aangekaart. De import bestaat voor 46% uit
innovatieve farmaceutische producten en voor 54% uit generatieve medicijnen en/of producten met een
lage toegevoegde waarde (Karabey, 2010).
€ 4,000
Dit probleem vertaalt zich ook naar de waarde
van
de
in-
en
export
van
de
Turkse
farmaceutische markt. Er wordt voor €3.350
€ 3,000
miljoen geïmporteerd en slechts voor €407
€ 2,500
miljoen
2013).
€ 2,000
Wederom geeft dit aan dat Turkije momenteel
€ 1,500
geëxporteerd
Europa
Azië
Afrika
(Association,
Amerika
Overig
€ 3,350
€ 3,500
€ 1,000
€ 500
€ 407
3%
€-
3%
Export
6%
Import
Figuur 14: Volume in- en export (miljoenen euro's)
47%
nog achterloopt op R&D gebied. Immers, als
innovatieve producten kunnen worden ontwikkeld en
gecommercialiseerd dan zijn deze producten ook
41%
vatbaar voor export. Aangezien deze producten van
hoge toegevoegde waarde zijn zou een dergelijke trend
zeer goed zijn voor de waarde van de Turkse export, en
Figuur
15:
Export
producten Turkije
farmaceutische tevens zou het Turkije minder export afhankelijk
maken.
48
De Turkse farmaceutische sector is volgens de Global Competition Index wereldwijd als 16de gerangschikt
kijkend naar marktwaarde, maar als 36ste op gebied van klinisch onderzoek, en is slechts verantwoordelijk
voor US$60 miljoen (of 0.039%) van de wereldwijde US$120 miljard die wereldwijd wordt uitgegeven aan
R&D naar innovatieve medicijnen (Taylor, 2012) (Bilmen & Herdem, 2013).
Turkije exporteert aan farmaceutische producten voor een bedrag van €407 miljoen euro naar meer dan
150 verschillende landen. Hieronder zijn ook landen in Europa en de Verenigde Staten (Turkish
Pharmceutical Exporters, sd). De grootste afzetmarkten zijn Europa en Azië. Dit is geheel in lijn met het
doel van de Turkse overheid om ‘Eurasian’ hub te worden voor farmaceutische producten. Voor de cijfers
uit 2012 zie Figuur 15 (Turkish Pharmceutical Exporters, sd).
Sinds 2009 zijn de publieke uitgaven voor medicijnen gedaald naar 1.11% van het BBP, dat is laag
vergeleken met de andere OECD landen, waar het gemiddelde op 1.5% ligt (Taylor, 2012).Momenteel
loopt Turkije nog achter op de andere BRIC landen op gebied van wereldwijde farmaceutische
investeringen. Turkije is 59ste van 142 landen (Taylor, 2012).
Vision 2023: Farmaceutische Sector
Er ontstaat aldus een beeld dat de Turkse farmaceutische sector haar economische waarde nog niet
omzet in R&D capaciteit. Er is in eerdere hoofdstukken aangetoond dat de Turkse overheid juist inzet op
het verhogen van het innovatievermogen van een aantal economische sectoren, waaronder de health
sector. De vereniging van farmaceutische bedrijven heeft daarom, in navolging van Vision 2023 van de
Turkse overheid, ook een strategie richting het jaar 2023 opgesteld. In deze visie stelt de vereniging dat
in 2023 de Turkse farmaceutische sector bij de wereldwijde top 10 moet behoren op gebied van health
services economieën, door het opschroeven van de R&D uitgaven naar 3% van het BBP en de waarde van
export vergroten met een extra €365 miljoen euro. Op deze manier wordt Turkije een productieplaats
voor medium- en high-value productiegoederen (Taylor, 2012). Hieronder een verduidelijking van wat
het farmaceutische Vision 2023 document voor doelen en missie heeft:

Missie: Het positioneren van de Turkse farmaceutische sector als een wereldwijde productie en
R&D productie management centrum (PWC, 2012, p. 30).

Hoofddoel: Verbeteren van de internationale concurrentiepositie van de Turkse farmaceutische
industrie en daarnaast de industrie een netto exporteur maken door het verbeteren van de R&D
competenties het verbeteren van waarde toevoegende productie.
49
Specifieke doelen die in het document worden geformuleerd zijn als volgt:
1. Competenties en diensten exporteren op gebieden van fundamenteel en klinisch onderzoek.
2. Het vergroten van de productie en de export van producten met een hoge toegevoegde waarde.
3. Het uitgroeien tot een management centrum en exporteur van diensten op het gebied van
gezondheidszorg.
Om deze doelen te bereiken wordt er aandacht gegeven aan wetgeving, ondersteuningsmechanismes,
faciliteiten en infrastructuur. De specifieke doelen zijn als volgt uitgewerkt:
Doelstellingen betreffende de publieke zorg (PWC, 2012, p. 26):

Ondersteunen van R&D studies die binnen de reikwijdte van het verbeteren van de health services
vallen.

Verbeteren van kwaliteit, effectiviteit, en productie van diagnostiek en behandelmethodes.

Verbeteren van voorzieningen zoals farmaceutische en medische apparatuur, in combinatie met
behoud van een veilige markt toegang.

Het maken van wetgeving die de ontwikkeling van nieuwe medicijnen stimuleert.
Doelstellingen betreffende economische ontwikkeling (PWC, 2012, p. 26):

Het promoten en versterken van bedrijven die hun competenties en vaardigheden op een
duurzame manier ontwikkelen.

Het promoten van productie en export van medium- en high-level technologie.

Het omvormen van een industrie gericht op low-tech producten naar een medium- en high tech
industrie.

Het ontwikkelen van een beleid dat de instellingen van industriële clusters stimuleert.
Doelstellingen betreffende de toename van de concurrentiekracht (PWC, 2012, p. 28):

Het ontwikkelen en produceren van geavanceerde technologische producten en een toename
van het aantal patenten.

Het samenbrengen van kennis in de academische wereld en de industrie.

Aantrekken van investeringen door Turkije als regionaal management centrum neer te zetten en
het creëren van een investeringsklimaat geschikt voor productie en R&D.
50

Verzekeren dat nationale farmaceutische bedrijven de regionale en wereldwijde concurrentie in
R&D en productie aankunnen.
In het algemeen kan gesteld worden dat dit specifieke Vision 2013 plan moet leiden tot de volgende
ontwikkelingen (PWC, 2012, p. 27):

Het verbeteren van de R&D capaciteit in de farmaceutische sector.

Het uitgroeien tot een regionaal management centrum voor de farmaceutische sector en het
ontwikkelen van andere industrieën die geassocieerd zijn met de farmaceutische productie.

Het ondersteunen van kleine en middelgrote ondernemingen en de integratie van deze in de
farmaceutische waardeketen door clustering.
Deze doelstellingen moeten vervolgens leiden tot: (PWC, 2012, p. 27)

Een meer effectieve behandeling van ziektes door de introductie van meer innovatieve
medicijnen op de markt.

Toename van nationale patenten door een sterke focus op R&D.

Toename van het aantal onderzoekers werkzaam in de farmaceutische sector.

Vergaren van wetenschappelijke kennis en ervaring door het participeren in globale R&D
netwerken.

Toename van de werkgelegenheid in de farmaceutische industrie.

Toename van indirecte werkgelegenheid in de waardeketen van de farmaceutische sector.
Regelgevingsproblemen
Volgens het Amerikaanse instituut voor farmaceutisch onderzoek en productie zijn er een aantal
belangrijke aandachtspunten in Turkije: (Special 301 submission, 2013)

Gebrek aan regelgeving en effectieve handhaving van patenten op gebied van databescherming.
De data beschermingsperiode is niet gelijk aan de duur van het patent.

Vertraging in de goedkeuring van regelgeving. Een goedkeuring zou 210 dagen mogen duren
maar dit aantal wordt vaak overschreden.

Het Ministerie van Gezondheid beschikt niet over voldoende middelen om elke productieplek te
controleren op naleving van de regels conform het Good Manufacturing Practice (GMP). Daardoor
duurt het langer voordat patiënten toegang krijgen tot innovatieve medicijnen.
51

Prijsregulatie door de overheid door een verkeerde inschatting van het budget voor de
farmaceutische industrie 2010-2012. Daarin werd geen rekening gehouden met de wensen van
de industrie en de economische groei.
Nieuwe wetgeving maakt het moeilijker om producten in te voeren in Turkije. De Turkse overheid moet
goedkeuring geven aan nieuwe medicijnen die worden ingevoerd. Deze goedkeuring wordt regelmatig
niet gegeven. Het achterliggende idee is dat er gewacht wordt tot de patenten op medicijnen zijn
afgelopen en deze medicijnen als generieke medicijnen kunnen worden geproduceerd binnen Turkije.
Dit heeft een negatieve invloed op de beschikbaarheid van innovatieve medicijnen op de Turkse markt
en op de levensverwachting van de Turkse bevolking.
Net als bij de sub sector Medische Apparatuur worden prijzen voor farmaceutische producten die
geïmporteerd worden bepaald door te kijken naar de laagste prijs die in referentielanden berekend
worden. Deze referentielanden worden door het Ministerie van Gezondheid aangewezen. (Deloitte
Turkey, 2012).
Trends voor de toekomst
Door sommige wordt Turkije al genoemd als één van de ‘Pharmemerging’ landen samen met Brazilië,
Rusland, China en India. De BRIC landen zullen naar verwachting 28% bijdragen aan de wereldwijde
afzetmarkt voor farmaceutica in 2015. Dat is een grote stap in 10 jaar, in 2005 lag dat percentage namelijk
nog op 12%. Redenen voor deze groei zijn de toename van het BBP en de algemene verbetering van de
kwaliteit en de toegankelijkheid van de zorg (Bilmen & Herdem, 2013).
De sterke punten van Turkije zitten in het bijzonder in het innovatievermogen van het MKB. Dit blijkt
onder andere uit de relatief grote deelname van MKB bedrijven in KP7 in vergelijking met andere landen.
Een koppeling tussen dit MKB (dat vaak op zogenaamde technoparks is gevestigd) met gevestigde
farmaceutische bedrijven biedt de mogelijkheid om kosteneffectieve oplossingen ontwikkelen en
toegang krijgen tot goed opgeleide arbeidskrachten bestaande uit ongeveer 30.000 personen (Bilmen &
Herdem, 2013). Ook is het zo dat bedrijven die een investering doen van meer dan 50 miljoen Turkse Lira,
kunnen rekenen op gunstige BTW voorwaarden en douanerechten (Bilmen & Herdem, 2013).
Conclusie
De Turkse farmaceutische sector is een kansrijke sector in Turkije. In het Vision 2023 document voor de
farmaceutische industrie komen duidelijk de doelstellingen naar voren die de farmaceutische sector stelt
52
voor het jaar 2023. Er worden doelen gesteld voor zowel de publieke zorg als voor de economische
ontwikkeling. Dit strategische plan voorziet een verdere ontwikkeling van de sector, sociale voordelen
en het vergroten van de concurrentie kracht van de Turkse farmaceutische sector.
Momenteel is de Turkse farmaceutische industrie erg importafhankelijk. De geformuleerde doelen zijn
er op gericht om de farmaceutische industrie een netto exporteur te maken. Om dit te bereiken moeten
grote stappen gezet worden op gebied van innovatie en R&D als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe
hoogstaande farmaceutische producten die vatbaar zijn voor de export. Voor het behalen van deze
doelen worden veel financiële middelen beschikbaar gemaakt. Momenteel zijn er wel buitenlandse
farmaceutische bedrijven actief in Turkije, maar voor het betreden van de Turkse markt is de wetgeving
erg beschermend. Dit is nadelig voor het aangaan van samenwerkingen tussen Turkse en buitenlandse
farmaceutische bedrijven. Daarnaast zijn er problemen met het beschermen van het intellectueel
eigendom voor patenten en slaagt Turkije er momenteel niet altijd in om de innovatie en R&D
capaciteiten en competenties te ontwikkelingen die nodig zijn.
Concluderend kan gezegd worden dat deze sector dezelfde kenmerken heeft als die van de medische
instrumenten: in de huidige situatie is er een nadruk op de productie van generieke producten met een
lage toegevoegde waarde. Dat deze situatie niet houdbaar is, wordt erkend door verschillende
stakeholders en er worden plannen, instrumenten en initiatieven opgezet om het innovatievermogen
van de sector te verhogen. Het is momenteel echter nog onduidelijk of deze plannen en strategieën ook
daadwerkelijk zullen leiden tot de gewenste uitkomsten. Dat kan alleen de tijd leren.
3.4
Biomaterialen en biomedische engineering
Biomaterialen zijn alle materialen, zowel natuurlijk als kunstmatig, die functioneren als onderdeel van
een levende structuur of biomedisch apparaat dat een natuurlijke functie van het lichaam vervangt of
aanvult (Zorlutuna, Yılgör, Basmanav, & Hasırcı, 2009). Biomedische engineering is het toepassen van
engineering principes op biomaterialen.
Op het gebied van biomaterialen en biomedische engineering zijn veel activiteiten in Turkije. Er wordt
veel onderzoek gedaan in onderzoekscentra en universiteiten naar nieuwe behandel en
genezingstechnieken. Enkele gebieden waar in Turkije veel aandacht en activiteit is:

Tissue engineering

Orgaan transplantaties
53

Oncologie

Genetica

Genomica

Biotechnologie

Nanotechnologie
Onderzoekscentra
Op het gebied van biomaterialen is er veel te vinden in Turkije. Veel Turkse universiteiten houden zich
bezig met onderzoek in deze sector. Zoals al aangegeven in het hoofdstuk over universiteiten, bevinden
de universiteiten met op deze sector gerelateerde onderzoekscentra zich in de volgende steden:
Ankara


Bilkent Universiteit
o
UMRAM ‘ national magnetic resonance research center’
o
BilGen (onderdeel van Kaniltek)
Gazi Universiteit
o


Calibration and Biomedical Research center
Hacettepe Universiteit
o
Biobanking and Genomics Research and Application center
o
Bioengineering Research and Application center
o
TISSUE AND Organ transplantation Research, Application and Education Center
Middle East Technical Universiteit
o
Biomaten ‘ Centrum of excellence biomaterials and tissue engineering’
o
Central laboratory (moleculaire biologie, biotechnologie en genomica)
Izmir

