Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek

Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek
Rembrandt Man met rode muts
Museum Boijmans van Beuningen
Keune & Van Loon
Uitgevoerd op het FOM Instituut AMOLF te Amsterdam
In opdracht van Atelier A.M. Roorda Boersma-Pappenheim
April 2007
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Inhoudsopgave
Opdrachtgever……………………………………………………………………………..3
Uitvoerenden………………………………………………………………………………3
Introductie…………………………………………………………………………………3
Opdracht…………………………………………………………………………………...3
Analytisch chemische methoden…………………………………………………………..4
Samenvatting van de resultaten…………………………………………………………...5
Locaties verfdwarsdoorsneden.......……………...………………………………………...8
Overzicht laagopbouw verfdwarsdoorsneden...…………………………………………...9
Analytisch chemische resultaten van de verfdwarsdoorsneden………………………….10
Verfdwarsdoorsnede 31x03……………………………………………………………...11
Verfdwarsdoorsnede 31x06…………………………………………………………...…14
Verfdwarsdoorsnede 31x11……………………………………………………………...17
Verfdwarsdoorsnede 31x14……………………………………………………………...19
Verfdwarsdoorsnede 31x15……………………………………………………………...22
Verfdwarsdoorsnede 31x20……………………………………………………………...25
Bijlage 1: Verfdwarsdoorsneden 31x02, 31x05, 31x13, 31x16, 31x19 en 31x21….……28
Bijlage 2: Afkortingen……...……………………………………………………………35
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 2
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Opdrachtgever
Atelier A.M. Roorda Boersma-Pappenheim, Rotterdam
Uitvoerenden
A. van Loon en K. Keune, schilderij-onderzoekers, FOM Instituut AMOLF, Amsterdam
Introductie
Het schilderij ‘Man met rode muts’ wordt toegeschreven aan Rembrandt van Rijn (16061669) en bevindt zich in de collectie van het Museum Boijmans van Beuningen in
Rotterdam. In de jaren tachtig werd dit schilderij afgeschreven als Rembrandt, maar werd
opnieuw gewaardeerd door Arthur Wheelock in de tentoonstelling Late religious
portraits in de National Gallery Washington 2005. Het doek is geprepareerd met een
kwartsgrond, hetgeen er in ieder geval op wijst dat het schilderij in het atelier van
Rembrandt is gemaakt.
Het schilderij is in 2006-2007 gerestaureerd in het atelier van A.M. Roorda
Boersma-Pappenheim. Het gaat om een een ingewikkelde schoonmaak, omdat het
schilderij niet in goede conditie is en meerdere, oude restauratielagen het beschadigde
origineel bedekken. Aanvullend verfmonsteronderzoek is gewenst om een beter
onderscheid te kunnen maken tussen de originele verflagen en overschilderingen. Dit
eerste deel van het verfmonsteronderzoek is in juni 2006 afgerond. In de tussentijd zijn
door A.M. Boersma nieuwe verfmonsters genomen, waardoor een beter inzicht is
verkregen in de originele opbouw van een aantal partijen. Begin 2007 is opdracht
gegeven voor een vervolgonderzoek. Bij het tweede deel van het onderzoek ligt de
nadruk op de laagopbouw en het materiaalgebruik van de originele verflagen. Dit rapport
vormt het verslag van beide onderzoeksdelen.
Opdracht
De opdracht is uitgevoerd in twee onderzoeksdelen. In het eerste deel staat de vraag
centraal: wat zijn de overschilderingen? Hiervoor zijn acht verfmonsters geselecteerd die
door A. Boersma zijn ingebed. Er is opdracht gegeven alle acht te bekijken met
lichtmicroscopie en er drie te selecteren voor elektronenmicroscopie. Dwarsdoorsneden
31x03 (rode bies mouw), 31x06 (achtergrond) en 31x11 (rode muts) zijn opnieuw
gepolijst en gefotografeerd en vervolgens bestudeerd met SEM-EDX.
In het tweede onderzoeksdeel ligt de focus op de samenstelling en de conditie van
de oorspronkelijke verf. Hiervoor zijn zes extra verfmonsters, ingebed door A.M.
Boersma, geselecteerd om te bekijken met lichtmicroscopie. De dwarsdoorsneden 31x14
(achtergrond), 31x15 (rode muts) en 31x20 (rechtermouw) zijn uitgebreid bestudeerd met
SEM-EDX. De dwarsdoorsneden 31x16 (rode muts), 31x19 (linkermouw),en 31x21
(rode muts) zijn kort gescreend met SEM-EDX voor vergelijking.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 3
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Analytisch chemische methoden
De verfdwarsdoorsneden zijn eerst onderzocht met lichtmicroscopie (LM). Digitale
opnamen zijn gemaakt in normaal licht, in opvallend, helder en donker veld belichting, en
in ultraviolet (UV) licht (Leica filter D: excitatie 355-425nm, emissie > 470 nm) op een
Leica DMRX microscoop.
Vervolgens zijn de monsters geprepareerd met een koolstofcoating voor
elektronenmicroscopie (SEM). Met deze microscopische techniek worden de
verschillende verflagen en pigmenten goed zichtbaar. Het ‘backscatter’ elektronenbeeld
geeft de verdeling tussen de zware en lichte elementen weer en levert zo informatie over
de compositie van de verschillende verflagen. De zware elementen, zoals lood of kwik,
reflecteren de primaire elektronen goed en komen overeen met de wit tinten in het
elektronenbeeld, terwijl de lichte elementen, zoals koolstof en zuurstof, deze nauwelijks
reflecteren en zwart (donker) worden weergegeven. De elementen met tussenliggende
massa zijn te onderscheiden in verschillende grijstinten.
Aan de SEM kan een EDX systeem worden gekoppeld om de vrijkomende
röntgenstraling te meten en de elementen te bepalen van de afzonderlijke verflagen en
pigmentdeeltjes. De pigmenten kunnen dan gekarakteriseerd worden op grond van hun
elementsamenstellingen hun kleur, UV-fluorescentie gedrag en morfologie in het LM en
SEM backscatter beeld (grootte, vorm). De SEM-EDX analyses zijn uitgevoerd op een
XL30 SFEG hoog-vacuum elektronenmicroscoop (FEI, Eindhoven) met EDX systeem
van EDAX (Tilburg).
