Duurzaam boeren op goede gronden

Presentaties sprekers symposium
“Duurzaam boeren op goede gronden”
Toekomstperspectieven
op duurzaam
grondgebruik
Prof. Dr. Ir. Erik Mathijs
Sustainable Food Economies Research
Group (SFERE) - Department Earth and
Environmental Sciences, KU Leuven
Het spilvarken…
Source: www.hetspilvarken.be
CONTROLE
VEERKRACHT
REACTIEF
PROACTIEF
AFSCHUIVEN
RISICO’S OP
MAATSCHAPPIJ
INTERNALISEREN VAN
RISICO’S
Economisch
rendement
Sociaal
draagvlak
DIAGNOSE
Milieu-impact
N
Flows in Mt N/jaar – Bron: Leip et al., 2014, J. Agr. Sc.
P
Bron: Van Dijk et al., 2016, Sc. Tot. Env.
Sutton et al.,
2013, Our Nutrient
World
Vergrijzing in de Nederlandse landbouw
Financiële situatie
EU
Prijzen stijgen
Kosten stijgen
Inkomen relatief stabiel
maar nog sterk afhankelijk
van subsidies
Income per AWU in 2014
AWU = annual work unit
FWU = family work unit
VARIATIE IN
INKOMEN
15
VARIATIE IN
SOLVABILITEIT
16
Bedrijfsgrootte: verdwijnende middenklasse?
Gemidelde
bedrijfsgrootte steeg
van 20 naar 40 ha in
hoge-inkomenslanden
Gemiddelde
bedrijfsgrootte daalde
van 8 naar 4 ha in
lage- en middel
inkomenslanden
Source: Lowder et al., 2014. ESA working paper No. 14-02, FAO.
verschillende
patronen in
verschillende
regio’s
Source: Lowder et al., 2014. ESA working paper No. 14-02, FAO.
Source: Lowder et al., 2014. ESA working paper No. 14-02,
FAO.
DUURZAAM
GRONDBEHEER
DUURZAME
ECOLOGISCHE
INTENSIFICATIE INTENSIFICATIE
Uitdaging: technologiesprong nodig
bevolking
productie– agroecologie 2.0
fossiele
bubbel
productie– agroecologie 1.0
time
Duurzame intensificatie
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
More with less
Resource efficiency
Nutriëntrecyclage
Waterrecyclage
IPM
Precisielandbouw
GGO gewassen
Duurzame soja
Biomimicry
…
HOGE OPBRENGST PER
EXTERNE INPUT
CONTROLE
REACTIEF/CURATIEF
EXTERNALISATIE
RISICO’S
Yara N-Sensor ALS mounted on a tractor's
canopy – a system that records light reflection of
crops, calculates fertilisation recommendations
and then varies the amount of fertilizer spread
Ecologische intensificatie
•
•
•
•
•
•
•
Intercropping
Agroforestry
Stikstoffixatie
Verminderd tot niet ploegen
Eigen voedergewassen
Agro-ecologie
…
ZO WEINING MOGELIJK
EXTERNE INPUTS
VEERKRACHT
PROACTIEF
INTERNALISATIE
RISICO’S
Payment for Ecosystem Services?
•
OVERHEID
o Eerste pijler GLB: verplichte vergroening:
• Gewasdiversificatie: min. 2 gewassen bij >10 ha en
3 gewassen bij >30 ha
• Behoud bestaand permanent grasland
• ‘ecologische focusgebied’ 5% van areaal: akkerranden, hagen, braak,
landschapselementen, bufferstrips, biotopen, bos, stikstoffixeerders
o Tweede pijler: landbouwmilieumaatregelen in POP3
•
PRIVATE PARTIJEN (labels)
Oude en nieuwe GLB
Procentuele verdeling fondsen POP3
Nederland
Vlaanderen
Versterken van innovatie
waarvan investeringen
25
14
70
54
Jonge boeren
3
Natuur en landschap
50
Verbetering van de waterkwaliteit
14
20
LEADER
6
5
Private partijen en labels
Conclusies
• Duurzaam bodembeheer = productie van ecosysteemdiensten,
viervoudige opbrengst:
o Landbouwer: minder kost, meer stabiele opbrengsten
o Grondeigenaar: grond in betere staat
o Marktpartijen: duurzamer geproduceerd product
o Maatschappij: publieke diensten
• Vraag: hoe krijg je financiële stromen zo geörienteerd dat ze duurzaam
bodembeheer ondersteunen en stimuleren?
Inhoudelijke gronden
Bodemkwaliteit en duurzaam grondbeheer
