Tastbare Herinneringen 1914-1918. Uitgave ter

Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:51
Pagina 1
Tastbare
Herinneringen
1914-1918
Samenstelling
Marius van Leeuwen en Alfred Staarman
Uitgave ter gelegenheid van
het 25 jarig bestaan van de
Western Front Association Nederland
VOORWOORD
Tastbare Herinnering
2
02-07-2008 16:51
Pagina 2
Vo o r w o o r d
In de laatste decennia is de belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog op
spectaculaire wijze gegroeid. Meer dan ooit tevoren wordt er over deze vier
gruwelijke jaren gepubliceerd met steeds nieuwere inzichten en op basis van
nieuwe vragen. Het gaat niet alleen over de generaals en de veldslagen maar ook
over de soldaten, hun leefwereld en over het thuisfront. Veel aandacht is er ook
voor de beleving van en de herinnering aan de oorlog. Deze verhoogde
belangstelling is een internationaal verschijnsel. Opmerkelijk is dat ook het
‘neutrale’ Nederland de jaren 1914-1918 aan het ontdekken is. Veel Nederlanders
zijn inmiddels bekend met de slagvelden aan het Westfront en met musea als In
Flanders Fields in Ieper en het Historial in Péronne. Bovendien dragen ook
Nederlandse auteurs hun steentje bij aan het onderzoek over deze intrigerende
jaren.
De Eerste Wereldoorlog heeft een vreemd soort aantrekkingskracht. Enerzijds is
deze oorlog relatief dichtbij. Het Westfront is vanuit Nederland goed te bereizen.
Anderzijds is de oorlog onpeilbaar ver weg. Hoe kunnen we ons een voorstelling
maken van wat de soldaten in de loopgraven doorstonden? Het was in vele
opzichten zo extreem, zo ver weg van onze dagelijkse belevingswereld, dat het
zowel fascineert als onbegrijpelijk is. We lezen de boeken, we zien de films, we
lopen over de velden waar zij sneuvelden, we trachten ons in te leven maar het
blijft moeilijk in de huid te kruipen van die poilu of van die Tommy.
De Western Front Association Nederland stimuleert en organiseert de
belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog op uitstekende wijze. Met het fraaie
full color tijdschrift De Groote Oorlog, met lezingen van niveau en deskundig
begeleide excursies naar de slagvelden, tot Gallipoli toe, geeft de WFA
Nederland eenieder die in deze oorlog is geïnteresseerd een goede basis om zijn
kennis te vergroten en in contact te komen met andere Eerste Wereldoorlogenthousiastelingen.
Deze gids is een voorbeeld van de gedegen wijze waarop de WFA Nederland te
werk gaat. Samengesteld met steun van het Legermuseum in Delft hebt u hier,
in een aantrekkelijke lay-out, een overzicht van de tastbare herinneringen die in
Nederland naar de Eerste Wereldoorlog verwijzen. Hiermee laat deze vereniging
op een originele manier zien hoe de jaren 1914-1918 ons neutrale land beroerd
hebben. De vele slachtoffers op zee, de vluchtelingen die onze grenzen
passeerden, de jarenlange mobilisatie van honderdduizenden mannen en de
dankbaarheid dat de oorlogsgruwelen Nederland bespaard bleven hebben hun
sporen in steen achtergelaten. Samen geven ze een beeld van onze geschiedenis
en laten ze zien dat het van belang is zorgvuldig hiermee om te gaan. Het
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:51
Pagina 3
VOORWOORD
neutrale Nederland was wel degelijk onderdeel van de Europese geschiedenis in
1914-1918 en dat toont deze uitgave erg goed aan.
Dit boekje van de WFA Nederland zal zeker bijdragen aan onze kennis over de
Eerste Wereldoorlog. En al hebben we – gelukkig – in Nederland geen slagvelden
uit deze jaren die we kunnen bezoeken, een bezoek aan deze vreedzame
herinneringen uit een spannende en bijzondere periode is zeker de moeite
waard. De alfabetische indeling, de kaarten en de vele foto’s maken deze uitgave
niet alleen geschikt voor in de luie leesstoel thuis maar juist ook als gids voor
bezoeken aan bijzondere plaatsen door heel Nederland waar de geschiedenis
tastbaar wordt.