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 4
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Samenvatting van de resultaten
1. Overschilderingen
Meerdere, oude restauratielagen bedekken het origineel. Er zijn in een later stadium
details toegevoegd in rode (vermiljoen) verf op kleding en muts of overschilderingen zijn
aangebracht om beschadigingen in het origineel, zoals de verbruinde achtergrond, te
bedekken. De overschilderingen zijn met de elektronenmicroscoop goed herkenbaar op
basis van hun fijne verdeling en afwijkende pigmentatie. In een aantal verfmonsters
waren origineel en overschildering gescheiden door een tussenliggende vernislaag te
zien, een extra aanwijzing dat het latere toevoegingen betreft.
De opgebroken en verbruinde smaltlaag in de achtergrond zit op meerdere
plekken bedekt onder een zeer fijn-gepigmenteerde bruin-beige overschilderingslaag die
de kleur van de verbruinde smaltlaag matcht (31x06).
De rode toplaag in het monster van de rode bies van de rechtermouw (31x03)
bevat een puur fijne vermiljoen. Het feit dat deze rode laag op een beige-kleurige laag is
aangebracht die wel duidelijk een overschildering is wijst erop dat de rode laag ook een
latere toevoeging is. Ook op een andere plek in de rechtermouw is en rode
overschildering met vermiljoendeeltjes aangetroffen (31x20). In monsters uit het midden
van zijn kleding (31x02) en de linkermouw (31x19) zijn grijzige overschilderingslagen
aangetroffen.
Ook de rode vermiljoen-houdende toplaag uit de muts is duidelijk een
overschilderingslaag. Eén verfmonster van de rode verflaag van de muts (31x15) laat zien
dat daar de rode overschilderingslagen die vermiljoen bevatten door twee lagen oude
vernis zijn gescheiden zijn van de originele rode verlaag eronder. De originele rode laag
bestaat uit rode aarde, beenderzwart en rode lak, zonder vermiljoen. De bovenste van
deze twee tussenvernislagen is ingelopen in oude cracks van de vernislaag eronder en in
die in de originele rode verflaag eronder. Dit is een duidelijk bewijs dat deze vernis later
is toegevoegd, en dat de twee vermiljoen-houdende lagen erbovenop
overschilderingslagen zijn.
2. Originele verflagen
Materiaalgebruik
Het pigmentgebruik voor de verflagen die direct op de kwartsgrond liggen is wel typisch
17de-eeuws, loodwit, loodtingeel, orpiment, gele en rode lakken, smalt, beenderzwart,
gele en rode okers. De kwartsgrond1 en de toevoeging van smalt in donkere
1
Onder ‘kwartsgrond’ wordt een grondering verstaan die hoofdzakelijk bestaat uit fijngewreven zand en
kleimineralen. De element samenstelling aangetroffen in de kwartsgrond van de Man met rode muts is in
overeenstemming met die gevonden in andere schilderijen van Rembrandt/Rembrandt atelier. Zie C.M.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 5
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
doorschijnende verfmengsels met transparante lakpigmenten en (beender)zwart sluiten
het meest aan bij wat bekend is van Rembrandt’s schilderspraktijken. Dergelijke
verfmengsels zijn aangetroffen in onderschilderingslagen, van bijvoorbeeld de muts, en
in toplagen, van bijvoorbeeld de kleding. Het organisch zwart aangetroffen in één
verfmonster van de kleding (31x20) is wel ongebruikelijk. Opmerkelijk is ook het
gebruik van pure smalt in de achtergrond. Je zou een toevoeging verwachten van wat
aardepigmenten en/of zwart om de kleur te nuanceren, maar die is minimaal. De dunne
donkere organisch-rijke laag aan de bovenkant van de smaltlaag, waargenomen in één
monster van de achtergrond (31x14) lijkt geen aparte laag, maar bij de smaltlaag zelf te
horen. Eveneens bijzonder is het mengsel van smalt met loodtingeel en synthetisch
orpiment dat gebruikt is in de rechtermouw. De analyseresultaten tonen ronde gele
bolletjes die arseen en zwavel bevatten met een doorsnede van 5-10 µm. Deze wijzen op
een synthetisch orpiment vervaardigd volgens een sublimatie reaktie, zgn. droogproces.2
Orpiment komt nauwelijks in Rembrandts palet voor. Het is alleen gerapporteerd in Het
Loflied van Simeon uit 1631 (Mauritshuis), maar dit was de natuurlijke variant.3 De
vondst van synthetisch orpiment in dit schilderij is des te opmerkelijker omdat de
synthetische variant slechts zeer sporadisch in schilderijen lijkt te zijn gebruikt.4
Oorspronkelijke kleurstelling
De rode muts is eerst opgezet met loodtingeel en loodwit (ook zichtbaar op de
Röntgenfoto, zie onderzoeksrapport A.M. Boersma). In de verfmonsters uit het midden
van de rode muts bevindt zich onder de donker rode laag een pure loodtingeel laag
gevolgd door een compacte pure loodwit laag (31x15 en 31x21). De vraag is of de
onderschildering is aangebracht voor een pasteus effect.5 Met rode pigmenten alleen is
dat effect lastig te bereiken. Een andere mogelijkheid is dat het een pentimenti betreft, en
dat in de eerste opzet een lichtgekleurde, kleinere muts is bedacht.
De nu bruinige achtergrond lijkt oorspronkelijk als donkerblauw bedoeld. In de
verfmonsters 31x06 en 31x14 bevindt zich direct op de kwartsgrondering een pure,
ontkleurde smalt laag zonder toevoeging van loodwit. De laag is niet heel compact en is
waarschijnlijk niet heel dekkend geweest, maar heeft een meer doorschijnend effect
gehad. Misschien dat de kleur iets naar het grijsblauw neigde door toevoeging van een
enkel zwart deeltje dat werd aangetroffen in de verfmonsters.
Groen, ‘Earth Matters, the origin of the material used for the preparation of the Night Watch and many
other canvases in Rembrandt’s workshop after 1640, Art Matters Netherlands Technical Studies in Art 3
(2005) 138-154.
2
Correspondentie dr. G. Grundmann, München, Duitsland, februari 2007.
3
P. Noble and A. van Loon, ’Rembrandt’s Simeon’s Song of Praise, 1631: spatial devices in the service of
illusion’, Art Matters Netherlands Technical Studies in Art 4 (2007). In preparation.