Wim van der Putten
Bodem = bodembiodiversiteit!
Een handje vol grond bevat meer dan 5000 soorten microorganismen,
meer cellen dan mensen op aarde en meer dan 100 meter schimmeldraad.
Die zijn allemaal aan het werk voor de kwaliteit van ons leven.
Representanten van bodembiodiversiteit
Bardgett and van der Putten Nature 2014
Leven in bodem
is als een
schouwspel
volgens
Shakespeare
Protozoën die een nematode opeten
Stefan Geisen
Soil Protist Diversity and Ecology
2015-10-01
Countries:
SE Sweden
UK United Kingdom
CZ Czech Republic
GR Greece
G=grassland
E=extensive agriculture
I=intensive agriculture
Verlies aan bodembiodiversiteit in Europa door intensivering van de landbouw
Tsiafouli et al. Global Change Biology,973-985 2014
from Turbé et al, 2010)
Theme
MA nomenclature and,
where appropriate, the
corresponding final service
at the CICES Group level ()
Type of service
Soil organic matter recycling
and fertility, including soil
formation
Decomposition (Mediation
by biota), nutrient cycling,
soil formation (Soil
formation and composition)
, primary production,
erosion regulation (mass
flow regulation)
Supporting and
Provisioning
Regulation of carbon flux and
climate control
Climate regulation
(Atmospheric composition
and climate regulation)
Regulating
Water cycle regulation
Water regulation and water
purification (Water
condition)
Regulating
Decontamination and
bioremediation
(Mediation by biota)
Regulating
Pest control
Diseases regulation (Pest
and disease control)
Regulating
Human health
Diseases regulation (Pest
and disease control)
Regulating
Ecosysteemdiensten die door
het bodemleven worden geleverd
Van der Putten & Wall (2016)
in: Routledge Handbook of Ecosystem services
Probleem met veel landbouwgewassen is dat ze afkomstig zijn van
snel groeiende vroeg-successie plantensoorten
Groei
Verdediging
Snelle groei
Langzame groei
Ziekten- en plaaggevoelig
Ongevoelig ziekten plagen
Inefficient bodemvoedselweb Efficient bodemvoedselweb
Heilige Graal: hoogproductief landbouwsysteem dat
efficient nutriënten gebruikt, ziekten- en plaagongevoelig is en positief effect op andere
ecosysteemdiensten heeft.
Boer: Max Verstappen of Zonneauto?
Max Verstappen innovatie:
Maak precisielandbouw all-in:
Bepaal bodemgezondheid
vanuit de ruimte
door hyperspectraalbeelden.
Hyperspectraal lichtreflectie door tarwe correleert met bacteriële diversiteit in de bodem
Carvalho et al. 2016 FIPS (in druk)
Toekomst voor integratie bodemgezondheid in precisielandbouw…
Zonneauto-effect: leren van de natuur voor verhoging duurzaamheid in de landbouw?
?
Hoog-producerende plantensoorten in bodem met verdicht netwerk?
Op te lossen probleem: hoe moet je de bodem voeden…op grote schaal?
Conclusies bodemkwaliteit en duurzaamheid:
Leren door goed meten
Multifunctionaliteit
Over-generatie denken
Visie op de grondmarkt
“De grondmarkt in beweging”
Ruud Huirne, Rabobank F&A
De mondiale zuivelmarkt vertaald
naar EU-melkprijzen
Bron LTO
52
Vooruitzichten melkveehouderij
• Op zoek naar een nieuw evenwicht
• Prijsvolatiliteit wordt steeds groter
• Lage melkprijs houdt nog wel even aan
• Mestverwerking vraagt om collectieve aanpak
• Positief over de toekomst; herstel zuivelbalans
leidt naar prijsherstel
53
Rentabiliteit akkerbouw
gemiddeld ‘relatief goed’
Rentabiliteit Nederlandse akkerbouw (opbrengsten per 100 euro kosten)
150
Gemiddelde = 99
Gemiddelde = 88
100