Prof. dr. Wim Klinkert
3
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
INHOUD
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:51
Inhoud
Ten geleide
37 Maartensdijk
E
1
Amerongen
B
38 Maastricht
B
2
Amersfoort
B, C
39 Muiderberg
C
3
Amsterdam
D, E
40 Neede
D
4
Asperen
E
41 Nieuwkerk
F
5
Bennebroek
A
42 Nieuw Milligen
A
6
Bergen op Zoom
C
43 Nijmegen
C
7
Budel
D
44 Noordwijk aan Zee
C
8
Bunnik
E
45 Nunspeet
B
9
Bussum
E
46 Ooltgensplaat
E
B
47 Rotterdam
C
11 Deventer
B
48 Schalkwijk
E
12 Didam
C
49 Schiermonnikoog
C
13 Dokkum
B
50 Sint Oedenrode
A
14 Doorn
B
51 Sippenaken
D
15 Ede
B
52 Sluis
D
16 Egmond aan zee
D
53 Soesterberg
A, B
17 Emmen
D
54 Spaarndam
E
18 Enschede
B, C
55 Terschelling
C, E
19 Everdingen
E
56 Utrecht
E
20 Garderen
C
57 Vaals
C
21 ‘s-Gravenzande
C
58 Veghel
D
22 Groningen
B
59 Venlo
B
23 Den Haag
A, B, C, D
60 Verdun (F)
D
24 Haarlem
C
61 Vlissingen
C, E
25 Halsteren
E
62 Vyfhuizen
E
26 Harderwijk
B
63 Weert
B, E
27 Heerlen
B
64 West Beemster
E
28 Helwijk
E
65 Westkapelle
A
29 Den Helder
A, E
66 Willemstad
A, E
30 ‘s-Hertogenbosch
B, C
67 Winterswijk
D
31 Hoek van Holland
E
68 Ymuiden
C
32 Honswijk
A
69 Ysselstein
C
33 Kamperland
C
70 Zonnemaire
C
34 Katwijk
D
71 Zwammerdam
A
10 Delft
4
Pagina 4
35 Leeuwarden
F
Colofon, fotoverantwoording
36 Leiden
D
en literatuurlijst
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:51
Pagina 5
49
55
13
35
22
29
17
16
64
68
24 54
5 62
3
9
44
45
26
39
11
20 41
18
34
71
23
61
56 8
31 21 10
32
47
53 22
37
36
19
4
14
48
15
1
40
67
12
43
70
33
65
61
46 66
28 29
30
58
50
25
6
41
69
59
52
7
63
27
38
51
57
In een 70 plaatsen in Nederland en enkel daarbuiten, zijn herinneringen te vinden
die een gevolg zijn van de Eerste Wereldoorlog. Deze zijn op te delen in de volgende
categorieën:
A = gemobiliseerde krijgsmacht
B = buitenlandse vluchtelingen & geïnterneerden
C = buitenlandse krijgsgevangenen & oorlogsslachtoffers
D = samenleving
E = (deel van) militair verdedigingswerk
F = overig
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:51
Pagina 6
Te n g e l e i d e
6
Voor u ligt de derde druk van Tastbare Herinneringen, en de eerste in boekvorm.