4
Arseensulfide bolletjes zijn eerder gevonden in een schilderij van Jan Davidsz. de Heem. Maar daar
werden de bolletjes (wsl. onjuist) geïnterpreteerd als verouderingsprodukt. Zie L. Sheldon, S. Woodcock
and A. Wallert, ‘Oripment overlooked- expect the unexpected in 17th century workshop practice’, ICOMCC 14th Triennial Meeting, The Hague, 2005, poster. Verder zijn ons geen voorbeelden bekend van het
gebruik van synthetisch orpiment in 17de eeuwse schilderijen.
5
Vergelijk bijvoorbeeld met De Staalmeesters. De pasteuziteit in het rode tafelkleed van de Staalmeesters
is ook het gevolg van een witte onderlaag uitgevoerd in loodwitverf. Zie C.M. Groen, ‘Investigation of the
use of the binding medium by Rembrandt, chemical analysis and rheology’, Zeitschrift für
Kunsttechnologie und Kunstkonservierung (1997) 207-227.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 6
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
In de rechtermouw bevindt zich een laag met ontkleurd smalt gemengd met
verschillende gele pigmenten: gele oker, loodtingeel én synthetisch orpiment. Deze laag
ziet er nu bruinig uit door de ontkleuring van het smalt, maar zal oorspronkelijk een
groene kleur hebben gehad. Dit betekent dat de mouw in groen is opgezet, maar of de
mouw ook oorspronkelijk groen is bedoeld is niet geheel duidelijk. De smalt-houdende
laag is deels bedekt met een donker glacis met (beender)zwart, rode en gele lak (31x03 en
31x20) waar de groene verf, nu bruin, licht doorheen schemert. In de rest van de kleding
(31x02 en 31x19) zijn mengsels met smalt, lakpigmenten en (beender)zwart aangetroffen
waarvan het kleureffect niet direkt duidelijk is. In ieder geval zijn donker glacerende
partijen bedoeld, koeler in toon en minder verbruind.
Degradatieverschijnselen
Het meest in het oog springend is de sterke ontkleuring van het smalt. Smalt is een
fijngemalen potasch-silica glas waaraan kobalterts is toegevoegd voor de blauwe kleur.
Het hoge kaliumgehalte maakt het smalt onstabiel. Ontkleuring van het smalt is een
gevolg van interactie tussen het kalium in het glas en het oliebindmiddel, waarbij het
kalium uit het glas wordt geloogd. In de deeltjes zelf werd een laag kaliumgehalte
gemeten, wat erop wijst dat de deeltjes ontkleurd zijn. Het smalt is heel puur gebruikt in
de achtergrond. De SEM beelden tonen een bindmiddelrijke, weinig compacte verflaag.
De afwezigheid van loodwit heeft het degradatieproces waarschijnlijk bevorderd.
Het loodtingeel en loodwit in de onderschilderingslagen is deels verzeept, zoals
volgt uit de SEM beelden. Dit is ook het gevolg van een interactie tussen pigment en
bindmiddel. Het loodtingeel of loodwit reageert met een overmaat aan vrije vetzuren uit
het oliebindmiddel tot zogenoemde ‘loodcarboxylaten’ oftewel ‘loodzepen’. Hierdoor
wordt de verf meer transparant, maar omdat het onderschilderingslagen betreft zal het
optische effect op het schilderij minimaal zijn.
In verfmonsters waar zowel een lood bron als kalium bron aanwezig is, is een
typisch degradatieproduct aangetroffen (31x03, 31x15 en 31x20). Dit
verouderingsproduct ziet er fijn verdeeld uit of heeft een meer amorfe verschijning in het
SEM beeld en bevat de elementen lood, kalium en zwavel (en soms ook calcium). Het
kalium is afkomstig uit het smalt of substraat van een lakpigment; loodtingeel is
waarschijnlijk de bron voor de loodzepen. Het kalium en lood hebben vervolgens
gereageerd met componenten uit de atmosfeer en nieuwe, stabielere minerale zouten
gevormd, zoals bijvoorbeeld sulfaten.6
6
Proefschrift Annelies van Loon, UvA, 2007.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 7
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Locaties van verfdwarsdoorsneden 31x03, 31x06, 31x11, 31x14,
31x15, 31x16, 31x19, 31x20 en 31x21
14
5
6
16
15 11
21
20
3
19
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 8
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Overzicht laagopbouw verfdwarsdoorsneden
Rode muts:
31x11
midden
rechtsboven
31x13
midden
linksboven
31x15
midden
boven
31x16
linkerrand
31x21
midden
onderrand
4 Restant glacis- en
vermiljoenlaag
3 vernis
2 Donkerrode
glacislaag
1 Rode pure vermiljoen
overschildering
(Kwartsgrond en
originele verflagen
ontbreken)
4 vernis
3 rode
overschildering
met vermiljoen
2 grijze
onderschildering
met wsl.
ontkleurd smalt
(beender)zwart,
gele enrode lak
1 wit hoogsel
(Kwartsgrond
ontbreekt)
9 vernis
8 rode overschildering
met vermiljoen
compact
7 rode overschildering
met vermiljoen en rode
lak
6 vernis
5 vernis
4 rode laag met rode
lak, rode aarde,
beenderzwart
3 donkere laag met
smalt beenderzwart,
gele+rode lak
2 witte laag met
loodwit
1 gele laag met
loodtingeel
(Kwartsgrond
ontbreekt)
4 rode overschildering
met vermiljoen en een
zwarte deeltje
3 Donkere organische
laag
2 Donkere laag met
smalt en zwarte
deeltjes
1 Kwartsgrond
5 rode overschildering
met vermiljoen
4 middelrode laag met
rode aarde,
beenderzwart
3 donkere laag met
smalt beenderzwart,
rode lak
2 witte laag met
loodwit
1 gele laag met
loodtingeel
(Kwartsgrond
ontbreekt)
Achtergrond:
31x05
rechtsboven
31x06
linksboven
31x14
rechtsboven
2 restje verflaag, met fijn rood
1 Kwartsgrond
3 geel-beige overschilderingsl
2 ontkleurde pure smalt laag
1 Kwartsgrond
2b Bindmiddelrijke laag met
enkele fijne zwarte en rode
pigment deeltjes bovenop
2 ontkleurde pure smalt laag
1 Kwartsgrond
Kleding:
31x03
midden rechts
31x03
rode bies langs
zijn
rechtermouw
6 vernis
5 overschildering
4 lichte laag met smalt
en lakken
3 donkere laag met
(beender)zwart, smalt
(?) en lakken
2 onderschildering met
o.a. rode lak
1 Kwartsgrond
6 Dunne rode laag met
vermiljoen en zwarte
deeltjes
5 geel-beige
overschildering
4 vernis
3 donkere laag,
beenderzwart, smalt,
rode aarde,
2 gelige laag
(incompleet) met
synth. orpiment,
tinoxide/loodtingeel
1 Restjes kwartsgrond
31x19
zijn linkermouw
4 bruin-grijze
overschildering met rode
en zwarte deeltjes
3 dunne bindmiddelrijke
laag, fluorescerend
2donkere laag met smalt,
zwart pigment en sporen
rode lak
1 Kwartsgrond
31x20
zijn rechtermouw
3 rode overschildering met vermiljoen
deeltjes
2 Donkere laag met organisch zwart,
gele en rode lak
1 verflaag met ontkleurd smalt, synth.