Izmir High Technology Institute
o

Dokuz Eylul Universiteit
o

Biotechnology and Bioengineering
Biomedical research centrum
Ege Universiteit
o
Bioengineering afdeling van de faculteit werktuigbouwkunde
54
Tissue engineering & Orgaantransplantatie
Tissue Engineering
Het Ministerie van Gezondheid heeft een Bone Bank (Atatürk Training and Reserach Hospital) en een
Tissue Bank for Musculoskeletal Systems (Ankara University) opgericht voor de verzameling van tissue
material voor zorgaanbieders die zich hiermee bezig houden. Er zijn 32 zogenaamde tissue typing
laboratories opgericht. Op het gebied van beenmerg is er echter een groot te kort. Vaak wordt het
beenmerg van buiten Turkije gehaald. Dit komt omdat het aantal geschikt beenmergdonoren in Turkije
slechts 40 duizend is. In totaal zijn er nu 53 transplantatie centra. Het Social Security Institution (SSI)
zoekt naar geschikt beenmerg voor patiënten. (Akdag & Erkoç, 2011)
Orgaantransplantaties
Er is een lijst voor alle wachtenden op niertransplantaties van alle niertransplantatie centra. Hierin wordt
de individuele informatie van patiënten opgeslagen op de zogenaamde National Organ Waiting List van
het Ministerie van Gezondheid. Er is ook een lijst voor alle overige organen, deze zijn opgenomen in het
Organ Transplantation Information System. Dit bevat alle data van alle orgaan transplantaties van
levende en overleden donoren (nieren, lever, hart, alvleesklieren, dunne darmen).
Dit systeem wordt gemonitord door de orgaan transplantatie centra, Regional Coordination Centers
(RCCs) en het National Coordination Center of Organ Transplantation (NCC). Om de tekorten aan donoren
te verkleinen wordt gekeken naar het beter in kaart brengen van de hersendode patiënten en
orgaandonaties van overledenen.
Er zijn 9 RCCs (Istanbul, Ankara, Adana, Antalya, Samsung, Diyarbakir, Erzurum en Bursa). Er zijn 62
niertransplantatie centra geopend in ziekenhuizen, 42 levertransplantatie centra en 16 hart- en
longtransplantatie centra. (Akdag & Erkoç, 2011)
Onderzoekscentra Tissue & Organ engineering
Haceteppe universiteit beschikt over een onderzoekscentrum op het gebied van orgaan en
weefseltransplantatie. Hier wordt fundamenteel en praktisch onderzoek gedaan op het gebied van
orgaan en tissue transplantaties. Hierbij wordt ook samenwerking gezocht met zowel nationale als
internationale partners.
55
METU heeft het BIOMATEN onderzoekscentrumcentrum. Dit centrum houdt zich bezig met onderzoek
naar biomaterialen en tissue engineering. Gebieden waarmee zij zich bezig houden zijn: (niet-)biologisch
afbreekbare
implantaten,
botsubstituten,
botplaten,
botcement,
kunstmatig
hoornvlies,
zenuwgeleiders, cardiale patch, drug delivery systemen en wondbedekking.
Conclusie biomaterialen en biomedische engineering
Op gebied van biomaterialen en biomedische engineering is er veel activiteit in Turkije. Vooral in Ankara
en Izmir zijn er verschillende onderzoekscentra die gelinkt zijn aan universiteiten die zich bezighouden
met onderzoek in deze sub sector. Tissue engineering en orgaan transplantaties zijn de meest
voorkomende gebieden waarop onderzoek wordt gedaan in deze centra. Daarnaast is er in deze subsector overlap met oncologie, genetica, genomica, biotechnologie en nanotechnologie. Er zijn in Turkije
banken aanwezig waarin tissue en orgaan data in wordt opgeslagen. De beschikbaarheid van deze
informatie biedt kansen voor het doen van onderzoek in deze sub sector. Concrete activiteiten die
ondernomen zouden kunnen worden, zijn het voeren van verkennende en informerende gesprekken
tussen stakeholders uit Nederland en Turkije om te kijken wat de staat van de kennis, het onderzoek en
de kennisbehoefte is. Op basis daarvan kan gerichter gekeken worden op welke manier samenwerking
mogelijk is.
3.5
Genomica
Genomica bestudeert alle genetische informatie van organismen. Genomica heeft daarbij veel
overlapping met de onderzoeksgebieden genetica, personalized medicine, diagnostiek, medische
apparatuur en oncologie. Een aantal mooie voorbeelden van genomica onderzoek in Turkije zijn te
vinden op de Koç Universiteit in Istanbul. Assistent Professor Nathan Lack onderzoekt nieuwe aanpakken
van behandeling van kanker. In de afgelopen 25 jaar is er een exponentiele groei geweest in het begrijpen
van de moleculaire oorzaken van kanker, maar speciaal succes is gehaald in het klinische onderzoek
genaamd target therapeutics. Hierbij wordt een behandelmethode ontwikkeld waarin slechts één enkele
kritiek cellulair pad wordt aanpakt, wat vereist is om de groei van een kankercel mogelijk te maken.
Omdat normale cellen dit pad niet gebruiken, worden alleen de kankercellen aangepakt, en blijven de
gezonde cellen onbeschadigd. Verder interessante onderzoeken die op de Koç Universiteit worden
gedaan zijn het onderzoek naar miRNA and Aging en Using light to understand and navigate the cel’.
Beijing Genomcis Instituut (BGI), de grootste genomica organisatie van de wereld, heeft recent (2013)
een partnerschap aangekondigd met drie Turkse universiteiten om onderzoek te doen in het gebied van
56
genomica. Er is een Memorandum of Understanding (MoU) getekend waar onder andere de Boğazıcı
Universiteit uit Istanbul deel van uitmaakt. Eerder in 2013 heeft BGI health ook al Memoranda of
Understanding met verschillende Turkse partijen getekend over het brengen van genetic testing
technologies. De Acibadem Universiteit heeft een deal gesloten met een Chinese genomica organisatie
om samen te werken op gebied van medisch onderzoek om de menselijke gezondheid te verbeteren.
Farmaceutische genomica
In Turkije is een groeiende interesse in farmaceutische genomica voor de toepassing op personalized
medicine. Turkije vormt daarmee een voorbeeld voor andere opkomende landen. Het aanstellen van
familieartsen in Turkije heeft ervoor gezorgd dat artsen meer eerstelijns medische diensten kunnen
leveren aan patiënten en daarmee een belangrijkere rol kunnen spelen in het beleid en de technologische
ontwikkelingen rondom de zorg. Er is met de hervormingen van het Health Transformation Program een
verschuiving van derdelijnszorg in gespecialiseerde centra, naar eerstelijnsgezondheidszorg gekomen.
Door invoering van beloningen en betere educatie worden deze eerstelijnszorgverleners bekend
gemaakt met farmaceutische genomica testen. Dit in combinatie met de oprichting van regionale
zorgcentra met capaciteitsuitbreiding voor de farmaceutische genomica en personalized medicine
gebieden leidt tot een verbetering voor de infrastructuur in Turkije om onderzoek in dit gebied te
verbeteren. In toevoeging hierop wordt er gewerkt aan de verbeteringen van opleiden en informeren van
wetenschappers, zorgverleners en patiënten.
In academische onderzoekscentra wordt aandacht besteed aan het opleiden van wetenschappers,
zorgverleners en het publiek in pharmagenomics. In aanvulling hierop worden ook diensten aangeboden
die zich richten op het genomica counseling. De Turkse centra hebben echter beperkte middelen en
hebben behoefte aan de ontwikkeling van hun wetenschappelijke capaciteiten (Barlette, Zgheib, &
Yazan, 2012). Hierop zou kunnen worden aangesloten door Nederlandse kennis op dit terrein aan te
bieden.
Onderzoekscentra
Universiteiten
Veel universiteiten en onderzoeksinstituten houden zich bezig met onderzoek naar genomica. Een
daarvan is de Boğazıcı universiteit die een onderzoekscentrum genaamd LifeSci heeft. Dit
onderzoekscentrum houdt zich onder andere bezig met biomedische engineering, moleculaire biologie
en genetica. Een project van de Boğazıcı universiteit is het Genome Project, waarin 16 individuen die al
57
minstens 4 generaties in een bepaalde stad in Turkije wonen gevolgd worden (Welcome to Bogazici
University Turkish Genome Research Website, sd). Voor verdere onderzoeksactiviteiten zie hoofdstuk
over universiteiten.
Organisaties
In Ankara zit een vestiging van het GENAR instituut voor Public Health Genomics. Dit instituut houdt zich
onder andere bezig met biotechnologie, genomica en genetica in producten en services die tot een
verbetering van de menselijke gezondheid leiden (Genar Institute of Public Health Genomics, Ankara,
Turkey, sd).
Een andere organisatie is Genomic Health, een internationale organisatie die streeft naar verbetering van
internationale samenwerking om onder andere kanker behandelingsmethoden te verbeteren door
onderzoek, ontwikkeling en commercialisatie van genomic-based clinical laboratory services. Er wordt
diepgaand onderzoek gedaan in het gebied van genomica om zo tot clinically-validated molecular
diagnostics te komen die personalized data te verschaffen over de reacties van individuele patiënten op
behandelmethoden. Deze informatie kan gebruikt worden door patiënten om behandelingsbeslissingen
te maken. De Turkse partner is Genekor Biyoteknoloji Arastirma Ltd (Genomic Health, 2014).
TÜBITAK Genetic Engineering and Biotechnology Institute (GEBI) is een instituut van het TÜBİTAK
Marmara
Research
Centrum.
Hier
wordt
multidisciplinair
onderzoek
gedaan
naar
de
onderzoeksgebieden genomica, genetica, biotechnologie en nanotechnologie (TUBITAK - Genetics
Engineering and Biotechnology Institute of Turkey, 2012).
Conclusie
Onderzoek naar genomica en het gebruik van genetica om medicijnen te ontwikkelen is een populair
onderzoeksgebied in Turkije. Bovendien lijkt het een onderzoeksgebied te zijn dat qua kwaliteit prima
mee kan komen met onderzoek dat in de rest van Europa wordt uitgevoerd. Aandachtspunten zijn de
aansluiting met de praktijk: in hoeverre en op welke termijn komen innovaties aan bij de eindgebruikers?
De instelling van zogenaamde familieartsen kan hier een rol in spelen. Deze instelling heeft een
verschuiving teweeggebracht van derdelijns- naar eerstelijnszorg, waarbij elementen zoals personalized
medicine en preventie een rol spelen. Door goede educatie van zowel deze familieartsen als het publiek
heeft de sub sector genomica aan bekendheid gewonnen. Ook hier geldt dat het goed zou zijn om de
58
Turkse kennis op dit gebied verder te onderzoeken en vooral na te gaan hoe Nederlandse en Turkse
kennis op dit gebied elkaar aanvullen.
3.6
Oncologie
Cijfers
In Turkije komen er elk jaar 150.000 nieuwe kankerpatiënten bij de 400.000 patiënten die al met kanker
leven. Naar schatting moeten 100.000 kanker patiënten elk jaar radiologisch onderzoek ondergaan. Naar
verwachting zal dit aantal groeien naar 170.000 behoeftigen in 2023 (Goksel, Koc, Ozgul, Gultekin , &
Abacioglu, 2011). Naar verwachting zal deze toename van patiënten leidden tot tekorten aan onder
andere imaging apparatuur. Hier liggen dus kansen, vooral in de levering van megavoltage machines en
educatie van medisch personeel. Oncologie heeft dus een sterke band met de hightech sector. De meest
voorkomende kankers in Turkije zijn long- en maagkanker. Deze kankertypes eisen jaarlijks
respectievelijk 24.203 en 7.769 slachtoffers (Health Profile Turkey, 2010).
Type Kanker
Gestandaardiseerd naar leeftijd Wereldwijde ranking
Longkanker
25,89
36
Maagkanker
13,76
35
Borstkanker
13,44
129
Colon-rectum kanker
8,66
77
Lymfklierkanker
5,64
80
Prostaat kanker
5,46
116
Blaaskanker
5,36
11*
Slokdarm kanker
5,08
49
Leukemie
4,43
57
Alvleesklierkanker
3,42
94
Leverkanker
2,63
173**
Mondkanker
2,12
130
Eierstokkanker
2,01
107
Baarmoederhalskanker
0,92
181**
Baarmoederkanker
0,91
106
Huidkanker
0,33
137
59
Overige tumoren
0,03
191**
Tabel 11: De verschillende rangen van de types kanker per populatie van 100.000. Bron: (Health
Profile Turkey, 2010). * = opvallend hoog in vergelijking. ** = opvallend laag
Wat hier opvalt, is dat er in Turkije relatief meer gevallen zijn van blaaskanker en relatief minder gevallen
van leverkanker en baarmoederhalskanker.
Longkanker
Maagkanker
Borstkanker
Colon-rectum kanker
Lymfklierkanker
Prostaat kanker
Blaaskanker
Slokdarm kanker
Leukemie
Alvleesklierkanker
Leverkanker
Mondkanker
Eierstokkanker
Baarmoederhalskanker
Baarmoederkanker
Huidkanker
Overig tumoren
0
5
10
15
20
25
30
Figuur 16: Aantal sterfgevallen per 100000 personen gestandaardiseerd naar leeftijd.
Kanker bij kinderen
Rond de 2000 nieuwe gevallen van kanker onder kinderen worden elk jaar geregistreerd in Turkije
volgens de Turkse Pediatric Oncology Group en de Turkse Pediatric Hematology Societies Registry. Eén op
de vier patiënten is jonger dan 15. Na infecties, hartfalen en ongelukken, is kanker de op vier na grootste
reden van kindersterfte.
De meest voorkomende kankers onder kinderen zijn:
60
1. Leukemie (31%)
2. Lymfeklierkanker (19%)
3. Central nervous system (CNS) neoplasma’s (13%)
4. Neuroblastomas (7%)
5. Bot tumoren (6.1%)
6. Soft tissue sarcomas (6%)
7. Overig (17.9%) (renal tumoren, germ cell tumoren, retinoblastoma, carcinomas, eithelial
neoplasms, hepatic tumoren en anderen)
Leukemie
Lymfeklierkanker
CNS
Neuroblastomas
Bot tumoren
Sof tissue sarcomas
Overig
17.90%
31%
6%
6.10%
7%
19%
13%
Opvallend is dat in Turkije Lymphomas de tweede meest voorkomende kanker is onder kinderen, waar
dit in West-Europa en Amerika CNS betreft. In Turkije heeft 65.8% van de kinderen een zevenjarige
overlevingskans (Kebudi, 2012). Financiering van diagnostisering en behandeling van kinderen wordt
betaald door de overheid. Er zijn kansen op gebied van educatie en infrastructuur voor palliatieve zorg
waar nog veel verbeteringen kunnen worden behaald.
Onderzoekscentra
Oncologie is een veel voorkomend onderzoeksgebied in Turkije. Zo is de visie in het onderzoekscentrum
BilGen van de Bilkent Universiteit om een centrum van excellence te zijn voor kankeronderzoek in
Turkije. Het doel is om een resource centrum te zijn voor onderzoekers in dit gebied door het aanbieden
61
van screening diensten en onderzoeksapparatuur. BilGen is er speciaal op gericht om de identificatie van
nieuwe kankergenen, die kunnen dienen als specifieke targets voor het ontwikkelingen van nieuwe
diagnostiek, te identificeren.
BilGen is onderdeel van het KANILTEK (cancer drug technologies) project. Dit is een
samenwerkingsverband tussen de universiteiten Bilkent, Hacettepe, Koç en METU. Doel van het
KANILTEK project is het ontdekken van nieuwe anti-kanker kandidaat geneesmiddelen en de
ontwikkeling tot preklinische fase studies.
Het Middle East Cancer Consortium is van plan een kankeronderzoekscentrum op te richten in Ankara.
Het is niet duidelijk of deze plannen daadwerkelijk doorgaan, maar het voornemen is er. De aanvraag is
ingediend bij de Turkse autoriteiten en het wachten is op de goedkeuring (gesprek met Amerikaanse
stagiair, 2014). Het Middle East Cancer Consortium is een consortium van Cyprus, Egypte, Israël, Jordanië
en de Palestijnse gebieden waar Turkije zich in 2004 bij heeft aangesloten. Het doel van het consortium
is het verminderen van het aantal kankergevallen en het verkleinen van de impact ervan. Om dit doel te
bereiken wordt er multilateraal samengewerkt in onderzoek naar en behandeling van kanker. Daarbij is
de palliatieve zorg ook een focus.
Istanbul University Institute of Oncology is sinds 1989 actief en ontvangt jaarlijks rond de 5000 nieuwe
patiënten. De chirurgische afdeling is sinds 2007 actief op het gebied van borstkanker. En vanaf het begin
is het voornaamste doel geweest om klinisch onderzoek en onderzoek naar behandelmethode te richten
op borstkanker. Het uitvoeren van borstbehoudingsoperaties is de voornaamste doelstelling (Istanbul
University, Institute of Oncology, Surgical Oncology Unit, 2012).
Een aantal interessante organisaties op gebied van oncologisch onderzoek actief in Turkije