In 1994 verscheen de eerste brochure, destijds samengesteld voor en door de
leden van de Western Front Association. De nieuwe uitgave is inhoudelijk op een
paar punten aangepast. Het criterium voor opname in de gids is dat een object
een directe relatie moet hebben met de Eerste Wereldoorlog, het moet een
gevolg zijn van de oorlog. Aan dit criterium is ditmaal iets strenger de hand
gehouden, zodat een aantal objecten van de lijst is verdwenen, zoals het
monument voor Lodewijk Thomson in Den Haag, en een scheepswrak uit 1921
voor de kust van Petten. Toch is wel een enkele uitzondering gemaakt,
bijvoorbeeld bij het graf van Cort van der Linden. Deze belangrijke figuur mocht
niet ontbreken in een uitgave over Nederland en de Eerste Wereldoorlog. In de
afgelopen jaren zijn er enkele nieuwe objecten bijgekomen die voorheen nog
niet bekend waren. In een enkel geval was een object verdwenen, zoals in Gouda
waar graven van Belgische vluchtelinge geruimd bleken te zijn. Een apart
probleem vormden de militaire verdedigingswerken, en dan met name de
Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Beide zijn als
zodanig niet een gevolg van de Eerste Wereldoorlog, maar hebben in de periode
natuurlijk wel een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse defensie. Delen
van deze verdedigingswerken hebben echter toch ook een directe relatie met de
oorlog in die zin dat ze in die periode zijn versterkt, veelal door het plaatsen van
betonnen schuilplaatsen op en rond forten. Die betonnen werken zijn nog altijd
waarneembaar en vormen daarmee een tastbare herinnering aan de oorlog. De
redactie heeft er voor gekozen om niet, zoals in de vorige uitgave, alle plaatsen
van de stelling van Amsterdam de Waterlinie op te nemen, maar alleen die waar
echt nog iets tastbaars herinnert aan de oorlog. Ook hier weer een enkele
uitzonderingen, zoals het fort Hoek van Holland, waar niet zichtbare
aanpassingen zijn maar waar wel een museum is gehuisvest waar veel te leren
valt over de mobilisatieperiode.
De WFA heeft getracht zoveel mogelijk tastbare herinneringen op te nemen.
Het is echter altijd mogelijk dat er zaken over het hoofd zijn gezien. De redactie
houdt zich aanbevolen voor aanvullingen.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
1
02-07-2008 16:51
Pagina 7
AMERONGEN
Tastbare Herinnering
Amerongen
Drostestraat 20
7
Kasteel Amerongen
Nadat op 10 november 1918 de Duitse keizer Wilhelm II naar Nederland was
gevlucht en toestemming kreeg hier te blijven, vond hij onderdak in het kasteel
Amerongen van graaf Bentinck. In een zaal van dit gebouw, gezeten aan een,
nog aanwezig Louis XIV-bureau bekrachtigde de keizer op 28 november 1918
formeel zijn troonsafstand. Het was de opzet dat de ex-keizer slechts korte tijd
op kasteel Amerongen zou logeren, maar het duurde toch ruim een jaar voordat
hij het kasteel Huis Doorn kocht en daarheen verhuisde.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
AMERSFOORT
Tastbare Herinnering
2a
02-07-2008 16:51
Pagina 8
Amersfoort
Belgenlaan, nabij Stichtse Rotonde
8
Belgenmonument
Monument gebouwd door in Zeist en Amersfoort geïnterneerde Belgische
militairen. Tijdens en na de gevechten rond Antwerpen in september 1914 weken
ongeveer een miljoen Belgen uit naar Nederland. Onder hen waren
tienduizenden militairen. Burgervluchtelingen keerden na verloop van een paar
maanden vrijwel alle weer naar huis maar Nederland was als neutraal land,
verplicht te voorkomen dat militairen van vreemde nationaliteit weer aan de
strijd konden deelnemen en moest deze dus voor de duur van de oorlog
interneren. Het ging hierbij om grote aantallen mensen, in totaal bijna 50.000
waarvan verreweg de meesten, 33.105 personen, Belgen waren. Het was de taak
van het Nederlandse leger de geïnterneerden te bewaken, te huisvesten, te
kleden, te voeden en medisch te verzorgen. Grote interneringskampen bevonden
zich in Gaasterland, Harderwijk en Zeist. Deze internering van buitenlandse
militairen was één van de meest tijdrovende ‘neventaken’ van de Nederlandse
krijgsmacht in de periode 1914-1918. Duizenden militairen werden ingezet om
de interneringskampen te bewaken en ontsnapte geïnterneerden op te sporen.
In juli 1915 waren er al 1.600 ontsnapt, terug naar België of richting GrootBrittannië. Aan het eind van de oorlog was dit aantal tot bijna 3.000 opgelopen.