orpiment, gele oker, loodtingeel
(Kwartsgrond ontbreekt)
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 9
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Analytische chemische resultaten van de verfdwarsdoorsneden
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 10
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x03
Locatie: Rode bies langs rechtermouw
Beschrijving verfdwarsdoorsnede:
De dwarsdoorsnede is opgebouwd uit 6 lagen. In onderstaande tabel zijn de laagopbouw
en pigmentsamenstelling weergeven. De toekenning van de pigmentatie is gebaseerd op
de element samenstelling, de kleur en de morfologie van de pigmenten in het LM en
SEM beeld.
nr
6
dikte
± 7 µm
5
± 20 µm
4
3
max 10 µm
max 25 µm
2
1
beschrijving
Dunne, doorschijnend rode laag (C), met ook wat donkerbruin/zwart; en helder rode
deeltjes vermiljoen (Hg, S) bovenop
Geel-beige overschilderingslaag, fijn gepigmenteerd (C, Si, Al, S, K, Ti, Fe), met
groot transparant donkerbruin deeltje (C) links; beigekleurig in UV (vgl met 31x06,
laag 3)
Ingelopen vernis en restjes van een grijzige verflaag
Donkere verflaag met beenderzwart (Ca, P, Mg), enkel hoekig grijsblauw smalt
deeltje (Si, As, Al, K, Ca, Fe, Co), rode en gele lak op aluminium/calcium substraat
(Al, S, K, Ca), fijne rode aarde; een weinig lood gedetecteerd
Incomplete gelige laag met o.a. gele bolletjes (5-10 µm in doorsnede) synthetisch
orpiment (As,S), tin houdend deeltje (Sn, waarschijnlijk tinoxide), loodtingeel (Pb,
Sn). In deze laag is er verouderingsproduct aangetroffen bestaande uit een afzetting
van Pb, S, K en Ca.
Restjes kwartsgrond bestaande uit fijngewreven zand en kleimineralen (Si, Al, Mg,
K, Ca, Fe) (alleen aanwezig in het midden van de verfdwarsdoorsnede)
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x03
In de dwarsdoorsnede (middenonder) is nog een restje van de kwartsgrond te zien.7 De
eerste verflaag is gelig van kleur en ziet er incompleet en opgebroken uit in de
dwarsdoorsnede. In deze laag zijn een aantal opmerkelijke producten aangetroffen. Heel
bijzonder zijn de gele bolletjes arseensulfide gedetecteerd in deze laag. In normaal licht
verschijnt in het midden van de deeltjes een donker kruis ten gevolge van interne
lichtreflecties in de deeltjes.
De bolletjes wijzen op het gebruik van synthetisch orpiment. De perfecte ronde
vorm en de grootte van de deeltjes (5-10 µm in doorsnede) duiden op een droog proces,
7
Onder ‘kwartsgrond’ wordt een grondering verstaan die hoofdzakelijk bestaat uit fijngewreven zand en
kleimineralen. De element samenstelling aangetroffen in de kwartsgrond van de Man met rode muts is in
overeenstemming met die gevonden in andere schilderijen van Rembrandt/Rembrandt atelier. Zie C.M.
Groen, ‘Earth Matters, the origin of the material used for the preparation of the Night Watch and many
other canvases in Rembrandt’s workshop after 1640, Art Matters Netherlands Technical Studies in Art 3
(2005) 138-154.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 11
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
een sublimatie reactie.2 De productie van orpiment volgens een droog proces is reeds400
jaar bekend.8 Orpiment komt nauwelijks in Rembrandts palet voor. Het is alleen
gerapporteerd in Het Loflied van Simeon uit 1631 (Mauritshuis), maar dit was de
natuurlijke variant.9 De vondst van synthetisch orpiment in dit schilderij is des te
opmerkelijker omdat de synthetische variant slechts zeer sporadisch in schilderijen lijkt te
zijn gebruikt.10
Verder zijn in deze laag een tinoxide deeltje gevonden en lage concentraties tin
elders in de laag, hetgeen waarschijnlijk wijst op het gebruik van loodtingeel dat nu deels
gedegradeerd is. Daarnaast tonen de SEM backscatter beeldeneen fijn verdeeld product
aan met hoge scattering dat lood, zwavel, kalium en calcium bevat. Dit laatste kan duiden
op een verouderingsproduct waarbij lood-houdend componenten,mogelijk loodzepen,
hebben gereageerd met kalium/calcium afkomstig uit smalt of lakpigment.11 Het
loodtingeel is een mogelijke bron voor het lood. Een verouderingsprodukt met
vergelijkbare samenstelling is ook aangetroffen in verfdwarsdoorsneden 31x15 (rode
muts) en 31x20 (rechtermouw kleding).
Op de gelige laag zit vervolgens een donkere verflaag bestaande uit met name
beenderzwart, met verder enkele hoekige grijsblauwe smaltdeeltjes die grotendeels
ontkleurd zijn, rode en gele lak op aluminium/calcium substraat en fijne rode aarde. In
deze donkere verflaag is ook een weinig lood gedetecteerd, mogelijk in de vorm van een
droger of loodzepen. Dit is qua verfsamenstelling wel typisch laat-Rembrandt en een
vergelijkbaar verfmengsel is bijvoorbeeld ook aangetroffen in het schilderij van Homerus
(Mauritshuis).