Union For International Cancer Control (UICC) heeft een vestiging in Ankara. Zij zijn betrokken
bij verschillende typen van anti-kanker activiteiten, waaronder het kweken van awareness,
financieel ondersteunen van onderzoek, opzetten van media campagnes, patiënten
ondersteunen en samenwerking met andere organisaties en overheidsorganen (Turkish Society
of Medical Oncology, 2014).

Oprichting van het M.D. Anderson Radiation Treatment Centrum in Istanbul. Daarmee komt
vooraanstaande kennis op het gebied van oncologie naar Turkije (American Hospital Brings TopRanked Cancer Services to Turkey With M.D. Anderson Collaboration, 2010).
62

Het hiervoor genoemde Genomic Health instituut heeft ook een rol in de oncologie, gezien de
betrokkenheid bij het onderzoek naar kanker (Goksel, Koc, Ozgul, Gultekin , & Abacioglu, 2011).
Conclusie
In Turkije wordt veel oncologisch onderzoek gedaan. Dit onderzoek varieert van moleculaire biologie tot
genomica en genetica. Met een stijging van de levensverwachting in de komende jaren is de verwachting
dat het aantal kankerpatiënten de komende jaren zal toenemen en dat daardoor een tekort zal ontstaan
aan capaciteit van de zorg. Hierin liggen kansen voor het leveren van hightech apparatuur voor vooral
diagnostiek en imaging. Binnen het onderzoek naar oncologie ligt met name een verbinding met de
onderzoeksgebieden genetica, farmacie en biobased materials.
Wat opvalt verder is dat het sterftecijfer voor borstkanker bijzonder hoog ligt in Turkije in vergelijking
met andere landen. Op dit gebied liggen dus ook kansen, zo zou bijvoorbeeld mobiele apparatuur voor
diagnose van borstkanker geleverd kunnen worden zodat in de meer afgelegen gebieden ook
preventieve controles kunnen worden gehouden. Maar ook op het gebied van preventie en
bewustwording valt heel wat te winnen. Een meer diepgaande verkenning naar het onderzoek dat op de
verschillende universiteiten wordt uitgevoerd biedt een beter inzicht in hoeverre dit onderzoek aansluit
op Nederlandse behoeften.
3.7
Stamcel onderzoek
Vanuit de academische wereld is er druk uitgeoefend op de Turkse overheid om de beperking rondom
stamcelonderzoek op te heffen. Als gevolg van deze beperkingen waren de prijzen voor
stamcelbehandelingen erg hoog en werd er vaak misbruik gemaakt van de hoop van patiënten, die
behandelingen ondergingen die niet wetenschappelijk onderlegd waren. Daarnaast is er het opkomende
probleem van medisch toerisme, waarin patiënten uit het buitenland veel geld betalen voor stamcel
behandelingen in Turkije die geen wetenschappelijke basis kennen. Volgens TÜBA, de Turkse
Wetenschapsacademie, is het ongepast om stamcelbehandelingen te gebruiken voor commerciële
doeleinden (Ban on Stam-cell research should be lifted, Turkish group says, 2010).
63
Israël
Turkije
Iran
Overig
7%
12%
58%
23%
Figuur 17: Marktverdeling stamcel onderzoek GME. Bron: (Flynn & Matthews, 2010)
In Flynn & Matthews (2010) wordt de markt van stamcel onderzoek uiteengezet voor de GME9 landen.
Hieruit blijkt dat Turkije na Israël de grootste producent is van stamcel onderzoek. Van al het onderzoek
dat verricht wordt in de GME wordt 23% in Turkije gedaan (zie figuur 17).In totaal werden er door Turkije
176 wetenschappelijke artikelen gepubliceerd in 2010. Turkije focust zich, in tegenstelling tot Israël en
Iran, vooral op stamcelonderzoek op volwassen mensen in plaats van dieren (Flynn & Matthews, 2010).
Ondanks het relatief grote aandeel van Turkije in gepubliceerde artikelen ten opzichte van de andere
GME landen, blijft Turkije sterk achter met betrekking tot het percentage artikelen dat tot stand komt
9
GME is regionale brug tussen noordoost Afrika en zuidwest Azië. De GME bestaat uit de landen: Afghanistan,
Algerije, Bahrein, Djibouti, Egypte, Israël, Irak, Iran, Jordanië, Koeweit, Libanon, Libië, Mauritanië, Marokko, Oman,
Pakistan, Palestina, Qatar, Saudi-Arabië, Somalië, Soedan, Syrië, Tunesië, Turkije, De Verenigde Arabische
Emiraten (UAE), en Jemen.
64
door internationale samenwerking en citaties. Beide trends zijn in de volgende figuren zichtbaar
gemaakt, cijfers uit 2010.
35.00%
30.30%
30.00%
27.50%
25.00%
20.50%
20.00%
15.00%
10.00%
7.86%
6.25%
5.00%
0.00%
Totale GME
Israël
Turkije
Iran
Overige GME
Figuur 18: Publicaties die tot stand zijn gekomen door internationale samenwerking. (Flynn
& Matthews, 2010)
Deze trend is zichtbaar over een groot deel van de academische wereld. Voornaamste oorzaak is dat de
publicaties nog vaak in het Turks zijn en/of dat het hebben van een internationaal academisch netwerk
voor Turkse wetenschappers ontbreekt (Flynn & Matthews, 2010)
Onderzoekscentra
Er zijn verschillende onderzoekscentra die zich bezighouden met gen- en stamcel onderzoek. Hieronder
volgt een niet uitputtend overzicht van een aantal van deze actoren:

Turkish Society of Gene and Cell Therapy. Deze groep heef als doel het stimuleren van gen en
cel onderzoek in Turkije.

Human Gene and Cell Therapy Center of Akdeniz University, Antalya. Sinds 1982 is dit
centrum actief in het veld van gen- en cel onderzoek. Hier wordt succesvol aan
beenmergtransplantaties gedaan voor zowel patiënten met kanker, zoals leukemie of de ziekte
van Kahler, als met genetische ziektes, zoals thalassemie of artherosclerose. Het eerste
onderzoek gedaan in dit centrum betrof de behandeling van prostaatkanker door het gebruik
65
van adenoviral vectors. Later werd het onderzoeksgebied uitgebreid met onder andere
longkanker onderzoek en borstkanker. Men deed ook onderzoek naar moleculaire diagnostiek
om betere prognoses te kunnen maken van de ziekten. Deze onderzoeken werden gedaan in
samenwerking met onderzoekers van het Universiteit van Iowa Gene Therapy Center. Hier werden
voor het eerste klinische testen gedaan op prostaatkanker patiënten. Dit centrum heeft dus
overlappingen met de hoofstukken genomica en oncologie (Human Gene and Cell Therapy
Center, 2011).

Center of Stem Cell and Gene Therapies Research and Practice, Kocaeli University. Een R&D
centrum dat zich bezig houdt met stamcelonderzoek, cellulaire therapieën, weefsel en orgaan
engineering en gentherapie (Center for Stem Cell and Gene Therapies Research and Practice,
2013).

Stem Cell Institute, Ankara University. Dit instituut houdt zich bezig met onderzoek naar:
cellen en cellulaire therapie en productie van cel componenten, immuun hematologie, stamcel
banken, tissue engineering, gen behandeling en cellulaire therapieën (Stem Cell Institute, sd).

Student Society for Stem Cell Research (SSSCR), Hacettepe University. Dit is een
studentenorganisatie die zich focust op stamcelonderzoek. SSSCR wil een netwerk bouwen voor
stamcel onderzoekers om op deze manier studenten te ondersteunen. De toekomst ligt volgens
SSSCR in stamcelonderzoek, om deze redenen worden door heel Turkije studenten hierin
ondersteund (Hacettepe University, 2013).

Onderzoekscentrum Genkök, Kayseri Universiteit. Dit is het grootste en belangrijkste
onderzoekscentrum in Turkije op het gebied van genomica en stamcelonderzoek. In dit centrum
wordt onderzoek gedaan naar:
o
Stamcel onderzoek
o
Genome onderzoek
o
GMP laboratory
o
Proteomics
o
Plant biologie
o
Transgenic animal
o
Bioinformatica
66
Overheidsbeleid
De roep vanuit de medische wereld om minder beperkingen voor stamcelonderzoek heeft geleid tot
beleidsmatige doelen van het Ministerie van Gezondheid in het HTP. Dit komt voornamelijk door de
oprichting van het Turkey Stem Cell Coordination Centre TÜRKÖK. (Akdag & Erkoç, 2011). Deze instantie
is opgericht om controversies over stamcelbehandelingen te voorkomen. De volgende doelen zijn door
het Ministerie gedefinieerd (Akdag & Erkoç, 2011):

Ontwikkelen van internationale standaarden.

De coördinatie van de verschillende, betrokken centra onder één dak brengen.

Het vergroten van het aantal en de capaciteit van de centra.

Analyseren en verzamelen van data om te ontdekken waar de tekortkomingen van centra liggen.

Door de oprichting van de “National Bone Marrow Bank” en de “Cord Blood Bank for Non-kin
Transplants”: het verlagen van de behandelkosten voor de patiënten die hermatopotetische
stamcelbehandelingen nodig hebben.

Verkrijgen van 250.000 geregistreerde donoren met verschillende HLA-types van verschillende
geografische gebieden in Turkije.

Verkrijgen van 50.000 bloed cordon donaties in 2013.

Oprichting van het Regional Coordination Centre in 29 Health regio’s om zo het targetaantal
donors te verkrijgen.

Oprichting van de National Non-relative Cordon Blood Bank en Cordon Blood collection centra.

Ondergeschoold personeel verder opleiden.
Conclusie
Stamcelonderzoek is een opkomend onderzoeksgebied in Turkije. In het recente verleden ontbrak het
vaak aan wetgeving die wetenschappers voldoende ruimte gaf om kwalitatief stamcelonderzoek te
doen. Sinds de roep vanuit de medische wereld om minder beperkingen groter is geworden, heeft het
Ministerie van Gezondheid inspanningen gedaan om de beperkingen te laten afnemen. Turkije
publiceert relatief veel artikelen in vergelijking met andere landen in de GME regio. Helaas is Turkije nog
slecht in staat internationale samenwerkingen te vormen om onderzoek te doen en worden Turkse
artikelen relatief weinig geciteerd. Turkse onderzoekers hebben in de afgelopen jaren expertise en
capaciteiten ontwikkeld, maar zijn niet in staat deze succesvol te exporteren en te delen met de
internationale gemeenschap. Deze expertises en capaciteiten kunnen waardevol zijn voor buitenlandse
partners. Daarbij zijn er ook al klinische testen in gang gezet voor het testen van
67
stamcelbehandelingsmethoden voor vooral genetische ziekten en kanker. Een betere samenwerking
met internationale partners, zoals Nederlandse partners, zou deze knowhow vrij kunnen maken.
3.8
Klinische testen
Volgens de SCImago Journal and Country Ranking is het onderzoek op gebied van klinische testen in de
top 3 van de Turkse wetenschappelijke output, daarmee is dit gebied de beste medische sub sector van
Turkije (Schreck, 2013).
Klinisch onderzoek in Turkije wordt al gedaan sinds de jaren ’20. Toch werden onderzoeken vaak niet
gedaan volgens de Good Clinical Practice (GCP) richtlijnen. Het echte begin van klinisch onderzoek begon
in 1993 met de introductie van de ‘Drug Research Bylaw’. Deze wet werd direct beïnvloed door de ICHGCP10 (Akan, 2007). Hiermee begon Turkije met aanpassen van haar wetgeving aan internationale
standaarden. Na deze wet zijn er nog verschillende richtlijnen ingevoerd die betere overeenstemming
geven tussen het Turkse- en internationale wetgevingssysteem (Akan, 2007).
Na de invoering 1993 van de GCP richtlijnen konden artsen meer zorg dragen voor de zorg van hun
patiënten. Dit zorgde voor een groei in het aantal klinische testen wat weer goed was om een
competitieve omgeving te creëren (Kansu, et al., 2006).
Er bestaan al langere tijd richtlijnen en wetten in Turkije voor het klinisch testen, recent zijn deze meer
geharmoniseerd met de EU standaarden. Er zijn verschillende fases te onderscheiden als er gekeken
wordt naar klinische testen:

Fase 1: Het testen van een medicijn op gezonde individuen voor dosering.