Een apart probleem vormde een groep van 7.000 Belgische militairen die in
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:51
Pagina 9
burger de grens was overgekomen, in de hoop internering te ontlopen en als
vluchteling te worden aangemerkt. Toen de meeste vluchtelingen spoedig weer
naar België werden gedirigeerd wilden zij alsnog geïnterneerd worden omdat ze
bij terugkomst door de Duitsers vermoedelijk krijgsgevangen zouden worden
gemaakt. De Nederlandse opperbevelhebber generaal Snijders was streng. Niet
in uniform over de grens betekende geen internering. ‘Een interneeringsdepot is
geen filantropische inrichting’, liet hij desgevraagd weten. De Belgen gingen
terug. Zes geïnterneerde Belgische officieren werden tijdens hun verblijf in
Nederland door de Belgische regering ontslagen. Zij zouden zich al te
gemakkelijk aan de strijd hebben onttrokken. In december 1914 braken er in het
kamp Zeist rellen uit. De Belgen kwamen in opstand tegen de kampleiding en
protesteerden tegen de miserabele leefomstandigheden. De kantine werd
gesloopt en de biervoorraad geplunderd. Acht Belgen werden door Nederlandse
bewakers gedood en achttien raakten zwaargewond. Belangrijkste oorzaak van
de ontevredenheid bij de Belgen was de geringe bewegingsvrijheid van de
kampbewoners, een beperking die weer te maken had met de veelvuldige
vluchtpogingen. De leefomstandigheden werden gaandeweg wel verbeterd. Zo
werd gezinshereniging toegestaan met als gevolg dat er hele ‘gezinsdorpen’
naast de interneringskampen ontstonden. Ook mochten geïnterneerden die
beloofden niet te zullen ontsnappen, gaan werken. Dit gebeurde onder andere in
de Limburgse mijnen. De bouw van het enorme monument in Amersfoort
veschafte ook vele Belgen werk.
Het Centraal Beheer der Werkscholen voor Belgische geïnterneerde Soldaten
stelde in 1916 het gemeentebestuur van Amersfoort voor om een gedenkteken op
te richten ‘als hulde aan het Nederlandsche volk voor de her-opbeuring en de
gastvrijheid, die de Belgische geïnterneerden en vluchtelingen zo edelmoedig is
bedeeld gedurende den grooten oorlog’. Op 10 oktober 1916 aanvaardde de
Amersfoortse gemeenteraad het aanbod. Het monument werd gebouwd onder
leiding van de Belgische architect Huib Hoste uit Brugge die tijdens de oorlog in
Soesterberg verbleef.
Door de na WO I verslechterde verhoudingen tussen beide landen kon het
monument pas in 1938 officieel en in aanwezigheid van koningin Wilhelmina en
koning Leopold III worden onthuld. Op de gedenkplaat is de volgende tekst
aangebracht: ‘als getuigenis der dankbaarheid van het Belgische volk voor de
edelmoedige hulpvaardigheid aan de Belgische uitgewekenen gedurende den
Wereldoorlog 1914-1918 door het Nederlandse volk bewezen’.
Oorspronkelijk was in het hoofdgebouw een klein museum voorzien maar daar
is het nooit van gekomen.