50
Bron: LEI Bedrijveninformatienet, 2015.
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
0
54
Vooruitzichten akkerbouw
• Afzet van akkerbouwproducten veelal op wereldmarkt
• Productie in NL is hoog, met een sterke keten en goede
logistiek
• Spanning op de grondmarkt; pacht en koopprijzen zijn fors
opgelopen
• Inzet van precisielandbouw noodzakelijk om duurzame
toepassing meststoffen en
gewasbescherming te borgen
55
Welke impact op de grondmarkt?
Oorzaak stijging
Factoren daling
• Grondgebondenheid melkvee
• Betaalbaarheid
• Bodemvruchtbaarheid akkerbouw
• Fosfaatrechten
• Lage rente
• Toenemend belang bodemkwaliteit
• Zekerheid voor onderneming
• Beperkt aantal stoppers i.v.m.
rendement vermogen
i.r.t. grondprijs
• Toenemend aantal stoppers
• Stilstaande projectontwikkeling
• Emotie gaat uit de prijs
Gemiddeld een daling van de grondprijs
Duurzaam Grondgebruik
Bouwplan
Bodem
Abiotische
toestand
Biotische
toestand
57
Big data op agrarisch bedrijf
Bodemkaarten
Sensors
op de
machine
Weerstation
& satelliet
data
Data van
andere
ketenschakels
Historische
perceelsdata
Precisie
toepassing =
optimale
productiviteit/
rendement
Financieeleconomische
data
Bedrijfsvoering (meer met minder) -- Transparantie -- Kwaliteit verhogen -- Early warning
58
Financieel regisseur
Voorziet in de klantbehoefte
Totaaloplossing
Ontzorgen
Inzicht
59
Bedankt voor uw aandacht
www.rabobank.nl/bedrijven
Economisch organiseren
voor goede gronden
Krijn J. Poppe
a.s.r.-symposium ‘Duurzaam boeren op goede gronden’
Met dank aan Jan Buurma, Bert Smit, Martien
Voskuilen, Huib Silvis (LEI)
De bodem staat in de belangstelling....
Bodemkwaliteit:
fysische, chemische en biologische
eigenschappen zoals organische
stofgehalte, structuur en bodemleven;
Bodemvruchtbaarheid;
Bodemgezondheid.
Bron: Google Trends (www.google.nl/trends)
Een wicked problem?
 Cijfers over het probleem zijn
beperkt voor handen
 KG-opbrengsten/ha stijgen nog
immer?
 Factor-analyses naar verschillen in
bedrijfsresultaat waren iets van de
jaren 70 (waar blijft BIG data?)
Bron: RVO
Gewasopbrengsten (1950/’54=100)
Bron: CBS, bewerking LEI Wageningen UR
En er lijkt een zekere transitie gaande:
 Van chemisch tijdperk naar tijdperk van biologische
processen:
● genetica, synthetische biologie
● ict: meetbaarheid neemt toe, bodem als laatste terra
incognita >> precisielandbouw met minder chemie
 Vraagtekens bij verdere intensivering, aandacht voor natuurinclusieve landbouw.
 ICT (lagere transactiekosten) = verdere specialisatie, maar
ook: makkelijker combineren van functies
 Arbeidsproductiviteit vraagt om steeds grotere en zwaardere
machines (bodemverdichting) en loonwerk (versleping). Robots
en zelfrijdende voertuigen?
Economische analyse: macro
 In de delta van de lage landen wordt intensief geboerd: goede
gronden, aantrekkelijk klimaat, goedkope logistiek naar grote
consumptie-centra
 Hoge arbeidskosten en te kleine bedrijfsstructuur >> intensief
grondgebruik (hoge marginale biedprijs)
 Dat is onderdeel van ons succes en weinig aan te doen
 Uitzondering:
●
●
●
●
oude GLB verleidde tot slepen met veevoer
die bemestings-cirkel elders doorbreekt
hier tot intensief mestgebruik leidt
en tot derogatie milieuregels noodzaakt
Intensief gebruik en meerdere gebruikers:
75% van kortlopende pacht zit op percelen waar weinig
problemen lijken te zijn
Bron: RVO
Economische analyse: micro