Fase 2: Het testen van medicijn op patiënten voor de werkzaamheid en veiligheid (door klinisch
onderzoeker onder een groep van 100-300 deelnemers).

Fase 3: Het testen van medicijn op patiënten voor de werkzaamheid en veiligheid (door klinisch
onderzoekers en huisartsen onder 1000-2000 deelnemers).

Fase 4: Post-marketing surveillance, het observeren van het gebruik van het medicijn onder het
publiek.

10
BA/BE testen: testen op het gebied van bioavailability en bioequivalence
GCP is een internationale kwaliteitsstandaard die vanuit het International Conference on Harmonisation (ICP) is
opgesteld voor het doen van klinische testen op mensen. Vandaar ICP-GCP
68

PMS: Observatie onderzoeken met medicijnen.
Bovenstaande tabel laat duidelijk zien dat in Turkije voor aan fase 3 en 4 wordt gedaan. Fase 1 is het minst
voorkomend in Turkije: dit komt door de specifieke infrastructuur die nodig is voor het uitvoeren van
klinische testen in deze fase en die in Turkije minder ver ontwikkeld is. Momenteel worden alle testen die
vallen onder fase 1, 2 en 3 onderworpen aan de goedkeuring van zowel een lokale als een centrale
ethische commissie. Fase 1 testen worden in Turkije bijna niet gedaan vanwege het ontbreken van de
specifieke infrastructuur en instituties die nodig zijn (Akan, 2007). De tabel geeft verder de dominantie
aan van fases 3 en 4 en de opkomst van bioavailability en bio-equivalenten (BA/BE).
In 2005 waren de wachttijden voor aanvraagprocedures als volgt. Wanneer een aanvraag wordt
ingediend bij de ethische commissie duurt het 100 dagen voordat de aanvraag wordt goedgekeurd. De
tijd tussen de dag van de goedkeuring en de dag van de eerste patiënt deelnemend aan de klinische test
is grofweg 160-210 dagen. Dit komt vooral omdat de goedkeuring van de centrale ethische commissie
alleen kan gegeven worden als er ook goedkeuring is gegeven door de lokale ethische commissie. Een
nieuwe bylaw die in 2007 van zijn werking zou hebben moest zorgen voor 50% verkorting van deze
aanvraag tijd. Of dit ook daadwerkelijk in praktijk zo is, blijft voor alsnog onbekend.
69
Regelgeving op het gebied van klinische testen
Voor het doen van klinisch onderzoek in Turkije moet er toestemming worden verleend door zowel het
Ministerie van Gezondheid als de ethische commissie. Voor de volgende studies kan toestemming
worden verleend (Ilbars, 2013):

Klinische medicijn testen, met testen van zowel medicijnen als medicijn componenten (nieuw of
bestaand) op mensen.

Klinische testen gedaan met geavanceerde behandelingen of medische producten.

Observationele medicijn testen.

Klinische testen gedaan met traditionele kruiden of medicinale producten.

Observationele medische apparatuur testen.

Klinische testen gedaan met medische apparatuur.

Klinische testen gedaan met cosmetische ruwe materialen of producten.

Klinische testen gedaan met elk ander materiaal wat op mensen getest mag worden.

Bioavailability en bioequilavent testen.

Vergelijkingsstudies voor biologische overeenkomstige producten.

Klinische testen met industriële geavanceerde medische producten.

Klinische testen met niet-industriële geavanceerde medische producten.

Stamcel transplantatie onderzoek op mensen.

Orgaan en tissue transplantatie onderzoek.

Gentherapie onderzoek.
Voor de veiligheid van de patiënten dienen alle klinische testen te worden gedaan binnen het wettelijke
raamwerk en er moet aandacht gegeven worden aan het beschikbaar stellen van de kwalitatieve en
betrouwbare data. Turkije biedt veel mogelijkheden op gebied van klinisch onderzoek. Niet alleen is er
een groot aantal artsen dat positief staat tegenover klinisch onderzoek, ook patiënten zijn erg positief
over deelname aan klinisch onderzoek11 (Ilbars, 2013).
11
De volgende link geeft een site weer waar ingeschreven kan worden op klinisch onderzoek door burgers:
https://www.centerwatch.com/clinical-trials/listings/location/international/Turkey/
70
Conclusie
Klinisch onderzoek is een sterk onderzoeksgebied in Turkije. De overeenstemming met Europese en
Amerikaanse criteria en de relatief lage kosten maken het een uitstekende plaats voor het doen van
klinische testen. Turkije kent een grote bereidheid van zowel artsen als patiënten voor deelname aan
klinische testen. Wel moet er gerekend worden op eventuele vertragingen als gevolg van de
aanvraagprocedures bij verschillende ethische commissies en het Ministerie van Gezondheid. Toch biedt
Turkije veel kansen op dit gebied. Een andere reden hiervoor is de groei van de zorgsector met onder
andere de bouw van veel nieuwe ziekenhuizen en zorginstellingen, en de bouw van health campussen.
Deze zorginstellingen zijn goed uitgerust met hightech apparatuur en beschikken over goed opgeleid
personeel. Het proces van aanvraag en goedkeuring kent relatief lage kosten vergeleken met andere
landen. Al deze ontwikkelingen duiden op een groeipotentie voor deze markt in Turkije.
De voornaamste problemen zitten in efficiency van het patient referral netwerk waardoor er een grote
patiënten overload is. Verder zijn er nog verbeteringen mogelijk in de infrastructuur in sommige centers
(logistiek, materieel en data management). In deze sectoren liggen kansen voor buitenlandse spelers om
op in te spelen (Akan, 2007).
71
4
Een overzicht van de belangrijkste universiteiten en onderzoekscentra
4.1
Universiteiten
Voor de uitwerking en de beschrijving van de universiteiten in Turkije is er gekozen om alleen de
universiteiten te beschrijven die door TÜBITAK fondsen hebben ontvangen om een Technology Transfer
Office op te zetten (TTO). Deze TTO’s zijn een middel om de link tussen universiteiten en
industrie/bedrijfsleven te verbeteren door onderzoek te commercialiseren. Dit betekent dat deze
universiteiten het netwerk, de capaciteit en de financiën hebben om de link tussen het bedrijfsleven en
de universiteiten te versterken. Dit doen zij door ondernemerschap te stimuleren, advies te verstrekken
over patenten en licenties en om nationale en internationale subsidiebronnen in te zetten om
onderzoekssamenwerking te stimuleren. In dit hoofdstuk is per universiteit aangegeven wat de
belangrijkste faculteiten en onderzoeksfaciliteiten zijn op het gebied van Life Sciences & Health.
Universiteit: Bilkent University
Stad: Ankara
Internet website: http://www.bilkent.edu.tr/index.html
Relevante faculteiten
Faculty of Science, departement:

Modecular Biology and Genetics

Faculty of Engineering. Ebrru Erbay heeft een ERC Starting Grant ontvangen voor haar
onderzoek naar Chronic Inflammatory and Metabolic Diseases.
Onderzoekscentra
UMRAM, ‘national magnetic resonance research centre’ (ondersteund door het Turkse ministerie
van ontwikkeling). Dit center bestaat uit drie verschillende onderzoeksgroepen:
1. Biomedische engineering: doet onderzoek in verschillende aspecten van magnetische
resonantie imaging, waaronder de veiligheid van implantaten, lineaire gradiënten,
radiofrequentie zendingen reeks.
72
2. Radiologie Research: variëteit aan afwijkingen gerelateerd aan effecten op morfologische en
functionele eigenschappen van het hersenparenchym
3. Cognitieve Neurowetenschappen: neurologisch onderzoek naar aangeboren afwijkingen,
inflammatoire demyeliniserende ziekten, epileptische aandoeningen, metabolische en
neurodegeneratieve aandoeningen
BilGen ‘Bilkent University Genetics and Biotechnology Research Centre’
Visie is om centrum van excellence te hebben voor kankeronderzoek in Turkije en in de regio (Ankara).
Het streven is om een resource centrum te zijn voor kanker onderzoekers door het aanbieden van
screening diensten en research tools. Onderzoek op Bilgen is speciaal gericht op de identificatie van
nieuwe kankergenen die kunnen dienen als specifieke targets voor het ontwikkelen van nieuwe
diagnostiek. Bilgen heeft een aantal faciliteiten:

Anticancer biomolecule screening facility: In vitro antikanker biomoleculen screening dienst is
bedoeld om nieuwe biologisch actieve moleculen die kunnen worden beschouwd als kandidaat
anti-kanker medicijn te identificeren

Animal house: Verschillende kankermodellen worden ontwikkeld door het gebruik van
verschillen de muizen en ratten.

Microarray: De microarray faciliteit biedt instrumenten en expertise voor de analyse van
genexpressies met behulp van Affymetrix GeneChip microarrays

Hybridoma lab: Hybridoma kern faciliteit heeft de expertise om monoklonale antilichamen te
ontwikkelen door standaard cel fusie techniek.

Zebrafish lab: Onderzoek belangen van de faculteit met de Bilgen zebravis Facility vergelijkende
lever ontwikkeling en progressie van kanker, TOR signalering, evolutie van cell signaling,
zebravis functionele genomica, en toxicologie / drug screening.

Lentiviral particle production unit: Het systeem is zeer effectief in het leveren van genetisch
materiaal naar gehele model organismen en bijna alle zoogdiercellen, met inbegrip van nietdelende cellen, cellen die niet actief of groeit en moeilijk cellen zoals neuronen, primaire cellen
transfecteren en stamcellen.
BilGen is onderdeel van het KANİLTEK (Cancer Drug Technologies )project. Het project werd door
Bilkent University voorgesteld in samenwerking met Hacettepe University, Koç Universiteit en Middle
East Technical University met steun van de Governmental Planning Organization.
73
Het onderwerp van het KANİLTEK project is de ontdekking van nieuwe anti-kanker kandidaat
geneesmiddelen en de ontwikkeling van deze tot preklinische fase studies. Het project beoogt de gengerichte anti - kanker medicijn ontwikkeling zodanig te stimuleren dat de behandelingsmogelijkheden
van natuurlijke plantaardige chemicaliën, synthetische chemicaliën, recombinante eiwitten,
monoklonale antilichamen en siRNA-lentivirussen zullen worden getoetst op hun effect op
geselecteerde doelwit eiwitten en genen, waarvan bekend is dat ze abnormaal worden geactiveerd. In
de afgelopen jaren is deze vorm van doelgerichte medicijnen uitgegroeid tot de drijvende kracht van de
op moderne biotechnologie gebaseerde farmaceutische industrie. De jaarlijkse verkoopwaarde van een
dergelijk geneesmiddel wordt geschat op ongeveer een miljard dollar.
Nanotam
Nanotam is het onderzoekscentrum dat zich bezighoudt met alle onderzoeksactiviteiten van Bilkent die
zich focussen op nanotechnologie. In totaal bevat het centrum 4.200 vierkante meter aan laboratorium
ruimte. De faciliteiten worden ook beschikbaar gesteld aan andere onderzoeksinstellingen of
universiteiten. Nanotam is één van de belangrijkste spelers op gebied van onderzoek naar
nanotechnologie in Turkije.
Universiteit: Gazi University
Stad: Ankara
Internet website: http://gazi-universitesi.gazi.edu.tr/
Relevante faculteiten

Faculty of Dentistry

Faculty of Pharmacy

Faculty of Science

Faculty of Engineering

Faculty of Health Sciences

Faculty of Technology

Faculty of Medicine
74
Onderzoekscentra

Non-Inonizing Radiation Protection Centre.

Calibration and Biomedical Research Center. Dit centrum beschikt over een biomedisch
laboratorium dat zich bezighoudt met kalibratie en biomedisch onderzoek en trainingen. Dit
centrum is in het proces van accreditatie van de ISO 17025 standaard.

Life Sciences Research and Application center. Dit centrum beschikt over de volgende
laboratoria:
o
Chemische analyse
o
Modeculaire biologische analyse
o
Microbiologische analyse:

Gevriesdroogde micro-organismen

Freeze-toestellen voor het drogen van micro-organismen

Zuivering van bacteriële cultuur

Antimicrobiële activiteit

Antibiogram-test

Water en microbiologische analyse van monsters van levensmiddelen

Controle van microbiële besmetting op oppervlakken

Analyse van cosmetica (challenge-test, stabiliteitstest, microbiële contaminatie
controle)
o
Cell analyse

Cytotoxiciteit studie

Bepaling van antioxidant-enzymen in de celkweek

In de celweek-DNA, RNA studies

Apoptose, necrose studies

Kleuringstechnieken en fluorescentie microscopie studies
75
Universiteit: Hacettepe University
Stad: Ankara
Internet website: https://www.hacettepe.edu.tr/
Relevante faculteiten
Faculty of Denistry, departementen:

Dento-Maxillofacial Radiology

Endodontics

Oral and Maxillofacial Surgery

Orthodontics

Pediatric Dentisty

Periodontology

Prosthodontics

Restorative Dentistry
Faculty of Engineering
Faculty of Health Sciences, departementen