AMERSFOORT
Tastbare Herinnering
9
Bron: Roodt, Evelyn de, Oorlogsgasten: vluchtelingen en krijgsgevangenen in
Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000
Staarman, Alfred, Verre van Vredig. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog
1914-1918. Delft 2004
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
AMERSFOORT
Tastbare Herinnering
2b
02-07-2008 16:51
Pagina 10
Amersfoort
Algemene begraafplaats, Soesterweg 187
10
Graven van Britse geïnterneerden
Zeven graven van Britse geïnterneerden, waarschijnlijk afkomstig van de
nabijgelegen barakken op de Vlasakkers. Mogelijk overleden aan de Spaanse
griep tussen 30 november 1918 en 10 januari 1919. De keurig onderhouden
graven steken opvallend af bij de rest van de niet meer in gebruik zijnde
begraafplaats. In het voorjaar 2008 waren 3 van van de 7 graven vernield door
vandalen.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
2c
02-07-2008 16:51
Pagina 11
AMERSFOORT
Tastbare Herinnering
Amersfoort
Rooms-katholieke begraafplaats, Utrechtseweg 28
11
Een Brits graf
Gezien de datum van overlijden waarschijnlijk ook een slachtoffer van de
Spaanse griep.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
AMERSFOORT
Tastbare Herinnering
2d
02-07-2008 16:51
Pagina 12
Amersfoort
Begraafplaats Rusthof, Dodeweg 31
12
Twaalf Italiaanse en twee Portugese graven
Op het linker gedeelte van de begraafplaats, rij 12a, bevinden zich twaalf
Italiaanse graven met slachtoffers van de Spaanse griep. Waarschijnlijk betreft
het militairen die vanuit Duitse krijgsgevangenschap op weg naar huis waren,
aangezien alle zijn overleden in 1919. Opmerkelijk is, dat bij de herbegrafenis in
Amersfoort uit de nummers op de zakken met de stoffelijke resten gebleken is
dat slechts vier van de doden Italianen zouden zijn. Het betreft hier D.G. Anrico
en A. Bocciarelli, no. Dienst Berging D 28807, en J. Saporiti en F. Tondolo no. D
28808. De groep is, samen met een aantal in de Tweede Wereldoorlog
omgekomen Italianen hier bijgezet. Er is een gedenksteen geplaatst met in het
Italiaans de tekst: ‘Italië, ter eeuwige herinnering aan het offer gebracht door
zijn zonen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog in Nederland gevallen’.
Links naast de rij Italianen liggen twee Portugezen die, gezien hun
overlijdensdatum januari 1919 waarschijnlijk eveneens griepslachtoffers geweest
moeten zijn.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
2e
02-07-2008 16:51
Pagina 13
AMERSFOORT
Tastbare Herinnering
Amersfoort
Begraafplaats Rusthof, Russisch ereveld, Dodeweg 31
13
Russisch ereveld
Ter linkerzijde voor de ingang van Rusthof bevindt zich het Russische ereveld
waarop 865 Russische militairen uit de Tweede Wereldoorlog begraven liggen. In
vak C, op rij 9, no. 806a bevindt zich het graf van één Russische militair,
gemarkeerd door een steen waarop, in tegenstelling tot de andere grafstenen de
Sovjetster ontbreekt. De tekst erop, in Cyrillisch schrift luidt: Russische militair
(Russkij woin); Schtjerpow; 1914-1918. Het gaat om soldaat Andrej Tscherepow,
de spelling op de steen is waarschijnlijk onjuist, geboren in 1891/1892, overleden
1 juni 1919 te Oldebroek. Hij is hier geïnterneerd geweest in een kamp waarin
zich gedurende de jaren 1918 en 1919 Russische en Poolse burgers en militairen
bevonden. Aanvankelijk was hij begraven te Epe, waarschijnlijk met een
landgenoot. In 1962 werd het stoffelijk overschot van Tscherepow herbegraven
op dit militaire ereveld.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
AMSTERDAM
Tastbare Herinnering
3a
02-07-2008 16:51
Pagina 14
Amsterdam
14
Stelling van Amsterdam
In Amsterdam zelf zijn verscheidene tastbare herinneringen aan de Eerste
Wereldoorlog te vinden. De hoofdstad vormde destijds de kern van de Stelling
van Amsterdam. Deze honderdtweeëndertig kilometer lange verdedigingslinie,
die als een ring om Amsterdam lag, ontleende haar defensieve kracht aan een
aaneengesloten geheel van terreinen die onder water gezet konden worden. De
42 forten werden tussen 1880 en 1914 gebouwd. Aan de zuidoost kant viel de
stelling lange tijd samen met het meest noordelijke deel van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie , zie Utrecht. Hier liggen ook de vestingen Weesp en
Muiden. In de stelling zijn tal van kleinere objecten bewaard gebleven zoals
kruithuizen, onderkomens, fortwachterswoningen, loodsen, sluizen en duikers.