De boer is de eerste probleemhebber:
● ziet de gevolgen in het inkomen
● heeft de meeste kennis van de eigen grond

Maar:
● Korte termijn is nader dan de lange termijn (ondanks lage rente)
● ... als er geen opvolger is en de koper de kwaliteit niet kan
vaststellen
● ... als er kort wordt gehuurd en de verhuurder minder zicht heeft op
de kwaliteit

En geen prikkel om belangen van anderen (verpachters, verwerkers
produkt, waterwinbedrijven) mee te wegen
Diagnose
 De kosten en baten van bodembeheer verschillen van elkaar in
tijd en ruimte:
● De kosten gaan ver voor de baten uit
● De baten vallen deels bij anderen
 Bodembeheer alleen vanuit economische belangen van de boer
per definitie suboptimaal
 Structurele oplossing: betere balans nodig tussen private en
collectieve kosten en baten in regio
 Hoe komen we tot een RESET van het systeem?
R E S E T - Beïnvloeding gedrag
Vrijwillig
Verplicht
Externe
motivatie
Interne
motivatie
Externe
motivatie
Omstandighede
n
Dwang
Normen &
waarden
Beloning
Voorzieningen
Regels
Sociale
druk
Economische
prikkels
Tools
Educatie
Bron: Jolanda Jansen, 2010
Potentiële instrumenten
R
E
S
E
T
Regels: verplicht kwaliteitssysteem (GlobalGap etc.), Overheidsingrijpen (bv.
Greening in GLB) - Past bij structuurzoekers
Educatie: meer aandacht voor bewustwording, kennis aanleveren door
erfbetreders - Past bij informatiezoekers
Sociale druk: creëer een beweging; maak gegevens openbaar, benchmark,
prijs voor de Mr./Mrs. Bodem van het jaar - Past bij statuszoekers
Economische prikkels: maak bodemkwaliteit meetbaar en afrekenbaar bij
verhuur of verkoop; los agency probleem op. Forse kortingen bij slechte
kwaliteit product, subsidie uit GLB - Past bij prijszoekers
Tools om te ontzorgen: zet software precisielandbouw in, label de grond voor
kopers/huurders (A-E), ontwerp nieuwe landbouwsystemen (van rijpaden tot
natuuur-inclusief) - Past bij gemakzoekers.
Hoe regelen we coördinatie tussen boeren, verwerkers,
grondeigenaren, loonwerkers, waterwinbedrijven, etc. ?
“Handshake”
-Wederzijdse aanpassing
-Wederkerigheid
Coordination
-Gemeenschappelijke
waarden
en normen
“Invisible hand”
-Prijs
Coördinatiemechanismes
“Handbook”
-Regels
-Aanwijzingen
“
Visible hand”
-Authoriteit
-Directe supervisie
Economische analyse: governance (meso)

Invisible hand van de markt: wie verbetert de marktwerking zodat
boer betere prikkels krijgt?
● Strengere eisen van verwerkers?
● Dikkere pachtcontracten met vergoeding teruglopen
grondkwaliteit?

Visible hand van de markt: de verpachter gaat waken over de lange
termijn:
● Meer eisen in pachtcontract over bedrijfsvoering
● Samen zoeken naar nieuwe bedrijfsvormen met minder druk
op intensivering (landgoederen als manager van
bedrijvencomplex – nested market)

Visible hand van de overheid: pachtwet, GLB e.d.
Zoeken naar nieuwe bedrijfsvormen
Gangbare denken
bodem als randvoorwaarde
Een alternatief?
bodem als basis bedrijfsontwerp
businessmodellen
bedrijfsrendement
duurzaam bodembeheer
duurzaam bodembeheer
Conclusies


Er is aandacht voor bodembeheer, een transitie in denken is gaande

Start met explicieter maken van problemen, ga meten, deel de data
voor big data analyse

Er lijken twee oplossingsrichtingen:
Het is niet alleen een technisch issue, maar ook een economisch en
organisatorisch probleem
● Betere marktwerking: versterk marktprikkels in kwaliteit
produkten / productieprocessen (agribusiness) en vooral in
grondmarkt (zowel huur, pacht als koop)
● Beter organiseren: ga op zoek naar betere institutionele
arrangementen (met name vanuit grondeigenaren zoals ASR,
FPG-leden, RVB)
Dank voor
uw
aandacht
[email protected]
www.lei.wur.nl