Child Development

Ergotherapy

Nutrition and Dietetics

Physical Therapy and Rehabilitation

Audiology
Faculty of Medicine

Basic Sciences

Medical Sciences

Surgical Sciences
Faculty of Nursing
76
Faculty of Pharmacy

Pharmaceutical Basic Sciences

Pharmaceutical Professional Sciences

Pharmaceutical Technology
Faculty of Science

Biology

Chemistry

Mathematics

Statistics
De onderzoekscentra in Hacettepe Universiteit organiseren erg veel seminars, congressen en voeren
vaak een adviserende rol naar actoren in de industrie. Er wordt veelal gezocht naar samenwerking binnen
de Universiteit met andere relevante departementen en samenwerkingen op nationaal en internationaal
niveau. Men doet daarnaast zowel fundamenteel als praktisch onderzoek. De volgende
onderzoekscentra zijn er:
Biobanking and Genomics Research and Application center
In dit centrum wordt onderzoek gedaan naar persoonlijke geneeskunde/therapie concepten vooral
binnen het toepassingsgebied van monogene ziekten waaronder nieuwe ziekte identificatie, gen-functie
bepalen, ziekten ontdekking via biomarkers en genetische tests om diagnoses te verbeteren. Dit
centrum wil graag nationale informatienetwerken opzetten en deelnemen aan internationale consortia.
Centre of excellence zit in de persoonlijke geonomie informatie.
Bioengineering Research and Application center
Dit centrum heft een sterke focus op het doen van universeel onderzoek in het veld van bio engineering:
een sterke focus ligt op het samenwerken met deskundigen in andere velden om op deze manier een
effectieve ontwikkeling van bio engineering te bevorderen. Dit wordt gedaan door veel meetings met
verschillende faculteiten, seminars evenals samenwerking met nationale en internationale partners op
gebied van bio engineering.
77
Child health and diseases research and application center
Dit centrum wil in samenwerking met nationale en internationale partners toegepast onderzoek
uitvoeren op het gebied van kindergezondheid in samenwerking met relevante departementen binnen
de universiteit.
Health economy and health policies research and application center
Hier wordt onderzoek gedaan naar economie en beleid in de gezondheidszorg. Er wordt nauw
samengewerkt met de faculteiten: Medicijnen, farmacie, economie en administratieve wetenschappen
en zorgmanagement. Speerpunten hierbij zijn: Economie en beleid in de zorg en dan voornamelijk in de
farmaceutische economie. Er wordt hier tevens gezocht naar internationale samenwerkingsverbanden.
Medicinal genetics research and application center
Dit centrum is gefocust op het ondersteunen van onderzoek naar medische genetica en voeren daarbij
zowel fundamenteel als praktisch onderzoek uit.
Medicinal Chemistry Research, Development and Application center
Dit centrum doet studies naar nieuwe medicijn ontwerp, voorbereiding, structuur-activiteit relatie en
andere farmaceutische activiteiten, medicinale chemie, geneesmiddelen en grondstoffen analyse en
kwaliteitscontrole van grondstoffen, onderzoek en toepassing van de evaluatie van de huidige
moleculaire modellering systemen.
Neurologica and Psychiatric Research and Application Center
Dit onderzoekscentrum focust zich op neurowetenschappen en zoekt daar samenwerkingen voor zowel
intern als nationaal en internationaal en voeren daarbij zowel fundamenteel als toegepast onderzoek uit.
Occupational Safety and Health Research and Application Center
De missie van dit onderzoekscentrum is om diensten op het gebied van gezondheid en veiligheid op het
werk te stimuleren. Dit wordt gedaan door middel van de moderne wetenschap en technologie in
samenwerking met relevante instanties en departementen zowel binnen als buiten de universiteit.
Technology, Research and Application Center for Pharmaceutical Sciences and Biopharmaceutics
78
Focus van dit centrum ligt op farmacie, biofarmacie, industriële farmacie, cosmetica, doping in de sport,
anti-doping onderwijs en doping controle. Alle gebieden vallend onder de faculteit farmacie.
Tissue and Organ Transplantation Research, Application and Education Center
Het uitvoeren van toegepast onderzoek op het gebied van weefsel en andere orgaan transplantaties op
een moderne manier, daarmee nieuwe ontwikkelingen op deze gebieden teweeg brengen in Turkije.
Technopolis
De Hacettepe Universiteit heeft een technopark waarin zij steun bieden aan high-tech startups en hun
ontwikkeling om op deze manier de brug tussen de academische en industrie te verkleinen en om een
geschikt milieu te creëren voor deze kleine R&D bedrijven.
Universiteit: Middle East Technical University (METU)
Stad: Ankara
Internet website: http://www.metu.edu.tr/
Relevante faculteiten
Faculty of arts and sciences, departementen:

Biology

Chemistry

Molecular Biology and Genetics

Physics
Faculty of engineering
METU is een vooraanstaande universiteit in Turkije. Toch op het gebied van LSH is METU een relatief
kleine speler. Wel is METU onderdeel van het consortium van KANİLTEK dat zich bezighoudt met
kankeronderzoek. Onder de Bilkent Universiteit staat KANİLTEK verder uitgewerkt.
79
Onderzoekscentra
BIOMATEN ‘Centrum of excellence biomaterials and tissue engineering’
BIOMATEN is een nationaal en internationaal centrum voor ondersteuning aan onderzoekers en
staatsinstituten, zowel voor advies als financieel. Daarbij willen ze ook de medische sector ondersteunen
in de ontwikkeling en productie van high-added value producten, en voor het identificeren en certificeren
van medische producten. BIOMATEN plant om in 2014 haar eerste producten naar de markt te brengen.
Dit centrum richt zich op een wijde range aan onderzoeken:

Biologisch afbreekbare en niet-biologisch afbreekbare implantaten

Bot substituten

Bot platen

Bot cement

Kunstmatig hoornvlies

Zenuwgeleiders

Cardiale patch

Drug delivery system

Wond bedekking
Onderzoek op het departement of Biological science
Men voert hier onderzoek uit op de volgende gebieden:

Aquatic Econology and Limnology

Biochemestry

Biomaterials

Cancer biology

Conservation biology

Ecological biology

Evolutionairy biology

Evolutionairy genetics

Immunology

Mathematics and theoretical biology
80

Microbial ecology

Molecular biology of archaea

Modicular Microbiology, Microbiology Genetics and Proteomics

Molecular Endocrinology

Nanobiotechnology R&D lab

Neurobiology

Pharmaceutical Biotechnology Laboratory

Plant genetics

Plant systematics laboratory

Population Genetics
Central laboratory
In dit centrum zit een R&D centrum voor moleculaire biologie, biotechnologie en genomica met als doel
het oprichten van een internationaal en nationaal platform voor corporate onderzoek. Daarnaast zit er
een centraal laboratorium voor onderzoek & ontwikkeling training en meeteenheden van de materialen,
elektrische, magnetische, optische reologische eigenschappen van het oppervlak. Daarnaast zijn er
apparaten beschikbaar voor het ondersteunen van de mechanische testen van systemen,
molecuulgewichtsbepalingen, elementair en thermische analyse instrumenten en geavanceerde
technologieën die spectroscopie bepalen.
TECHPOL
Is een multidisciplinair onderzoekscentrum dat zich richt op het aanpakken van verschillende
maatschappelijke problemen. Gericht op innovatie, technologische verandering en ondernemerschap.
81
Universiteit: Uludag University
Stad: Bursa
Internet website: http://www.uludag.edu.tr/
Relevante faculteiten
Faculty of Medicine
Faculty of Engineering and Architecture
Faculty of Veterinary Medicine
Faculty of Arts and Sciences
Deze universiteit heeft een instituut voor Health Sciences. Op welke gebieden gespecialiseerd wordt, is
onduidelijk. Daarnaast zijn de medicijnen faculteit en de natural scienes faculteit twee van de meest
vooraanstaand staande faculteiten van de universiteit. Nutricia Research, het internationale R&D
centrum van Nutricia dat op het Utrecht Science Park gevestigd is, en de Universiteit hebben een
contract getekend in (juni 2014) om te gaan samenwerken voor onderzoek op het gebied van Alzheimer
en Parkinson.
Universiteit: Technical University Anadolu
Stad: Eskişehir
Internet website: http://www.anadolu.edu.tr/en
Relevante faculteiten
Faculty of Pharmacy
Faculty of Science, departementen:

Physics

Chemistry
82

Biology
Faculty of Health Sciences, departments:

Language and Speech Therapy

Social Services
Onderzoekscentra
AÜBIBAM: Medicinal plants, Drugs and Scientific Research
Focus ligt op geneeskrachtige planten onderzoek. De komende jaren staan er programma’s in de
gebieden nanotechnologie, biotechnologie, gezondheidszorg en voor de voedsel en landbouw industrie.
Personalized Genomics and Healthcare Centrum, Pharmvation-BIGEM at Anadolu Universiy in
Eskişehir
Dit onderzoekscentrum heeft een IONET accreditatie.
Universiteit: Gaziantep University
Stad: Gaziantep
Internet website: http://www.gantep.edu.tr/en/
Relevante faculteiten
Faculty of Engineering
Faculty of Medicine
Faculty of Arts and Sciences
Faculty of Dentistry
Faculty of Health Sciences, departementen:
83

Nutrition and dietetics

Health management

Respiratory Therapy

Midwifery

Nursing
Naast deze faculteiten heeft Gaziantep Universiteit tevens een Technopark. Specifieke
onderzoekscentra op het gebied van Life Sciences & Health zijn niet aanwezig.
Universiteit: Boğazıcı University
Stad: Istanbul
Internet website: http://www.boun.edu.tr/en-US/Index
Relevante faculteiten
Faculty of Arts and Sciences, departementen:

Chemistry

Molecular Biology and Genetics

Physics
Faculty of Engineering
Onderzoekscentra
LifeSci
Dit is het onderzoekscentrum op Boğazıcı Universiteit dat zich bezig houdt met Life Sciences. Focus ligt
op biomedische engineering, moleculaire biologie en genetica, chemie en elektrische-elektronische
techniek. De visie van dit onderzoekscentrum is om pionier te zijn voor het uitvinden van nieuwe
technologieën die levensverbeterend zijn.
84
Universiteit: Koc University
Stad: Istanbul
Internet website: http://www.ku.edu.tr/en
Relevante faculteiten
College of Sciences
College of Engineering
School of Medicine
School of Nursing
Health Sciences instituut
Er zijn laboratoria voor onder andere:

Anorganische synthese/X-ray Diffractie

Laser onderzoek

Micro-Fonetica

Mitochrondriale Biogenesis

Moleculaire Neurobiologie

Nano-Fonetica

Quantum research
Onderzoekscentra
De onderzoekscentra die aan het thema LSH raken, zijn multidisciplinair ingericht. De volgende zijn het
vermelden waard:

Lack lab, geleid door assistent professor Nathan Lack. Dit centrum doet onderzoek naar
behandeling van prostaatkanker door middel van het beter begrijpen van de Androgen Receptor.
85

BIOMICELL. Dit centrum voert onderzoek uit naar biomimetic materials en Islet Cell
Bioengineering. Inzichten worden gebruikt voor tissue engineering, drug delivery en biosensing
applicaties.

COSBI LAB. COSBI staat voor Computational Systems Biology. Dit lab voert onderzoek uit naar
het gebruik van rekenmethodes en wijze voor het op grote schaal modelleren van protein-protein
interacties, het ontwikkelen van methodes om critical residues te vinden bij protein-protein
interfaces en het gebruik van deze data in signaling pathways welke belangrijk zijn in kanker en
andere ziektes. Het lab is met name geïnteresseerd hoe het proteoom functioneert.

Bioimaging Technologies Research Group. Deze groep doet onderzoek naar de ontwikkeling
van nieuwe methodes om optisch de activiteit van proteïnen in cellen te kunnen monitoren.

The Center for Compuational Biology and Bioinformatics. Dit centrum doet onderzoek naar
biologische systemen en gebruikt daarbij informatiebronnen, modellering en rekenmethodes in
multidisciplinaire onderzoeksgroepen.

Next-generation and Wireless Communications Laboratory. Dit onderzoekscentrum heeft
een project genaamd Communication Theoretical Foundations of Nervous System Towards BioInspired Nanonetworks and ICT-Inspired Neuro-Treatment (MINERVA) dat wordt ondersteund
door een ERC Consolidator Grant. Het project doet onderzoek naar communicatiesystemen
binnen het menselijk lichaam met als doel deze beter te begrijpen en daardoor
behandelingsmethodes voor neurale aandoeningen helpen te ontwikkelen.
Universiteit: Sabancı University
Stad: Istanbul
Internet website: http://www.sabanciuniv.edu/en/faculties-and-programs
Relevante faculteiten
Faculty of Engineering and Natural Sciences
Onderzoekscentra
Nanotechnology Research and Application Center (SSU-NUM)
86
Het centrum heeft een multidisciplinair onderzoeksprogramma waarin onderzoekers met expertise,
uiteenlopend van advanced materials, basic sciences en nano-engineering tot applicaties in electronics,
photonics, healthcare, construction, the environment, agriculture and packing industries. Dit centrum
beschikt over een aantal laboratoria, waaronder een moleculair biologisch laboratorium.
Universiteit: Selcuk University
Stad: Istanbul
Internet website: http://www.selcuk.edu.tr/English/history.aspx
Relevante faculteiten
Faculty of Dentistry
Faculty of Science
Faculty of Engineering
Faculty of Health Engineering
Faculty of Medicine
Faculty of Veterinary Medicine
Faculty of Technology
Universiteit: Istanbul University
Stad: Istanbul
Internet website: http://www.istanbul.edu.tr/english/
Relevante faculteiten
Istanbul faculty of medicine
87
Cerrahpasa Faculty of Medicine
Faculty of Dentistry
Faculty of Engineering
Faculty of Health Sciences
Faculty of Pharmacy
Faculty of Sciences
Faculty of Veterinary Medicine
Faculty of Nursing
Er zijn twee centrums onder het toezicht van de faculteit medicijnen van de Istanbul Universiteit:

Leprosy and Veneral diseases research and practice center

Microorganisms culture collections research and practice center
Daarnaast is er een link met de Cerrahpasa faculteit medicijnen (gelieerd aan de Istanbul universiteit)
voor een centrum van bloedtransfusie. De Istanbul Universiteit is in het bezit van eigen ziekenhuizen is
zijn de medische faculteiten ondergebracht. Ook is hier een cardiologisch centrum gevestigd.
Universiteit: Yildiz Technical University
Stad: Istanbul
Website: http://www.kim.yildiz.edu.tr/en/
Relevante faculteiten
Faculty of Arts and Science, departementen:

Molecular Biology and Genetics

Physics

Chemistry
88
Faculty of Chemical and Metallurgical Engineering
Universiteit: Izmir Yuksek Teknoloji Enstitusu University
Stad: Izmir
Internet website: http://www.iyte.edu.tr/AnaSayfa.aspx?d=ENG
Relevante faculteiten
Faculty of Science, departementen:

Physics

Chemistry

Molecular Biology and Genetics
Faculty of Engineering
Faculteit modecular biology and genetics, departementen:

Cancer biology

Immunology

Bioinformatica

Biochemistry

Structural biology

Micro biology

Biotechnology

Development biology

Cell biology
Onderzoekcentra
Biotechnology and Bioengineering
Dit centrum combineert material research, environmental research en food safety research centra. Doel
van het centrum is om niet alleen in het laboratorium bezig te zijn maar ook samenwerking met de
industrie te stimuleren om nieuwe projecten op te starten.
89
Universiteit: Ege University
Stad: Izmir
Internet website: http://www.ege.edu.tr/
Relevante faculteiten
Faculty of Dentistry
Faculty of Pharmacy
Faculty of Science, departementen:

Biochemie

Biology
Faculty Engineering
Faculty Medicine
Faculty Nursing
Instituut for Health Sciences
Onderzoekscentra
ARGEFAR
ARGEFAR is een toegepast en multidisciplinair onderzoeksinstituut op het gebied van
medicijnontwikkeling. Het instituut heeft als doel onderzoek uit te voeren van ruwe materialen tot aan
het aanvragen van patenten voor nieuw ontwikkelde medicijnen. Daarnaast levert ARGEFAR diensten
op het gebied van klinisch onderzoek aan de farmaceutische industrie.
Egereact
Egereact research group is een multidisciplinaire onderzoeksgroep die zich bezighoudt met onderzoek
naar diercel cultuur en tissue engineering. De voornaamste gebieden van interesse zijn: Tissue
engineering, stamcelonderzoek, monoclonale antilichamen, biocomplexiteit, biomaterialen, cel
90
oppervlakte interacties, cytotoxiciteit en genotoxiciteit, cosmetische testen, in vitro wondgenezing,
diagnotische pakket producties en recombinante eiwitproductie van insecten celkweken
Universiteit: Dokuz Eylul University
Stad: Izmir
Internet website: http://www.deu.edu.tr/deuwebv2/Anasayfa.php?#
Relevante faculteiten
Faculty of Science
Faculty of Law*
Faculty of Medicine
Dokuz Eylül Universiteit heeft, in samenspraak met andere regionale spelers, van de Turkse State
Planning Organisation circa $58 miljoen gekregen om zichzelf tot een regionale hub te ontwikkelen op
het gebied van innovatie in de LSH sector. Daartoe worden bestaande onderzoekscentra gecentreerd en
worden nieuwe initiatieven, zoals een LSH Technopark, genomen. Binnen dit Technopark worden LSH
start ups ondersteund hun bedrijfsidee te ontwikkelen. Het Technology Transfer Office van de
universiteit is ook gespecialiseerd in activiteiten rondom de LSH sector. De volgende onderzoekscentra
zijn aanwezig:
Onderzoekscentra

Biomedical research centrum

Health law practice en research centrum

Academic Emergencey Medicine and Disaster Training anr Research Center (ATAMER)

Home Care Applied Research Center

Occupational Health Applied Research Center (ISAMER)

Cardiovascular Diseases Applied Research Center

Osteo Cartilage Tissue Biotechnology Applied Research Center (KEKDOB)
91

DEU Biomedical Metrology and Calibration Applied Research Center
Een interessant initiatief is het iBG-Izmir dat staat voor het International Biomedicine & Genome
Institute. Dit instituut is zeer recent opgericht en is een centraal onderdeel van het streven een regionale
hub te worden in innovatie in de LSH sector. Het centrum wordt geleid door prof. Dr. Mehmet Öztürk,
voormalig directeur van BilGen (zie ook Bilkent Universiteit) en Kaniltek. Het instituut is actief op zoek
naar onderzoekers en experts op het gebied van de biomedische wetenschappen en genomica.
Universiteit: Erciyes University
Stad: Kayseri
Internet website: http://www.erciyes.edu.tr/en/
Relevante faculteiten
Faculty of Dentistry
Faculty of Engineering
Faculty of Health Sciences
Faculty of Medicine
Faculty of Pharmacy
Faculty of Science
Faculty of Technology
Faculty of Veterinary Medicine
Graduated school of Health Sciences
92
Onderzoekscentra
Genkök
Grootste onderzoekscentrum in Turkije op het gebied van Genomen en stamcel onderzoek. Ze doen in
dit centrum onderzoek naar:

Stamcell onderzoek

Genome onderzoek

GMP laboratory

Proteomics

Plant biologie

Transgenic animal

Bioinformatica
Conclusie onderzoekscentra universiteiten
In dit hoofdstuk is gekeken naar de verschillende universiteiten en hun onderzoekscentra die zich
bezighouden met LSH. In het algemeen kan geconstateerd worden dat Ankara en Izmir de centrale
regio’s zijn als het gaat om de LSH sector, waarbij Istanbul met universiteiten zoals Koç Universiteit op
bepaalde terreinen er tevens uitschiet. De inventarisering de LSH gerelateerde onderzoekscentra bij de
Turkse universiteiten met een TTO brengt de volgende gegevens voort:
Onderzoekscentrum
Frequentie
Biobank
1
Bioengineering
2
Biofarmaceutica
2
Biomaterialen
1
Biomedisch (engineering)
2
Biotechnologie
4
Bloed/stamcel onderzoek
2
93
Tabel 12: Frequentie onderzoeksterreinen
Diagnostics
1
Farmaceutica
1
Genetica
2
Genomica
3
Imaging/radiologie
0
constatering staat haaks op de observatie dat deze
Kindergezondheid
2
onderzoeksgebieden achterlopen in Turkije bij de
Medische voeding
3
internationale benchmark. Andersom, zijn gebieden
Moleculaire biologie
5
die geïdentificeerd worden als kansrijke gebieden
Moleculaire diagnostics
0
zoals
Nanotechnologie
3
vertegenwoordigd in de onderzoekscentra van
Neurowetenschappen
3
universiteiten. Dit benadrukt het belang van meer
Oncologie
4
samenwerking
Orgaan/tissue engineering
3
kennisinstellingen en bedrijfsleven.
Bovenstaande
tabel
onderzoeksgebied,
biotechnologie
E-health
het
en
en
geeft
aan
moleculaire
meest
dat
op
het
biologie
en
voorkomen.
medische
integratie
apparatuur
tussen
Deze
niet
overheid,
Samenwerkingen tussen universiteiten onderling zijn in Turkije niet vanzelfsprekend. Er zijn initiatieven
die verschillende universiteiten met elkaar verbinden, zoals binnen het Kaniltek project. Dit project houdt
zich bezig met onderzoek naar oncologische technologieën. Dit project is een samenwerkingsverband
tussen de Bilkent University, Hacettepe University, Koç University en Middle East Technical University.
Dit zijn vooraanstaande universiteiten als het gaat om het doen van academisch onderzoek. Toch heerst
er een cultuur van wantrouwen als het gaat om samenwerken. In gesprekken met academici werd dit
bevestigd dat er niet altijd vertrouwelijk wordt omgegaan met onderzoeksonderwerpen of projecten. Dit
gebrek aan vertrouwen wordt door onderzoekers aangegeven als één van de kern redenen dat
samenwerking in de academische wereld in Turkije moeizaam verloopt.
Daarna wordt door academici vaak het probleem van bureaucratie vaak genoemd. Turkije moet het
merendeel van haar onderzoeksmaterialen zoals grondstoffen en onderzoeksapparatuur importeren uit
het buitenland. Vanwege bulkbestellingen ontstaan lange wachttijden en hoge bureaucratie. Dit heeft
een negatief gevolg op de efficiency van het onderzoeksproces.
94
5
Verzekeraars
De kosten van gezondheidszorgdiensten zijn de afgelopen jaren in turkije gestegen. Dit komt vooral door
de complexe structuur van betrokken partijen (zorgverzekeraars, zorgaanbieders en farmaceutische
bedrijven). Deze kosten hebben geleid tot een stijging in de kosten voor zorgverzekeringen.
Bijvoorbeeld, een privé ziekenhuis investeert om op deze manier rendabel te worden, maar om deze
investeringen weer terug te verdien verhogen ze de prijzen (Deloitte Turkey, 2012).
De zorgverzekeringen nemen rond de 12% van de totale premies in de Turkse verzekeringsindustrie voor
hun rekening. Zorgverzekeringen (exclusief levensverzekeringen) groeide met 20% in 2011 tot een totaal
van ongeveer 540 miljoen euro.
Figuur 19: Premies inclusief de bruto zorgverzekering. Bron: Deloitte Turkey, 2012.
Als gevolg van de economische crises in 2009 is de Turkse totale zorgsector gekrompen in lijn met de
globale trend. Toch heeft de markt zich snel hersteld en in 2010 het groeide het aantal polissen tot
553.000 met 1.6 miljoen verzekerden (Deloitte Turkey, 2012).
De bruto premie van de gezondheidszorg premies daalde met 10% in 2009 door de crisis, maar keerde in
2010 alweer terug op het oude niveau van voor de crisis (Deloitte Turkey, 2012).
Het gebruik van de zorgverzekering in Turkije is gestegen door de hervormingen van het zorgstelsel,
maar ook door de toename van het aantal privé ziekenhuizen, verspreiding van de behandelmethode
door nieuwe medicijnen en de opkomst van aanvullende zorgverzekeringen.
95
Daarbij komend zijn is er in de afgelopen jaren een toename van de buitenlandse investeringen in de
markt voor zorgverzekeringen in Turkije. Voorbeelden van grote investeerders in deze markt zijn; Allianz,
Groupama, AXA, Aegon, ERGO en Mapfre (Deloitte Turkey, 2012).
Figuur 20: Aantal
zorgverzekeringspolissen en aantal
verzekerden. Bron: Deloitte Turkey,
2012.
Momenteel zijn er veel veranderingen
in de wetten en regels in de
verzekeringsmarkt in Turkije. Dit komt
doordat
versterken
Turkije
en
de
markt
meer
wil
in
overeenstemming wil maken met de
Europese regel- en wetgeving. De grootste veranderingen op dit gebied kwamen in 2010 door de
“Circular on the Actuarial Chain Ladder Method” en de “Cicular on Recourse and salvage Revenues”
(Deloitte Turkey, 2012). Het beleid wordt door de Staatssecretaris van Financiën in Turkije
geïmplementeerd en streeft ernaar de verzekeringssector in Turkije tot een niveau te brengen
vergelijkbaar met in de internationale markt. Als gevolg zijn de verzekeringsbedrijven en hun
agentschappen (als één van de meest belangrijke sales kanalen) veel tijd kwijt met mee te veranderen
met dit structureel transformatieproces.
Een andere belangrijk aspect voor Turkije is de implementatie van het EU Solvency 2 regelgeving project
(ook wel capital adequacy genoemd). Solvency 2 regelgeving is gebaseerd op het creëren van een riskbased capital adequacy model, daarmee wordt de controle op en het managen van risico versterkt. In de
Solvency 2 zit inbegrepen, de harmonisatie van de Turkse verzekeringsmarkt met die van de Europese
Unie. Met als doel om alle EU landen onder één paraplu te krijgen, faciliteren van integratie, beschermen
van de rechten van houders en het verbeteren van de competitieve kracht. De verwachtingen zijn dat
Sovency 2 de transparantie zal vergoten, de prijzen van verzekeringen zal laten dalen en het gebruik van
kapitaal efficiënter maakt (Deloitte Turkey, 2012).
96
De strategie van zorgverzekeraars in Turkije is veelal gericht op het behalen van schaalvoordelen. Door
het vergroten van de verkochte polissen proberen verzekeraars hun marktaandeel te vergroten en zo hun
prijzen te verlagen. Om deze reden is de kans groot dat de groei van de afgelopen jaren zich in de
komende jaren zal voortzetten. Het toenemen van buitenlandse investeringen sinds 2006 is in lijn met
deze verwachting. In Turkije speelt momenteel de discussie Turkije meer naar een systeem moet met
aanvullende zorgverzekeringen. In 2010 was de Markt van zorgverzekeraars in Turkije als volgt verdeeld.
Yapi Kredi
Allianz
Anadolu
Mapfre Genel Yasam
Ak
Acibadem
Groupama
Axa
Gunes
Ergo
Overig
3%
3%
9%
21%
4%
6%
8%
18%
8%
11%
9%
Figuur 21: Marktaandelen zorgverzekeraars Turkije. Fron: Deloiite Turkey, 2012
Conclusie
De hervorming zoals die sinds het HTP in 2003 zijn doorgevoerd zijn ook voelbaar in de Turkse markt
voor zorgverzekeraars. De grote toegankelijkheid van de zorg, de toename in het gebruik van de
zorgvoorzieningen, opkomst van privé ziekenhuizen en toegankelijkheid van de basis zorgverzekering
aan alle Turken heeft er toe geleid dat in de afgelopen jaren de markt het relatief goed heeft gedaan in
vergelijking met andere landen. In de nabije toekomst is de verwachting dat de markt nog verder zal
groeien. Turkije probeert haar wetgeving aan te passen aan die van de Europese Unie en als gevolg
veranderen de Turkse zorgverzekeraars mee.
97
Er is nog steeds een toename in het gebruik van de zorgvoorzieningen in Turkije. Naar verwachting zal
deze trend zich in de komende jaren voort zetten. Dit komt door de recente hervormingen, maar ook
door toename van de koopkracht en economische groei. Een groei in koopkracht zal een positief effect
hebben op de groei van het aantal polissen. Deze toename zal ook tot gevolg hebben dat de kosten van
de Turkse zorgsector zullen toenemen, tot een punt waar de publieke uitgaven voor de overheid niet
meer in de hand te houden zijn. Momenteel wordt de zorgverzekering gesubsidieerd door de overheid.
Een voor de hand liggende oplossing voor dit probleem is het aanbieden van een systeem van
aanvullende zorgverzekeringen. Hierop liggen kansen voor buitenlandse spelers om door het aanbieden
van innovatieve producten en voorzieningen, een antwoord te bieden op de binnenkort uit de hand
lopende overheidskosten voor de zorgsector.
98
6 Eindconclusie
Innovatie en investeren in de capaciteit van Turkse instellingen om aan onderzoek en ontwikkeling te
doen, lijkt een stevig onderdeel te vormen van het Turkse economische beleid, vooral om de middle
income trap te vermijden en om aan importsubstitutie te doen. De Turkse overheid positioneert de
gezondheidszorg sector daarin als een focussector. Binnen dit kader heeft de Turkse gezondheidszorg
zich in den brede omgevormd tot een modern systeem dat vergelijkbaar is met systemen in andere,
Europese landen.
Met dit in het achterhoofd, heeft dit rapport gekeken naar de verschillende disciplines die men kan
onderscheiden binnen de LSH sector en poogt het om een eerste inzicht te geven in de kansen en
samenwerkingsmogelijkheden die daar liggen voor Nederlandse universiteiten, kennisinstellingen en
kennisintensieve bedrijven. Concluderend kan men zeggen dat deze samenwerkingskansen zich op drie
niveaus bevinden, die elk een andere samenwerkingsbenadering vergen. Deze niveaus zijn:
1. Sectoren waar in Turkije traditioneel gezien reeds kennis en expertise bestaat. Dit geldt voor de
gebieden klinische testen, stamcelonderzoek, oncologie, genomica, biomaterialen en
biomedische engineering. De focus van Nederlandse samenwerking daarin zou moeten liggen op
het ontsluiten van de Turkse kennis voor de Nederlandse markt, het ontwikkelen van gezamenlijke
onderzoeksprojecten waarbinnen kennispartners elkaar versterken en het introduceren van
Nederlands toponderzoek op dit gebied alsmede Nederlandse innovatieve oplossingen. Bovendien
kan binnen deze onderzoeksvelden gekeken worden naar student- en stafuitwisseling met het oog
op het creëren van een onderzoeksnetwerk. Daarbij is het van belang niet alleen Turkse personen
naar Nederland te halen, maar zeker ook Nederlanders naar Turkije te sturen. Naast
onderzoekssamenwerking moet ook technologische samenwerking gezocht worden met het oog
product- en dienstenontwikkeling. Instrumenten die dergelijke samenwerking kunnen stimuleren
zijn bijvoorbeeld het organiseren van gezamenlijke seminars, R&D en technologiematchmaking,
student- stafuitwisseling, gezamenlijke projecten ontwikkelen in het kader van multilaterale
programma’s zoals Horizon 2020, het ondersteunen van elkaars start ups in de sector en het
organiseren van sectorspecifieke missies en individuele vraagbeantwoording. Om dergelijke
samenwerking te realiseren is substantiële bijdrage en investering van de sector in Nederland
onontbeerlijk.
2. Sectoren waarin veel door Turkije wordt geïnvesteerd, maar waarvan de output nog niet
duidelijk is. Het gaat hier dan om de farmaceutische sector, e-health, diagnostiek en de sector
99
medische instrumenten. Op het gebied van e-health is er wel degelijk een indrukwekkende output,
maar de geconstateerde uitdagingen in de implementatie van e-health oplossingen vergen nog meer
input. De farmaceutische en medische instrumenten sectoren worden door de Turkse overheid naar
voren geschoven als toekomstige groeisectoren waaruit een substantiële toegevoegde waarde voor
de Turkse economie moet worden gehaald. Die potentie is echter op dit moment nog niet
waargemaakt. Dat biedt kansen om op het gebied van productontwikkeling, design en
procestechnologie Nederlandse kennis beschikbaar te maken voor de Turkse markt. Hierbij moet wel
in het achterhoofd worden gehouden dat de voornaamste Turkse drijfveer het stimuleren van de
eigen export is en dat dientengevolge in het geval van samenwerking de Turkse overheid een grote
mate van kennisoverdracht verwacht. Het soort activiteiten en samenwerking dat kan worden
ontwikkeld, komt overeen met die onder 1.
3. Sectoren die als belangrijk worden gekenmerkt, maar waarvoor nog geen substantiële
investeringen zijn gedaan. Het gaat dan bijvoorbeeld om de sectoren medische voeding, mobiliteit,
bio- en nanotechnologie. Met name bio- en nanotechnologie worden door de Turkse overheid
gepositioneerd als belangrijk voor de toekomst12, maar investeringen en strategische
beleidsontwikkelingen op deze terreinen ontbreken nog. Het is dan voor Nederlandse partners met
name zaak individuele excellentie te vinden, zoals die te vinden is bij de onderzoeksinstellingen
Genetic Engineering and Biotechnology institute (GEBI – onderdeel van TÜBİTAK-MAM) en het
Nanotechnology Research Center op de Bilkent Universiteit in Ankara. Samenwerking kan dan meer
verkennend zijn (kijken waar voor partners toegevoegde waarde gevonden kan worden) en zich
richten op mulilaterale samenwerking in EU verband. Om dergelijke individuele excellentie te vinden,
moet gedacht worden aan het inschakelen van de Innovatieadviseur door specifieke vraagstellingen,
het organiseren van verkennende seminars en het via de Innovatieadviseur volgen van de trends en
ontwikkelingen op deze terreinen.
Verder onderzoek
Dit rapport poogde een eerste inzicht te geven in de Turkse Life Sciences & Health sector. Een gevolg
daarvan is dat technologische diepgang niet één van de speerpunten van het rapport was. Een veder
onderzoek kan zich daarom richten op de vertaling van de situatie in Turkije naar hoe in Nederland wordt
gedacht over de LSH sector. Onderzoek zou zich dan kunnen richten op thema’s en
12
http://www.tubitak.gov.tr/tr/haber/btyk-medikal-biyoteknoloji-gundemiyle-toplandi
100
technologiedomeinen zoals e-health, big data, personalized medicine, medical devices (inclusief
diagnostics) en preventive health care. Dit zijn thema’s die centraal staan in Nederland en het zou goed
zijn de Turkse situatie vanuit deze thematiek te benaderen. Vooral de vertaalslag naar
technologiedomeinen is relevant, omdat dan beter sectorale kruisverbanden geïdentificeerd kunnen
worden, waardoor andere topsectoren ook beter bediend kunnen worden. Ook moeten in samenwerking
met de Nederlandse sector concrete acties worden ontwikkeld zoals genoemd onder punt 1 en 2.
Verder stonden in dit rapport in het bijzonder Turkse kennisinstellingen en overheidsinstanties centraal.
Een volgend onderzoek zou meer kunnen kijken naar kennisintensieve Turkse bedrijven binnen de LSH
sector, waardoor ook meer gezegd kan worden over de werking van de gouden driehoek binnen de
Turkse LSH sector. Bovendien zou een volgend onderzoek ook een aanleiding moeten vormen voor het
daadwerkelijk matchen van Nederlandse en Turkse kennis. In dit kader geldt een vervolgrapport als
opmaat voor sectorspecifieke missies en seminars die voor het Nederlandse veld in Turkije georganiseerd
kunnen worden.
Ook kunnen vragen die naar aanleiding van dit rapport ontstaan altijd gericht worden aan de
Innovatieadviseur Turkije, de heer Rory Nuijens en te bereiken via [email protected].
101
Annex 1: Andere relevante actoren
De Supreme Council of Science en Technology
De Supreme Council of Science en Technologie (SCST) is het hoogste orgaan voor onderzoek- en
innovatiebeleid. Deze organisatie wordt voorgezeten de Turkse minister-president en heeft 18
permanente leden die tweejaarlijks bij elkaar komen. In toevoeging zijn er 100 leden met adviserende
functies uit de overheid, bedrijfsleven en het hoger onderwijs.
Ministerie van Wetenschap, Industrie en Technologie (MoSIT)
Dit ministerie is verantwoordelijk voor de ontwikkeling, implementatie en coördinatie van wetenschaps,
technologie en innovatiebeleid, en voor de promotie van R&D en innovatie projecten, activiteiten en
investeringen.
De Turkish Academy of Sciences (TÜBA)
De Turkish Academy of Sciences (TÜBA) is 20 jaar geleden opgericht met als missie: het ondersteunen
van onderzoeksactiviteiten in Turkije en het promoten van jong talent, het uitreiken van prijzen voor
wetenschappelijk werk, formuleren van wetenschapsbeleid en netwerken op internationaal niveau. Het
budget wordt bijna exclusief toegewezen door de overheid en in 2012 betrof dit een bedrag van €3.6
miljoen. Leden ontvangen financiële ondersteuning voor hun onderzoeksactiviteiten. Sinds 2011 heeft
de overheid zich actief bemoeid met TÜBA. Het aantal leden werd vergroot van 140 naar 300 en twee
derde van deze leden wordt niet meer gekozen, maar aangewezen door TÜBITAK en de Council of Higher
Education (YÖK).
Council of Higher Education (YÖK)
De Council of Higher Education (YÖK) heeft de verantwoordelijkheid voor de coördinatie, bestuur en