In 1996 plaatste de UNESCO deze unieke linie op de werelderfgoedlijst. De
Stelling van Amsterdam is niet een product van of een overblijfsel uit de Eerste
Wereldoorlog. Om die reden worden niet alle elementen van de stelling
opgenomen in dit boekje. Daar waar tussen 1914 en 1918 nu nog zichtbare
aanpassingen en toevoegingen aan de stelling zijn gebouwd zullen die wél
worden opgenomen. Tijdens de mobilisatie werden in het stellinggebied diverse
veldversterkingen gebouwd die, opvallend genoeg, alle in het westelijk deel van
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:51
Pagina 15
de stelling liggen: de sector Sloten. Ze worden hier kort beschreven. In de
vóórpositie Cruquius, in de Haarlemmermeer werd ten behoeve van het veldleger
in 1915 een opnamestelling aangelegd. Volgens de toen geldende militaire
doctrine diende het veldleger zich tijdig terug te trekken binnen de Stelling van
Amsterdam om het ‘hart des lands’ te verdedigen. Er zijn acht schuilplaatsen uit
1916 te zien van versterkt beton. Zij zijn daarmee de oudste in Nederland. Ook
het fort Vijfhuizen, grenzend aan deze positie werd versterkt met betonnen
schuilplaatsen. In dit deel van de stelling bevindt zich ook de positie te
Spaarndam. Deze ondiepe strook werd tijdens de Eerste Wereldoorlog versterkt
met een verdedigingslinie bestaande uit loopgraven en in 1918 met betonnen
schuilplaatsen. Op een aantal forten werden voorzieningen getroffen voor het
plaatsen van zoeklichten en later ook voor plaatsing van luchtdoelgeschut. Fort
Spijkerboor, ten noorden van Amsterdam had een speciale bestemming: het was
militair huis van bewaring waar vooral dienstweigeraars werden opgesloten. Bij
aanvang van de mobilisatie in 1914 werd de bezetting van de Stelling van
Amsterdam gevormd door circa 10.000 man, hoofdzakelijk bestaande uit
landweer-infanterie en vestingartillerie. Gedurende de mobilisatie werd steeds
meer verlof toegekend maar een vaste kern bleef altijd op en rond de forten. Veel
materieel uit de stelling, zoals geschut, kleding, geweren etc. werd gedurende
de mobilisatie gebruikt om het veldleger te bevoorraden.
TASTBARE
HERINNERING
AMSTERDAM
Tastbare Herinnering
15
1914-1918
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:51
Pagina 16
Veel historische en actuele informatie over de stelling en de forten, ook met
betrekking tot openstelling, fietsroutes e.d., is te vinden op internet.
Bron:
Kant, Peter, e.a., De Stelling van Amsterdam: vestingwerken rond de hoofdstad.
Beetsterzwaag, z.j..
Vesters, Paul, (red.), De Stelling van Amsterdam: harnas voor de hoofdstad.
Utrecht 2003.
www.stellingvanamsterdam.nl
www.stellingamsterdam.nl
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:51
Pagina 17
AMSTERDAM
Tastbare Herinnering
17
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
AMSTERDAM
Tastbare Herinnering
3b
02-07-2008 16:52
Pagina 18
Amsterdam-Noord
Putterstraat en Zwanenplein
18
Gevelstenen
In de Putterstraat en op het Zwanenplein zijn vier gevelstenen voorzien zijn van
een gedicht dat te maken heeft met 1914-1918. De teksten van David Ingwersen
verwijzen naar het vreedzame en tevreden Nederland waar letterlijk gebouwd
werd aan de toekomst terwijl elders de wereld in brand stond.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:52
Pagina 19
Ten tijde toen loopgraaf en duikbooten waren
Den zonen des nabuurs tot woning en graf
Mocht, Holland, uw kroost met voldoening hier staren
Op’t vredig tehuis, dat uw liefde hun gaf.
Omhoog rees Noachs ark op tuimelende vloeden,
Waarover bliksem flitst en harde donder knalt.
