Bevrijdingstheologie Bevrijdingstheologie is vooral in Latijns

Bevrijdingstheologie
Bevrijdingstheologie is vooral in Latijns-Amerikaanse landen populair. In de
bevrijdingstheologie staat de bevrijding van de zonde centraal. In de ogen van de
bevrijdingstheologen is "zonde" in de westerse benadering gericht op het handelen van
de individuele gelovige (denk aan liegen, overspel, moord), terwijl het begrip "zonde"
volgens de bevrijdingstheologen meer te vinden is in sociale onderdrukking, slavernij,
ongelijkheid, economische onrechtvaardigheid enzovoort. Theoloog Ko Schuurmans
schreef voor Vastenactie een korte reflectie op belangrijkste aspecten van de
bevrijdingstheologie.
Bij alle uitzendingen van de Olympische Spelen in Rio de Janeiro was het te zien: het enorme
Christusbeeld, dat hoog boven de Braziliaanse stad uitziet over de miljoenen mensen die rond de
baai en de flanken van de berg wonen. Beneden wonen vooral de rijken, boven de armen. Aan de
voeten van Christus vind je in de krottenwijken, de favelas, miljoenen straatarme mensen. Er heerst
armoe, geweld, drugshandel… De bewoners zijn dikwijls weggetrokken van het platteland naar de
stad in de hoop daar werk en een bestaan te vinden. Meestal een ijdele hoop. Christus de Verlosser,
de bevrijder, heet het beeld. Voor wie? Het beeld kijkt neer op de daklozen van Rio en ziet in de
verte de grote, moderne kathedraal met ruimte voor wel 20.000 mensen. De peperdure kathedraal
is opgericht ter meerdere eer en glorie van God. De armen komen er niet.
"En God bleef trouw aan zijn belofte en God zag om naar de verworpenen der aarde en God werd
één met hen!" Het zijn deze en andere teksten uit het boek Exodus die in Latijns-Amerika door arme
mensen en hun pastores en theologen in de jaren ’60 van de vorige eeuw intensief werden gelezen
en opnieuw tot leven kwamen. Mensen gingen beseffen dat al het gepraat over de achtergebleven
ontwikkeling van hun wereld de werkelijkheid verduisterde. Meer en meer ontdekten zij dat hun
situatie geen gevolg was van eigen schuld of van gebrek aan inzet, maar louter en alleen een gevolg
was - en is - van uitsluiting, uitbuiting en onderdrukking. Zij gingen zich herkennen in het Volk van
God dat onderdrukt werd in het land Egypte door dictator-farao's. Op Gods woord bevrijdde Mozes
hen uit dit Angstland en ging hen voor - achter God aan - naar het beloofde land waar zij eindelijk
vrij konden zijn.
Wie is die God? Het is de God, die zich aan Mozes openbaart en die genoemd wil worden: Jahweh Ik zal er zijn voor jullie! Het is deze God die oplicht in het denken, praten en doen van vele
geëngageerde christenen in Latijns-Amerika, zodat men is gaan spreken van de God van de
bevrijding, van een theologie van de bevrijding. Strijdend voor bevrijding vanuit dikwijls kleine
geloofsgemeenschappen - de zogeheten basisgemeenschappen - zijn zij de Bijbel op een andere
manier gaan lezen. Zij lezen de Schrift als het verhaal van bevrijding. Met nadruk op de uittocht van
Israël uit Egypte, op de veroordeling van onderdrukking door de profeten en op Jezus' verkondiging
van het evangelie aan armen en onderdrukten. Zij lazen en lezen dus anders dan hun rijke
onderdrukkers, die kerk en theologie dikwijls gebruikten om te bewaren wat zij al hebben en om af
te nemen wat ze nog kunnen krijgen.
Hoe reageerde de kerkelijke leiding?
In 1968 komen de Latijns-Amerikaanse bisschoppen bijeen in Medellin in Colombia. In hun
slotverklaring stelden zij dat de kerk in tegenstelling tot voorheen voortaan de kant van de armen
moet kiezen. Deze pastorale en politieke stellingname werd spoedig aangevuld met een stevig
theologisch fundament. In zijn Theologie van de Bevrijding (1974) introduceerde de Peruviaanse
theoloog Gustavo Gutierrez de thema's die deze beweging zouden blijven kenmerken. Andere
theologen volgden hem: Leonardo en Clodovis Boff, Juan Luis Segundo, José Miguel Bonino om
enkele namen te noemen.
Thema’s
De bevrijdingstheologie is gericht op de armen en de onderdrukten. De armen vormen volgens de
bevrijdingstheologie de authentieke theologische bron voor het verstaan van de christelijke waarheid
en praktijk. In de Bijbel ontdekken wij dat God altijd de kant kiest van de armen en onderdrukten.
Dat betekent dat de armen ook een speciale positie innemen als uitleggers van het christelijk geloof.
Alle christelijke theologie en zending moet uitgaan van het uitzicht van onderaf, van het lijden en de
nood van de armen.
Bevrijdingstheologie bevordert ook het kritisch doordenken van de praktijk. Zo schrijft Gutierrez
bijvoorbeeld: “Theologie is de kritische doordenking van de christelijke praktijk in het licht van het
woord van God.” De theologie is ook niet gescheiden en hoort niet gescheiden te zijn van sociaal
engagement of politieke actie. Terwijl de klassieke westerse theologie actie ziet als het resultaat van
reflectie, keert de bevrijdingstheologie deze volgorde om: éérst actie, dan kritische reflectie. Anders
gezegd: de theologie moet ophouden de wereld te verklaren en beginnen met haar te veranderen.
De ware godskennis, zeggen bevrijdingstheologen, kan nooit onverschillig of afstandelijk zijn, maar
ontstaat door zich in te zetten voor de belangen van de armen. De bevrijdingstheologie houdt zich
ook niet bezig met de vragen van de atheïst, de agnost of de vrijzinnige zoals de theologie hier in
het westen dikwijls doet. Nee, zij houdt zich bezig met de vragen van de paupers, de niet-mensen,
die vragen om een beker water, een stuk brood, een dak om te schuilen, om leven dus.
En nu?
Er zijn bevrijdingstheologen die gebruikmaakten van de theorie van het marxisme. Daardoor
vervreemdden zij zich echter van de katholieke geloofsleer en de kerk nam afstand van hen. Kun je
nu nog altijd spreken van de theologie van de bevrijding? De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat het
enthousiasme geluwd is. De grote blijvende verschillen tussen rijk en arm in Latijns-Amerika en het
uitblijven van grote successen op kerkelijk en maatschappelijk gebied zijn er de oorzaak van, maar
op veel plekken blijven geëngageerde gelovigen geïnspireerd door de verhalen van de Schrift vanuit
hun gemeenschappen werken aan een verbetering van hun slechte levensomstandigheden. In paus
Franciscus vinden zij voor hun inzet een warme pleitbezorger.
Bovendien: bevrijdingstheologie moet, want wat wil theologie anders dan opkomen voor het leven
tot over de dood heen, in het voetspoor van Jezus Messias, gedragen door zijn God, die zich wil laten
noemen: JHWH oftewel Ik zal er zijn voor jullie? De Christus op de berg bij Rio werd icoon van de
Olympische Spelen, maar blijft bovenal uitzien naar meer vrede en gerechtigheid voor de mensen,
die wonen aan zijn voeten. Er blijft werk aan de winkel. Ook voor ons!
Ko Schuurmans