De lagen die op de donkere verflaag volgen lijken verder allemaal latere
restauratielagen: ingelopen vernis en overschilderingslagen. Laag 3 is een hele fijn
gepigmenteerde laag en is qua samenstelling en fluorescentie gedrag vergelijkbaar met de
laag die in dwarsdoorsnede 31x06 op de smaltlaag zit.
8
Correspondentie dr. G. Grundmann, München, Duitsland, februari 2007.
P. Noble and A. van Loon, ’Rembrandt’s Simeon’s Song of Praise, 1631: spatial devices in the service of
illusion’, Art Matters Netherlands Technical Studies in Art 4 (2007). In preparation.
10
Arseensulfide bolletjes zijn eerder gevonden in een schilderij van Jan Davidsz. de Heem. Maar daar
werden de bolletjes (wsl. onjuist) geïnterpreteerd als verouderingsprodukt. Zie L. Sheldon, S. Woodcock
and A. Wallert, ‘Oripment overlooked- expect the unexpected in 17th century workshop practice’, ICOMCC 14th Triennial Meeting, The Hague, 2005, poster. Verder zijn ons geen voorbeelden bekend van het
gebruik van synthetisch orpiment in 17de eeuwse schilderijen.
11
Proefschrift Annelies van Loon, UvA, 2007.
9
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 12
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x03
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
4
2
1
3
SEM backscatter
arseen sulfide bolletjes
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 13
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x06
Locatie: Bruine achtergrond, linksboven
Beschrijving verfdwarsdoorsnede:
De dwarsdoorsnede is opgebouwd uit 3 lagen. In onderstaande tabel zijn de laagopbouw
en pigmentsamenstelling weergeven. De toekenning van de pigmentatie is gebaseerd op
de element samenstelling, de kleur en de morfologie van de pigmenten in het LM en
SEM beeld.
nr
3
dikte
50-75 µm
2
1
± 50 µm
max 10 µm
beschrijving
Geel-bruine overschilderingslaag, fijn gepigmenteerd (C, Si, Al, S, K, Ca, Fe), met
enkele grovere gele deeltjes gele aarde (Fe, Si, Al) en bruin transparante brokken (C);
beigekleurig in UV (vgl met 31x03, laag 3)
Verbruinde smaltlaag, bruin, glazig (Si, As, Al, K, Ca, Fe, Co, Bi, Ni)
Restje kwartsgrond bestaande uit fijngewreven zand en kleimineralen (Si, Al, Mg, K,
Ca,Fe, Ti)
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x06
In de verfdwarsdoorsnede is nog een restje van de kwartsgrond te zien. 12 Op de
kwartslaag zit een laag die uit bijna puur smalt bestaat. Smalt is een fijngemalen potaschsilica glas waaraan kobalterts is toegevoegd voor de blauwe kleur. Het lage kalium
gehalte in de smaltdeeltjes wijst erop dat de deeltjes zijn ontkleurd. De laag ziet er nu
bruin en glazig uit, maar zal oorspronkelijk blauw geweest zijn. Dit zou betekenen dat de
achtergrond dus blauw bedoeld is en niet bruin zoals die nu is, tenzij de smaltlaag
oorspronkelijk nog afgedekt is geweest door een andere verflaag die nu verdwenen is.13
De fijn gepigmenteerde laag die zich op de smaltlaag bevindt lijkt sterk op een
overschilderingslaag en is vergelijkbaar met laag 3 in dwarsdoorsnede 31x03.
In de smaltlaag is geen lood(wit) gedetecteerd. Dit wijst erop dat het
oorspronkelijk om een donker blauw gekleurde laag gaat. De afwezigheid van lood kan
ook aan een versnelling van het degradatieproces hebben bijgedragen. Het smalt is
waarschijnlijk al in een relatief vroeg stadium ontkleurd, in ieder geval voordat de
overschilderingen hebben plaatsgevonden want de bruine overschilderingslagen matchen
de ontkleurde smaltlaag.
12
Onder ‘kwartsgrond’ wordt een grondering verstaan die hoofdzakelijk bestaat uit fijngewreven zand en
kleimineralen. De element samenstelling aangetroffen in de kwartsgrond van de Man met rode muts is in
overeenstemming met die gevonden in andere schilderijen van Rembrandt/Rembrandt atelier. Zie C.M.
Groen, ‘Earth Matters, the origin of the material used for the preparation of the Night Watch and many
other canvases in Rembrandt’s workshop after 1640, Art Matters Netherlands Technical Studies in Art 3
(2005) 138-154.
13
In een ander verfmonster van de achtergrond, 31x05, is geen smaltlaag aangetroffen. In het verleden zijn
nog twee andere dwarsdoorsneden genomen door Karin Groen voor het bepalen van de grondering in dit
schilderij, waarvan er in één ook een smaltlaag aanwezig is op de kwartsgrond.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 14
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x06
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
3
2
1
SEM backscatter
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 15
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Detail overschildering
Detail smaltlaag
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 16
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x11
Locatie: Rode muts, midden linksboven
Beschrijving verfdwarsdoorsnede:
De dwarsdoorsnede is opgebouwd uit 4 lagen. In onderstaande tabel zijn de laagopbouw
en pigmentsamenstelling weergeven. De toekenning van de pigmentatie is gebaseerd op
de element samenstelling, de kleur en de morfologie van de pigmenten in het LM en
SEM beeld.
nr
4
dikte
max 20 µm
3
2
max 60 µm
5-10 µm
1
± 60 µm
beschrijving
Restjes van een rode glacislaag aan de linkerkant met voornamelijk rode lak op
alumium/(calcium) substraat (Al, S, K) en restjes van de rode onderlaag (of
overschildering) aan de rechterkant met vermiljoen (Hg, S)
(ingelopen) vernis
In het midden en a/d rechterkant restjes van een donkerrode glacislaag, ook een
smaltdeeltje gedetecteerd (Si, As, Al, K, Ca, Fe, Co)
Dikke rode overschilderingslaag met vermiljoen (Hg, S)
Kwartsgrond en originele verflagen ontbreken in dit monster
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x11
De dikke vermiljoenlaag is in eerste instantie geïnterpreteerd als originele verflaag, maar
nieuwe verfmonsters van de muts, 31x15, 16 en 21, gaven beter inzicht in de originele
laagopbouw van de muts. Hieruit bleek dat de vermiljoenlaag een overschilderingslaag is.