supervisie van het hoger onderwijs in Turkije. Dit is een centraal geleide organisatie die de financiering
aan een instelling kan veranderen om op deze manier de kwaliteit te waarborgen.
TÜBITAK
The Scientific and Technological Research Council of Turkey (TÜBITAK) is de belangrijkste speler als het
gaat om het management, financiering en het doen van onderzoek in Turkije. Met een hoofdkantoor in
Ankara en 10-15 verschillende onderzoekscentra verspreid over Turkije werken er in totaal 1.500
onderzoekers voor TÜBITAK. Kortom, TÜBITAK is een beleidsmaker, de voornaamste financier van
onderzoek en een onderzoeksinstantie.
102
TÜBITAK is een autonoom instituut opgericht in 1963, met als voornaamste taken om bij te dragen aan
wetenschap en technologie, onderzoek te verrichten en Turkse onderzoekers te ondersteunen. TÜBITAK
is verantwoordelijk voor het promoten, ontwikkelen, organiseren, uitvoeren en coördineren van R&D
activiteiten die in lijn zijn met de doelen en prioriteiten van de overheid. Daarnaast heeft TÜBITAK een
adviserende rol voor de Turkse overheid en is het secretariaat van de ‘Supreme Council for Science en
Technology (BTYK)’, het hoogste orgaan op het gebied van wetenschap en technologie in Turkije.
TÜBITAK had in het jaar 2010 een budget van €913 miljoen en een totaal van 3.800 werknemers (waarvan
dus 1.500 onderzoekers zijn). De grootste onderzoekscentra zijn Bilgem met 1.200 werknemers en 6
verschillende instituten en TÜBITAK-MAM met een budget van €133 miljoen in 2010 en 7
onderzoeksinstituten, waaronder het Genetic Engineering & Biotechnology Institute (GEBI).
Verder stelt TÜBITAK ook fondsen beschikbaar voor onderzoeksprojecten in universiteiten en publiek of
private organisaties. Daarnaast doet TÜBITAK zelf ook onderzoek naar strategische gebieden,
ontwikkeld ondersteuning programma’s voor publieke en private sectoren, doet publicaties in
wetenschappelijke artikelen, brengt populaire magazines en boeken uit en organiseert
wetenschappelijke en maatschappelijke activiteiten.
TÜBITAK is tevens het National Contact Point (NCP) voor de kaderprogramma’s van de Europese Unie.
103
Annex 2: Bronvermelding
(n.d.). Retrieved from Turkish Pharmceutical Exporters: http://www.trpharmaexporters.org/en/industry
(2012).
Retrieved
from
World
Cancer
Research
Fund:
http://www.wcrf-
uk.org/research/cancer_statistics/world_cancer_statistics.php
(2012).
Retrieved
from
The
World
Bank:
http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.LE00.MA.IN/countries/TR-7E-XT?display=graph
Ablak, E. (2012). Turkey needs to say EUREKA in high tech. Daily News.
Akan, H. (2007). Clinical research in Turkey. Department of hematology, Ankara University School of
Medicine, Ankara, Turkey.
Akdağ, R. (2012). Strategic Plan 2013-2017. Ankara: Ministry of Health of Turkey.
Akdag, R., & Erkoç, Y. (2011). Turkey Health Transformation Program; Assessment Report 2003-2011.
Ministry of Health Turkey.
American Hospital Brings Top-Ranked Cancer Services to Turkey With M.D. Anderson Collaboration.
(2010,
Januari
28).
M.D.
Anderson.
Retrieved
from
http://www.mdanderson.org/newsroom/news-releases/2010/american-hospital-brings-topranked-cancer-services-to-turkey-with-m-d-anderson-collaboration.html
Association, E. F. (2013). The Pharmaceutical Industry in figures.
Ban on Stam-cell research should be lifted, Turkish group says. (2010, 8 25). Retrieved from Daily News:
http://www.hurriyetdailynews.com/ban-on-stem-cell-research-should-be-lifted-turkish-groupsays.aspx?pageID=438&n=scientists-warn-patients-againts-unproved-8216stem-celltreatments8217-2010-08-25
Barlette, G., Zgheib, N., & Yazan, Y. (2012). Parmagenomics in Primairy Care: A Crucial Entry Point for
Global Personalized Medicine? Retrieved from Current pharmagenomics and personalized
medicine: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3356245/
104
Bilkent
Integrated
Health
Campus.
(2013).
Retrieved
from
http://www.opic.gov/sites/default/files/files/Bilkent%20Integrated%20Health%20Campus%20
Public%20Summary.pdf
Bilmen, C., & Herdem, Ş. (2013). Turkey: New Expectations in Turkish Pharmaceutical Market. Herdem &
Co.
(2009). Biotechnology Report Turkey. Europabio and venture valuation.
Center for Stem Cell and Gene Therapies Research and Practice. (2013). Retrieved from Kocaeli University:
http://kogem.kocaeli.edu.tr/index.php?lang=en
Consulting, U. (2010). Pharmaceutical Industry in Turkey. Retrieved from ubic consulting:
http://www.ubicconsulting.com/template/fs/the%20Turkish%20Pharmaceutical%20Industry.pdf
(2013). Country Cooperation Strategy. World Health Organization.
Deloitte Turkey. (2012). Turkey Life Science and Healthcare Report. Istanbul, Ankara, Izmir: Member of
Deloitte Touche Tohmatsu Limted.
Dogac, A., Hülür, Ü., Çaylan, A., Yuksel, M., & Heywood, J. (2010). E-Health Strategies, Country Brief:
Turkey. European Commission, DG Information Society and Media, ICT for Health Unit.
Dutch LSH Alliantie. (2013). Prioriteitslanden overzicht.
Economic
Outlook.
(2014).
Retrieved
from
Invest
in
Turkey:
http://www.invest.gov.tr/en-
us/turkey/factsandfigures/pages/economy.aspx
Eren, İ. (2010, December). An Analysis of Innovation and R&D Activities of Firms in the Turkish Medical
Devices Sector. Ankara, Turkey: Middle East Technical University.
Flynn, J. M., & Matthews, K. R. (2010). Stem Cell Research in the Greater Middle East: the Importance of
Establishing Policy and Ethics Interoperability to Foster International Collaborations. Stem Cell
Reviews and Reports.
105
Genar
Institute
of
Public
Health
childrenshealthresearch.com:
Genomics,
Ankara,
Turkey.
(n.d.).
Retrieved
from
http://www.childhealthresearch.eu/people-and-network/riche-
partner-locations/genar-institute-for-public-health-genomics-ankara-turkey
Genomic Health. (2014). Retrieved from Genomichealth.com: http://www.genomichealth.com/enUS/Company/Partners.aspx#.U3SH7lMRnWg
Goksel, F., Koc, O., Ozgul, N., Gultekin , M., & Abacioglu, M. (2011). Radiation oncology facilities in Turkey:
current status and future perspectives. Turkish Ministry of Health.
Guven, E. H. (2014, Januari 21-24). Medical Devices Market & Regulation in Turkey. Retrieved from Ministry
of Health: http://accd.vermont.gov/sites/accd/files/medicaldevice.pdf
Hacettepe University. (2013). Retrieved from Student Society For Stem Cell Research:
http://www.ssscr.org/hacettepe_university
Health
Profile
Turkey.
(2010).
Retrieved
from
World
Life
Expectancy:
http://www.worldlifeexpectancy.com/country-health-profile/turkey
Health Profile Turkey. (2010). Retrieved from http://www.worldlifeexpectancy.com/country-healthprofile/turkey
Healthcare.
(2012).
Retrieved
from
Invest
in
Turkey:
http://www.invest.gov.tr/en-
US/sectors/Pages/LifeSciencesAndHealthcare.aspx
Human
Gene
and
Cell
Therapy
Center.
(2011).
Retrieved
from
Akdeniz
University:
http://genetherapy.akdeniz.edu.tr/
Ilbars, H. (2013). Clinical Trials in Turkey. Turkish Medicines and Medical Devices Agency Director of Clinical
Trials Unit, Ankara, Turkey.
Investing in Turkey's Medical Technologies Market. (2013). Industry week.
Istanbul University, Institute of Oncology, Surgical Oncology Unit. (2012). Retrieved from
breastcentresnetwork:
http://www.breastcentresnetwork.org/Breast+Unit+Directory/Turkey/Istanbul+University%2C+
Institute+of+Oncology%2C+Surgical+Oncology+Unit/4%2C9%2C617%2C
106
Joachim, M., & Sinclair, M. (2013). Refelection on Ministerial Leadership: Health Reform in Turkey. 1-9.
Kansu, E., Akbaş, O., Hayran, M., Hakki Ayhan, I., Akova, M., Akan, H., . . . Taylan, E. (2006). Clinical
Science Research Potentials in Turkey.
Karabey, Y. (2010). General Directorate of Pharmaceuticals and Pharmacy: Overview. Retrieved from
Turkish
Drug
Regulatory
Authority:
http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Presentation/2010/02/WC50007478
5.pdf
Kaya, S., Yildirim, H., Karsavuran, S., & Özer, Ö. (2013). Türkiye Medikal Turizm Değrtlrnfitmr Tspotu.
Ankara: Hacettepe University & Ministry of Health.
Kebudi, R. (2012). Pediatric Oncology in Turkey. Turkish Pediatric Oncology Group.
Labor Force. (n.d.). Retrieved from The World Factbook: https://www.cia.gov/library/publications/theworld-factbook/fields/2095.html#tu
Life
Sciences
&
Health
Alliance.
(n.d.).
Life
Sciences
&
Health.
Retrieved
from
http://www.lifescienceshealth.com/
(2014). Marktbewerkingsplannen Life Sciences & Health. Topteam Life Sciences and Health.
National STI Strategy 2011-2016. (2014). Retrieved from Tubitak: http://www.tubitak.gov.tr/en/aboutus/policies/content-national-sti-strategy-2011-2016
Nihat Yurt. (2008). Turkey's e-Health Activities A Country Case Study.
Nuijens, R. (2014, September 1). Retrieved from http://turkije.nlambassade.org/producten-endiensten/dienstverlening-aan-bedrijfsleven/innovatie.html
OECDstat. (2014, Juni 20). OECD.Statexpres. Retrieved from Gross Domestic Product (GDP):
http://stats.oecd.org/index.aspx?queryid=557
Olcay, E. (2013). Medical Technologies Market in Turkey. US Commerical Service.
Population
Below
Poverty
Line.
(n.d.).
Retrieved
from
The
World
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2046.html#tu
107
Factbook:
Prof. Özgür Barış Akan of Koç University Received 1,8 milion euro grant by European Research Council.
(2014). Sensor Magazine.
PWC. (2012). Turkey's pharmaceutical sector vision 2023 report strategy document. Association of
Reserach-Based Pharmaceutical Companies.
Schreck, R. (2013). Türkiye Merhaba - One hunderd experienced scientists from abroad wanted. Lab
Times online.
SCST. (2014). Retrieved from Tubitak: http://www.tubitak.gov.tr/en/about-us/content-scst
(2013). Special 301 submission. Pharmaceutical Research and Manufactures of America (PhRMA).
Stem Cell Institute. (n.d.). Retrieved from Ankera University: http://kokens.ankara.edu.tr/?page_id=41
Taylor, L. (2012). Turkey "can be a global pharma R&D, production hub in 2023". Pharmatimes online.
The 25th meeting of Supreme Council for Science and Technology. (2013, January 15). Retrieved from
Tubitak: http://www.tubitak.gov.tr/en/news/the-25th-meeting-of-supreme-council-for-scienceand-technology
The Medical Devices Market. (2014). Retrieved from http://www.espicom.com/turkey-medical-devicemarket.html
The World Bank Group. (2014). World Data Bank. Retrieved from World Developments Indicators:
http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx?isshared=true
Thompson, B. (2013). The Medical Devices Market: Turkey. Boston, MA: Wirenews.
Topsectoren.nl. (n.d.). Retrieved from http://topsectoren.nl/life-sciences-health
TUBITAK - Genetics Engineering and Biotechnology Institute of Turkey. (2012). Retrieved from itfom.eu:
http://www.itfom.eu/partners/associate-partners/18-associate-partners/296-tuebitak-geneticsengineering-and-biotechnology-institute-of-turkey-turkey
TUBITAK Mamaris Research Center Generic Engineering and Biotechnology Institute (GEBI). (2014).
Retrieved
from
nanobroker.org:
http://www.nanobroker.org/index.php?option=com_content&view=article&id=161%3Atubitak108
marmara-research-center-genetic-engineering-and-biotechnologyinstitute&catid=32%3Aturkey&Itemid=46&lang=en
Turan, A. H., & Palvia, P. C. (2014). Critical information technology issues in Turkish healthcare.
Information & Management, 57-68.
Turkey holds term presidency of EUREKA. (2012). Anadolu Agency.
(2009). Turkish Pharmaceutical Market overview. Albayrak Arslan.
Turkish
Society
of
Medical
Oncology.
(2014).
Retrieved
from
Uicc.org:
http://www.uicc.org/membership/turkish-society-medical-oncology
Türkoğlu, Y. (2010). Medical Devices and Supplies. Export Promotion Center Turkey.
(2003). Vizyon 2023. Ankara: Sağlik ve Ilaç Paneli.
Welcome to Bogazici University Turkish Genome Research Website. (n.d.). Retrieved from Turkiye Genom
Projesi: http://turkiyegenomprojesi.boun.edu.tr/starteng.html
World Bank. (2014). Gross domestic product 2012. Retrieved from World Development indicators
database: http://databank.worldbank.org/data/download/GDP.pdf
World Health Organzation. (2006). Country Report Turkey.
Zorlutuna, P., Yılgör, P., Basmanav, F., & Hasırcı, V. (2009). Biomaterials and tissue engineering research
in Turkey: The METU Biomat center of experise. Weinheim: Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. kGaA.
109
Annex 3: Factsheet economische cijfersTurkije
1. Politiek, Geografie, Bevolking
Volledige naam land
Republiek Turkije
Parlement
Nationale Assemblée met 550 leden
Staatshoofd
President Abdullah Gül (sinds 28 augustus 2007)
Hoofd van de regering
Premier Recep Tayyip Erdoğan (sinds 14 maart
2003)
Bevolking
81.619.392 (juli 2014, 17e in de wereld)
Oppervlakte
783,562 km2 (19 x Nederland, 37e in de wereld)
Bron: CIA World Factbook
110
2. Economische Indicatoren
Turkije
BBP
(in 2015: $840
€ 612
2014: $775
€ 565
2013: $ 904
€ 679
2012: $ 790
€ 614
miljarden)
Reële
Nederland
(verwachti
ng)
(verwachti
ng)
2015: $795
€ 624
2014: $ 817
€ 608
2013: $ 801
€ 603
2012: $ 773
€ 601
(verwachtin
g)
(verwachtin
g)
Groei 2015: 3.8% (verwachting)
2015: 1,5% (verwachting)
2014: 2.3 % (verwachting)
2014: 1,0% (verwachting)
2013: 4.0 %
2013: - 0,8 %
2012: 2,1 %
2012: - 1,3 %
2011: 8,6 %
2011: 1,1 %
2014: 9.7% (verwachting)
2014:1,1 % (verwachting)
2013: 7,4 %
2013: 2,5 %
2012: 6,2 %
2012: 2,5 %
2011: 10,4 %
2011: 2,3 %
2014: $ 16.781/ € 12229 (verwachting)
2014: $ 44.343/ € (verwachting)
2013: $ 14.834 / € 10810
2013: $ 43.407/ € 31.632
2012: $ 15.518 / € 11308
2012: $ 43.229 / € 31.502
BBP
Inflatie
BBP per capita
111
Werkloosheid
2011: $ 14.520 / € 10.430
2011: $ 42.954 / € 30.857
2014: 9.9% / 16,6 miljoen
2014: 7.5 %
2013: 9,8 %
2013: 6,7 %
2012: 9,2 %
2012: 5,3 %
2011: 9,8 %
2011: 4,4 %
Beursontwikkel
Istanbul Stock Exchange National 100 AEX
ing
Index
2013: +17 % (eindstand 401,79)
2013: +17,09%
2012: -12% (eindstand 342,47)
2012: +55,20%
2011: - 11,87 % (eindstand: 312,47)
2011: - 22,22 %
2010: + 5,74 % (eindstand: 354,57)
2010: +24,95 %
Munteenheid
Turkse Lira (TRY)
€1 = 2,88 TRY (16-05-2014)
Bron: EIU (Maart 2013), FT.com World Equities (XU100:IST)
112
3. Buitenlandse Handel en Investeringen
3.1 Handel- en investeringcijfers
Totaal Wereld
Import
Turkije
in 2013: $ 251,7
2013: $ 3,4
2012: $ 228,9
2012: $ 3,6
2011: $ 232,9
2011: $ 4,0
2010: $ 177,3
2010: $ 3,2
in 2013: $ 151,8
2013: $ 3,5
2012: $ 163,3
2012: $ 3,2
2011: $ 143,4
2011: $ 3,2
2010: $ 120,9
2010: $ 2,4
miljarden
Export
Turkije
Aandeel Nederland
miljarden
FDI in Turkije (stand) in 2013: $ 194,2
miljarden
2012: $ 181,7
2011: $ 140,4
2010: $ 187,0
2010: $ 31,7
2009: $ 143,7
2009: $ 38,3
Buitenlandse bedrijven 2012: 32.604
2012: 2.105
met kapitaal in Turkije
FDI
naar
2011: 1.996
2012: $ 1,176 (4e plaats)
Turkije 2012: $ 12,4
(instroom) in miljarden
(netto
2011: 29.283
zonder
onroerend goed)
2011: $ 16,0
2011: $ 1,425 (2e plaats)
2010: $ 9,0
2010: $ 0,486
113
2009: $ 8,7
2009: $ 0,718
In de periode 2007-2012 Was Nederland de belangrijkste bron van FDI voor Turkije met 14,6%.
FDI uit Turkije (stand) in 2011: $ 26,4
miljarden
FDI
van
2010: $ 22,5
2009: $ 22,3
2010: 5,6
2008: $ 17,8
2009: 5,5
Turkije 2012: $ 3,10 (Q1-Q3)
(uitstroom) in miljarden
2011: $ 2,50
2010: $ 1,46
2009: $ 1,55
Bron: TurkStat, Ministry of TC Economy & Central Bank Turkey
114
3.2 Belangrijkste export- en importcategorieën
Belangrijkste
export
categorieën
Belangrijkste
import
Categorieën
Wereld
Nederland
1. Wegvoertuigen
1. Artikelen van weefsel en kleding
2. Kleding
2. Groente en fruit
3. IJzer en staal
3. Textiel
4. Elektrische machines en apparaten
4. Wegvoertuigen
5. Artikelen van weefsel en kleding
5. Elektrische machines en apparaten
1. Olie en gas
1. Metaalachtige schroot
2. Chemische products
2. Kunststof en plastic materialen
3. Elektrische machines en apparaten
3. Petroleum (producten)
4. Wegvoertuigen
4. Wegvoertuigen
5. Petrolium producten
5. IJzer en staal
Bron: CBS, UN Comtrade
3.3 Handelspartners
Export
Voornaamste
1.
handels-
(8,6%)
partners
2013
Import
Duitsland 13.
Nederland 1. Rusland (11,2%) 15.
2. Duitsland (9,1%) (1,6%)
(2,13%)
2. Irak (7,1%)
3. Iran (6,5%)
3.
China
(9,0%)
4.
VS
(6,0%)
5. Italië (5,6%)
4. UK (5,7%)
5. VAE (5,4%)
115
Nederland
Kort overzicht De schatting is dat ongeveer 2.105 in naam Nederlandse bedrijven in Turkije zijn
NL
bedrijven gevestigd, waaronder alle bekende multinationals (Akzo Nobel, Organon, Philips,
actief
Turkije
in Shell en ING). Nederland staat hiermee derde na Duitsland (5.158) en het VK
per (2.446).
sector
Wegens
belastingconstructies
(registratie
van
buitenlandse
ondernemingen in Nederland) ligt het werkelijke aantal bedrijven waarschijnlijk op
300-400.
Bron: UN Comtrade, TurkStat
4. Zakendoen in Turkije
Aspect:
Score Turkey
Score Netherlands
1. Gemak van zakendoen (algemeen) 71
31
2. Het starten van een bedrijf
61
77
3. Het verkrijgen van vergunningen
155
99
5. Registratie van eigendom
44
48
6. Het krijgen van krediet
78
48
7. De bescherming van investeerders 65
111
8. Betaling van belasting
79
43
9. Grensoverschrijdende handel
80
13
10. Afdwingen van contracten
51
28
120
7
11.
Het
opheffen
van
onderneming
een
Bron: Doing Business Report 2012
116