Panta rhei Beeldhouwer Joris Verdonkschot en zijn visie op het leven

Panta rhei
Beeldhouwer Joris Verdonkschot en zijn visie op het leven
In zijn meer dan levensgrote sculptuur Panta rhei geeft de Haarlemse beeldhouwer
Joris Verdonkschot zijn visie op het leven. En daarmee tegelijkertijd op die van de
kunst. Hij omarmt organische vormen, ze zijn voor hem de uitingen die staan voor
geboorte, groei en het onafwendbare afstervingsproces. Kortom: voor de dynamiek
van het leven. Bij het weergeven van die organische vormen zoekt hij voortdurend de
grenzen op. Daarom zijn de beelden niet “gemakkelijk”. Ze zijn er niet om te
behagen. Hij zoekt in zijn kunst graag de pijnpunten op, de strijd om het evenwicht,
de onbalans. Zijn beelden zijn als het leven zelf: dynamiek met horten en stoten,
groei met stuipen. Daarom ook, zoekt hij vormen die neigen naar de grens van het
natuurlijke. Om die vormen heen spant hij een huid die trots is op de zichtbare
butsen die met zijn niet geromantiseerde versie van het leven samenvallen. Dat is
Joris Verdonkschot op zijn best. En in die traditie heeft hij Pantei rhei tot leven
gebracht.
Panta rhei, “alles stroomt”, “alles beweegt” is een visionaire uitspraak die wordt
toegeschreven aan de Griekse filosoof Heraclitus. Hij leefde in de periode die wel
wordt aangeduid als de archaïsche periode van de Griekse geschiedenis. Zo rond
500 jaar voor het begin van onze jaartelling werd hij geboren in Efese, toen Grieks,
nu in Turkije. De Griekse beeldhouwkunst had in die tijd nog de starre
uitdrukkingswijze die schatplichtig was aan de Egyptische kunst. Heraclitus zou het
kunstwerk Panta rhei bekeken hebben alsof het van de maan zou zijn gevallen,
wanneer hij het had kunnen zien. Groter verschil met de kunst uit zijn tijd is
nauwelijks denkbaar. Het zou nog ongeveer twee en een halve eeuw na de tijd van
Heraclitus duren voor de Griekse beelden uiteindelijk hun individuele en dynamische
karakter verkregen. Verdonkschots beeld trekt die artistieke lijn van
geïndividualiseerde beweging in zijn beelden nu naar uitersten door.
Opvallend overigens, dat de levenswijsheid Panta rhei op het conto van Heraclitus is
bijgeschreven, de toedichting is immers niet onomstreden. Veel bekender is
Heraclitus door zijn kijk op het universum en de wereld, die hij beide beschouwt als
een geheel van tegenstellingen. Hij ziet, als een wetmatigheid van hogere orde, dat
de wereld is opgedeeld in paren van tegengestelde principes: dag en nacht, eb en
vloed, liefde en haat, en vele andere onafscheidelijke contradicties. De energie
daartussen is de logica waar de kosmos, en de wereld dichtbij om ons heen, door
worden beheerst. Heraclitus verhaalde daarover in zijn befaamde en door latere
collega’s geplagieerde aforismen. Feitelijk zijn het niet meer dan klassieke
tegeltjeswijsheden. Maar vaak ook zijn het tegelijkertijd voor nu nog bruikbare
oneliners. Panta rhei, is er zo een. Dat alles in beweging is, past immers wonderwel
in het huidige roerige tijdsbeslag.
Het beeld van Joris Verdonkschot wedijvert met de zwaartekracht. Het lijkt welhaast
van zijn sokkel af te vallen, wat appelleert aan de spanningsboog van de
toeschouwer. Het grootste deel van de massa van de sculptuur bevindt zich in de
vrije ruimte, huiveringwekkend ver van het middelpunt van de sokkel vandaan. Vanuit
een stevig been wentelen de volumes zich tot een compacte stapeling van vormen,
zowel naar binnen als naar buiten gekeerd. Heraclitus’ principe van tegenstelling is
volop aanwezig. Ze leidt naar paradoxen van het gevoel, in de ervaring bijvoorbeeld
van robuustheid en bewegelijkheid, van zwaar en licht, van kracht en kwetsbaarheid.
En we zien van alle kanten, van dichtbij en veraf, een oerwezen van vlees en bloed,
met de voet spelend in een branding van lichtstromend water. Als dat geen Panta
rhei in optima forma is!
De sculptuur bestaat uit drie basisvormen: de opgaande diagonaal van het stevige
en vlezige been, de “ingedraaide” spiraal van vormen van de romp en overige
lichaamsdelen die organische massa weergeeft, en als laatste, het opvallend
realistisch uitgewerkte gelaat. Met elkaar in combinatie: drie contrapunten in eenheid
spanningsvol bij elkaar horend. Een heel goede keuze de symboliek van de titel
Panta rhei en de persoon aan wie de inhoud van die wijsheid wordt toegeschreven,
de eigenwijze Heraclitus.
Een dergelijk beeld zou op veel en verschillende plaatsen tot zijn recht kunnen
komen, mits het letterlijk de ruimte krijgt. Dat geldt voor iedere geslaagde sculptuur.
De plek die voor Verdonkschots Panta rhei is gevonden kan als buitengewoon
passend worden ervaren. Een monument van menselijke dynamiek. Op een locatie
die leeft, waar beweging plaatsvindt. Een rotonde als centraal punt, waar wegen naar
(deel)gemeenten toegaan en vandaan komen, als daar zijn: Aerdenhout,
Bennebroek, Bloemendaal, Heemstede, Overveen, en Vogelenzang. En waar de lijn
Haarlem – Zantvoort in westelijke richting zijn weg vindt naar de boorden van de zee.
In een zomerse zondag zal het kleine fileleed door het zien van Panta rhei
ongetwijfeld worden verzacht.
“Hoe lang nog papa?”
“We zijn er bijna. Kijk maar. Die vrouw staat al met één been in het water!”
Tekst
Prof. Dr. Ruud Lapré
Haarlem, januari 2010