Het originele lagenpakket ontbreekt dus in dit verfmonster.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 17
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x11
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
4
2
1
SEM backscatter
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 18
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x14
Locatie: Bruine achtergrond, rechtsboven
Beschrijving verfdwarsdoorsnede:
De dwarsdoorsnede is opgebouwd uit 2 lagen. In onderstaande tabel zijn de laagopbouw
en pigmentsamenstelling weergeven. De toekenning van de pigmentatie is gebaseerd op
de element samenstelling, de kleur en de morfologie van de pigmenten in het LM en
SEM beeld.
nr
2b
dikte
20 µm
2
± 60 µm
1
± 75 µm
beschrijving
Aan de bovenkant van de smaltlaag zit een donkere, bindmiddelrijke opgebroken laag
die licht-grijs is in UV (C, Na, Mg, Al, S, Pb, K en Ca). ). Op deze laag bevinden zich
enkele fijne zwarte deeltjes en rode aardpigmenten.
Verbruinde pure smalt laag (Si, As, Al, K, Co, Fe, Ca, Bi, Ni).
Kwartsgrond bestaande uit fijngewreven zand en kleimineralen (Si, Al, , K, Mg, Na,
Fe, Ca, Ti)
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x14
De kwartsgrond lijkt vrij compleet in dit monster.14 Op de kwartslaag bevindt zich een
laag met puur smalt, vgl 31x06 afkomstig van de achtergrond linksboven. Smalt is een
fijngemalen potasch-silica glas waaraan kobalterts is toegevoegd voor de blauwe kleur.
Het lage kalium gehalte in de smaltdeeltjes wijst erop dat de deeltjes zijn ontkleurd. De
laag ziet er nu bruin en glazig uit, maar zal oorspronkelijk blauw geweest zijn. Dit zou
betekenen dat de achtergrond dus blauw bedoeld is en niet bruin zoals die nu is. In de
smaltlaag is geen lood(wit) gedetecteerd. Dit wijst erop dat het oorspronkelijk om een
donker blauw gekleurde laag gaat. De afwezigheid van lood kan ook aan een versnelling
van het degradatieproces hebben bijgedragen.
Aan de bovenkant van de smaltlaag zit een dunne, donkere bindmiddelrijke laag.
Deze laag ziet er opgebroken uit, en is licht-grijs in UV.Element analyse laat zien dat
deze laag hoog organisch is, maar ook elementen bevat als lood, zwavel, aluminium,
calcium, magnesium, kalium en natrium. Met name zwavel en lood zijn in relatief hogere
concentraties aanwezig ten opzichte van de smalt laag eronder. De precieze interpretatie
van deze laag is niet helemaal duidelijk. Een goede mogelijkheid is dat het een
oliefilmpje is die bij de smalt laag hoort. Door het inzinken van de smalt deeltjes tijdens
het drogingsproces vormt er een olierijk laagje op het oppervlakte. Bij eerdere
14
Onder ‘kwartsgrond’ wordt een grondering verstaan die hoofdzakelijk bestaat uit fijngewreven zand en
kleimineralen. De element samenstelling aangetroffen in de kwartsgrond van de Man met rode muts is in
overeenstemming met die gevonden in andere schilderijen van Rembrandt/Rembrandt atelier. Zie C.M.
Groen, ‘Earth Matters, the origin of the material used for the preparation of the Night Watch and many
other canvases in Rembrandt’s workshop after 1640, Art Matters Netherlands Technical Studies in Art 3
(2005) 138-154.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 19
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
restauraties is deze laag vaak al verwijderd. De laag is niet aanwezig in andere monsters
van de achtergrond. Ook vormt zich regelmatig een korstlaagje aan het oppervlak van een
smalt-houdende verf tijdens veroudering, o.a. door migratie van kalium(zepen) uit het
smalt en andere componenten uit de verf die interactie aangaan met de atmosfeer.15 Het
lijkt dus het meest aannemelijk dat de laag bij de smaltlaag hoort, maar de mogelijkheid
dat het hier om een aparte toegevoegde laag gaat kan niet helemaal worden uitgesloten.
Het zou een opgebroken oude vernislaag kunnen zijn. Op de dunne, bindmiddelrijke laag
bevinden zich enkele fijne zwarte en rode deeltjes, die waarschijnlijk restjes
overschildering en/of vuildeeltjes zijn.
15
M. Spring, C. Higgitt, D. Saunders, ‘Investigation of pigment-medium processes in oil paint containing
degraded smalt’, National Gallery Technical Bulletin 26, pp. 65-73. Zie ook Proefschrift Annelies van
Loon, UvA, 2007.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 20
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x14
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
3
3
2
2
1
1
detail LM: Ultraviolet 500x, links boven
SEM backscatter
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 21
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x15
Locatie: Rode muts, midden boven
Beschrijving verfdwarsdoorsnede:
De dwarsdoorsnede is opgebouwd uit 9 lagen. In onderstaande tabel zijn de laagopbouw
en pigmentsamenstelling weergeven. De toekenning van de pigmentatie is gebaseerd op
de element samenstelling, de kleur en de morfologie van de pigmenten in het LM en
SEM beeld.
nr
9
8
dikte
7
6
± 8 µm
max 8 µm
5
4
max 8 µm
40 µm
3
7-25 µm
2
25-50 µm
1
0-75 µm
± 8 µm
beschrijving
Vernislaag
Rode overschilderingslaag met vermiljoen, hogere concentratie vermiljoen deeltje
vergeleken met laag 7.
Rode overschilderingslaag met vermiljoen en rode lak deeltjes
Oude vernislaag, ingelopen in cracks in vernis en verf eronder; geel-grijzige
fluorescentie
Oude vernislaag met vuillaagje, blauwige fluorescentie
Dikke compacte rode verflaag met (rode lak (Al, S, K), rode aarde (Fe, Si, Al),
beenderzwart (Ca, P) (dun afzettingslaagje aan opp. van deze laag); rozig in UV
Donkere, onregelmatige verflaag met beenderzwart, smalt, gele en rode lak en fijne
rode aarde. De langwerpige deeltjes in het SEM beeld lijken aagetaste lakdeeltjes op
aluminium-calcium substraat (Al, S, K, Ca) (zie * in het SEM backscatter beeld). In
gebieden met hogere scattering is meer Pb en K gedetecteerd t.o.v. Al.
Witte loodwit-houdende laag met verzeepte gebieden, het loodwit is fijn verdeeld,
deze laag zit alleen aan de rechterkant van het monster
Gele laag bevat loodtingeel (Pb, Sn); loodtingeel is deels verzeept; de blauwige
deeltjes zijn silicium carbide deeltjes (Si, C) afkomstig van het polijstmateriaal
Kwartsgrond ontbreekt in dit monster
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x15
Onder de rode muts bevinden zich gele en witte verflagen. Dit zijn mogelijk
onderschilderingslagen voor een eerste opzet, namelijk een kleiner lichtgekleurd
mutsje.16 De lichte onderschilderingslagen zijn vooral op de Röntgen foto van het
schilderij goed zichtbaar (zie onderzoeksrapport A.M. Boersma), en blijken dus ook uit
de verfmonsters, 31x13, 31x15 en 31x21. Er is eerst een gele laag aangebracht bestaande
uit puur loodtingeel, met daarop een compact pure loodwitlaag (rechterkant monster). Op
de gele en witte onderschildering bevindt zich een donkere dunne onderschildering met
beenderzwart, smalt, gele en rode lak en fijne rode aarde. In deze laag zijn langwerpige
16
De onderschilderingslagen zijn mogelijk ook bedoeld om een pasteus verfopppervlak te verkrijgen. De
pasteuziteit in het rode tafelkleed van de Staalmeesters is ook het gevolg van een witte onderlaag
uitgevoerd in loodwitverf. Zie C.M. Groen, ‘Investigation of the use of the binding medium by Rembrandt,
chemical analysis and rheology’, Zeitschrift für Kunsttechnologie und Kunstkonservierung (1997) 207-227.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 22
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
deeltjes in het SEM beeld waargenomen, waarschijnlijk lakdeeltjes op een aluminiumcalcium substraat (Al, S, K en Ca), met een afzetting van lood, zwavel, kalium en
calcium. Dit kan duiden op een verouderingsproduct waarbij het substraat van een
lakdeeltje heeft gereageerd met lood-houdend componenten, mogelijk als loodzepen.17
De loodbron is waarschijnlijk het loodtingeel uit de laag eronder, dat deels verzeept is,
zoals blijkt uit de SEM beelden. Een verouderingsproduct met vergelijkbare
samenstelling isook gevonden in de monsters 31x03 (laag 1) en 31x20 (laag 2). De
donkere onderschilderingslaag is ook aanwezig in de monsters 31x13 en 31x21.
Op de donkere onderschildering is een compacte rode verflaag aangebracht die is
samengesteld uit fijn verdeelde rode lak, rode aarde en beenderzwart deeltjes. Deze rode
laag bevindt zich onder twee vernislagen en twee rode vermiljoen-houdende
overschilderingslagen. Op basis van de pigmentsamenstelling en de laagopbouw van het
verfmonster lijkt dit een originele laag van de rode muts. Monster 31x21, afkomstig uit
de onderkant van de muts, heeft een vergelijkbare opbouw.
Uit het UV beeld volgt dat de tussenvernis uit twee lagen bestaat. De onderste
vernis heeft een meer blauwige fluorescentie, en de bovenste toont geel-grijzig in UV. De
bovenste vernislaag is ingelopen in oude cracks van de vernislaag en verflaag eronder.
Dit is een duidelijk bewijs dat deze vernis later is toegevoegd, en dat de twee vermiljoenhoudende lagen erbovenop overschilderingslagen zijn.
17
Proefschrift Annelies van Loon, UvA, 2007.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 23
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x15
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
9
8
7 5, 6
4
3
2
1
7
4
detail LM: Ultraviolet 500x, links boven
SEM backscatter
*
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 24
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x20
Locatie: Rechtermouw
Beschrijving verfdwarsdoorsnede:
De dwarsdoorsnede is opgebouwd uit 3 lagen. In onderstaande tabel zijn de laagopbouw
en pigmentsamenstelling weergeven. De toekenning van de pigmentatie is gebaseerd op
de element samenstelling, de kleur en de morfologie van de pigmenten in het LM en
SEM beeld.
nr
3
2
dikte
15-25 µm
75 µm
1
70 µm
beschrijving
Rode overschilderingslaag met vermiljoen en enkele zwarte deeltjes
Semi-transparante donkere verflaag met organisch zwart (C, Al, S/Pb, K, Ca, Cl (Na,
Mg, P, Fe)), )gele en rode lak op aluminium-calcium substraat (Al, S, K, Ca)(er zijn
deeltjes met een gele fluorescentie en met roze fluorescentie)
In de laag bevindt zich een groot, rond gelig fluorescerend gebied met kleine plaatachtige deeltje (S, K, Ca en Al). De herkomst van deze deeltjes is onduidelijk,
mogelijk zijn ze gerelateerd aan een lakpigment.
Dikke geelbruine laag (oorspr. wsl. groen) met ontkleurde smalt deeltjes (Si, As, Al,
K, Co, FeBi, Ni, Ca?), gele bolletjes (5-10 µm in doorsnede) synthetisch orpiment
(As,S), wit tin-houdend deeltje (Sn, waarschijnlijk tinoxide), loodtingeel (Pb, Sn) en
gele oker (Fe, Si, Al, K). In deze laag is er verouderingsproduct aangetroffen
bestaande uit een afzetting van Pb, S en K.
Kwartsgrond ontbreekt in dit monster.
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x20
De samenstelling van de eerste, geelbruine, laag is vergelijkbaar met die van monster
31x03, eveneens afkomstig van zijn rechtermouw. Ook hier zijn gele bolletjes
arseensulfide (5-10 µm in doorsnede) aangetroffen die wijzen op het gebruik van
synthetisch orpiment volgens een droog proces (zie discussie bij 31x03). In de laag zitten
nog andere gele pigmenten: de tin- en lood-tin houdende deeltjes zijn een indicatie voor
loodtingeel, en verder is nog gele oker gedetecteerd. Het geel is gemengd met smalt dat
nu ontkleurd is (laag kaliumgehalte). Daarom ziet de laag er nu een beetje bruintransparant uit, maar naar alle waarschijnlijk is de laag oorspronkelijk groen bedoeld
geweest, en dat betekent dus dat de mouw oorspronkelijk is opgezet met een groene verf.
De lichte (hoge scattering), amorfe gebieden tussen de smaltdeeltjes in de SEM
backscatter beelden bevatten lood, kalium en zwavel, hetgeen wederom duidt op het
verouderingsprodukt dat ook in monster 31x03 is gevonden (zie discussie bij 31x03). Het
kalium is afkomstig uit het smalt; loodtingeel is waarschijnlijk de bron voor de
loodzepen. Het kalium en lood hebben vervolgens gereageerd met zwavelcomponenten
uit de atmosfeer.
De geelbruine (oorspr. groene) laag is bedekt met een semi-transparante donkere
verflaag die een onbekend organisch zwart bevat en transparante gele en rode
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 25
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
lakpigmenten. De laag lijkt origineel, hoewel het organische zwart niet een gangbaar
pigment was in de 17de eeuw. (De aanwezigheid van Al, S, K, Ca lijkt te duiden op een
substraat waarop een donkere kleurstof is neergeslagen.) Op de donkere verflaag zit een
rode verflaag met deeltjes vermiljoen die wel duidelijk een overschilderingslaag is.
Afbeeldingen 31x20
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
3
2
1
detail LM: Helder veld 500x, gele zeer ronde deeltjes van synthetisch orpigment, het “+”
wordt veroorzaakt door interne lichtreflecties in het deeltjes. Het orpiment is amorf.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 26
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
SEM backscatter
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 27
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Bijlage 1
Verfdwarsdoorsnede: 31x02
Locatie: Kleding, midden rechts
nr
6
5
4
3
2
1
dikte
15-20 µm
± 10 µm
0-35 µm
± 10 µm
± 25 µm
100-200
µm
beschrijving
vernis
Overschildering
A/d rechterkant: lichte toets met grof smalt en lakken
Donkere verflaag met (beender)zwart, (smalt?), lakken
Onderschildering met rode lak en ook wat gele lak (smalt?)
Kwartsgrond
Tabel Beschrijving laagopbouw van dwarsdoorsnede 31x02
Verfdwarsdoorsnede: 31x05
Locatie: Bruine achtergrond, rechtsboven
nr
2
1
dikte
± 175 µm
beschrijving
Restje van een verflaag, wat fijn rood, links groter rood deeltje
Dikke kwartsgrond
Tabel Beschrijving laagopbouw van dwarsdoorsnede 31x05
Verfdwarsdoorsnede: 31x13
Locatie: Rode muts, midden linksboven
nr
4
3
2
dikte
± 30 µm
5-15 µm
5-20 µm
1
max 100
µm
beschrijving
vernislaag
Rode overschilderingslaag met vermiljoen
Donkergrijze onderschildering met wsl. ontkleurd smalt, gele en rode lak,
(beender)zwart
Wit hoogsel
Tabel Beschrijving laagopbouw van dwarsdoorsnede 31x13
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 28
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Verfdwarsdoorsnede: 31x16
Locatie: Rode muts, linkerrand
nr
3
dikte
± 25 µm
2
± 20 µm
1
± 50 µm
0
± 75 µm
beschrijving
Rode overschilderingslaag met fijn verdeelde vermiljoen deeltjes en een enkel zwart
koolstofhoudend deeltje (C).
Donkere, organisch rijke verflaag (C (Al, Si, S, Ca)) (donkerrood?); de laag is grijs in
UV; zowel in LM als SEM beelden zijn geen deeltjes herkenbaar, waarschijnlijk heel
fijn gepigmenteerd, originele verflaag? Vgl. 31x03 laag 5 en 31x06 laag 3.
Verbruinde laag met ontkleurd smalt (Si, K, Co, As, Fe, Al, Bi, Ni, Ca?) en zwarte
deeltjes (C). De laag is bindmiddelrijk waarbij de smalt deeltjes niet dicht gepakt zijn.
(vgl. monsters van achtergrond)
Kwartsgrond
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x16
Verfdwarsdoorsnede: 31x19
Locatie: Linkermouw kleding
nr
3
dikte
20 µm
2
1
0
2-3 µm
10-40 µm
max 150
µm
beschrijving
Bruine-grijze overschilderingslaag, fijn gepigmenteerd met o.a. rood en zwart
pigment
Dunne bindmiddelrijke laag, sterk fluorescerend, wsl. oud vernis
Donkere laag met smalt zwart pigment, en beetje rode lak
Kwartsgrond
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x19
Verfdwarsdoorsnede: 31x21
Locatie: Rode muts, midden onderrand
nr
6
5
4
dikte
10-30 µm
3
2
1
0
10-25 µm
20-60 µm
± 25 µm
beschrijving
Rode overschilderingslaag met vermiljoen
Dunne oude vernislaag
Middelrode laag met rode oker, enkele deeltjes beenderzwart en rode lak; deze laag is
opmerkelijk gelijkmatig van dikte
Donker rood-zwarte verflaag met beenderzwart, smalt, gele lak en fijne rode aarde
Dikke witte loodwit-houdende laag (Pb)
Gele laag met loodtingeel (Pb, Sn); deze laag lijkt deels verzeept te zijn.
Kwartsgrond ontbreekt in dit monster
Tabel Laagopbouw en samenstelling van dwarsdoorsnede 31x21 (vertoont veel overeenkomsten
met 31x15)
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 29
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x02
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
Afbeeldingen 31x05
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 30
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x13
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 31
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x16
LM: Donker veld en Ultraviolet 320x
3
2
3
1
0
2
1
0
SEM backscatter
De wit reflecterende gebieden in de bovenste verflagen van het rechter plaatje worden
veroorzaakt door oplading in het monster bij blootstelling aan de elektronenbundel.
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 32
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x19
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
3
2
1
0
SEM backscatter
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 33
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Afbeeldingen 31x21
LM: Donker veld 200x en Ultraviolet 200x
6
5
4
3
2
1
SEM backscatter
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 34
Analytisch chemisch verfmonsteronderzoek – Rembrandt/Man met rode muts
Bijlage 2
Afkortingen
Analytische technieken:
LM
UV
Licht Microscopie
Ultra Violet
SEM
EDX
SEM-EDX
Raster Elektronen Microscopie
Energie Dispersieve Röntgen analyse
Raster Elektronen Microscopie gecomineerd
met Energie Dispersieve Röntgen analyse
Elementen:
As
C
Ca
Cl
Co
Fe
K
Mg
Mn
Na
O
P
Pb
S
Si
Sn
Ti
arseen
koolstof
calcium
chloor
kobalt
ijzer
kalium
magnesium
mangaan
natrium
zuurstof
fosfor
lood
zwavel
silicium
tin
titaan
A. van Loon en K. Keune, FOM-AMOLF – april 2007 35