Zoo rees in oolrogstijd, toen wereldstormen woedden,
Dit bouwwerk blij omhoog, van godes schuts omwald.
IJsbeer en luipaard en Gallische haan,
Bonden den kampstrijd met den adelaar aan
Hoe bloedden kaken en klauwen!
Holland toog rustig aan ’t bouwen
Wat vindt de vrede na vier jaar vol leed?
D’ adelaar stervend; dit bouwwerk gereed.
AMSTERDAM
Tastbare Herinnering
19
Vredeszon was schuilgegaanHier vangt vredig bouwen aan.
De Czar vermoord – Wilhelm verjaagd.
Men bouwt en werkt hier onvertraagd.
De vrede keert-veel ligt berooid.
Dit bouwwerk staat voltooid.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
AMSTERDAM
Tastbare Herinnering
3c
02-07-2008 16:52
Pagina 20
Amsterdam-Oost
Steve Bikoplein
20
Gevelsteen
Gevelsteen met kanonnen die schieten op de tekst ‘Beschaving 1914’
Het was even zoeken, want de steen zit op vier hoog aan de gevel.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
4
02-07-2008 16:52
Pagina 21
Asperen
Noorder Lingedijk ten oosten van Asperen, Langendijk 60 Acquoy
ASPEREN
Tastbare Herinnering
21
Fort Asperen
Het torenfort Asperen, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zie
Utrecht, heeft een scherfvrij, betonnen wachthuis en scherfvrije, betonnen
waarnemingsposten uit 1914.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
BENNEBROEK
Tastbare Herinnering
5
02-07-2008 16:52
Pagina 22
Bennebroek
Binnenweg 6, Weiland bij Serviceflat 'Huis te Bennebroek', t.o. de Hervormde Kerk.
22
Herdenkingszuil koninklijk bezoek.
In 1916 voerden de 2e en 3e compagnie van het Instructiebataljon uit Kampen
een tiendaagse oefening uit. Op 10 augustus sloegen zij een bivak op in een
weiland te Bennebroek, vlakbij Huis Bennebroek, het landgoed van mevrouw
Willink. Tijdens dit oponthoud kwam koningin Wilhelmina op bezoek om de
troepen te inspecteren. Mevrouw Willink was zo vereerd door het koninklijk
bezoek dat zij een gedenknaald liet plaatsen met de inscriptie: ‘Ter herinnering
aan het bezoek van H.M. koningin Wilhelmina in het bivak van het
instructiebataljon uit Kampen, 11 Augustus 1916'.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
6
02-07-2008 16:52
Pagina 23
ZOOM
Tastbare Herinnering
Bergen op Zoom
BERGEN
OP
Ruytershoveweg (parallel aan de A58 Bergen op Zoom - Roosendaal)
23
Britse militairenbegraafplaats
Op deze begraafplaats, waarop merendeels gevallenen uit de Tweede
Wereldoorlog begraven zijn liggen ook zeven Britse militairen uit de Eerste
Wereldoorlog. Het betreft zes onbekende soldaten en een vlieger, 2e luitenant
R.W. Robinson van de Royal Air Force. Hij sneuvelde op 11 augustus 1918.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
BUDEL
Tastbare Herinnering
7
02-07-2008 16:52
Pagina 24
Budel
Ruiterstraat (Hamont) Ongeveer op de grens tussen België en Nederland
24
Monument voor 'Den Draad'
Ongeveer op de grens tussen België en Nederland, aan de Ruiterstraat, een van
de wegen tussen Budel en Hamont hebben de Belgen een stuk van de
grensversperring nagebouwd die de Duitsers in 1915 langs de gehele BelgischNederlandse grens neerzetten. Deze bestond uit een driedubbele draadconstructie aan houten palen. De middelste daarvan werd onder een hoge elektrische
spanning, 2.000 volt, gezet. Met de versperring wilden de Duitse bezetters
smokkel, spionage en illegale grensoverschrijding van Belgische jongemannen
die naar het leger wilden, voorkomen. In het Belgische Sippenaken – eveneens
aan de grens – staat een monument voor de talrijke door deze stroom gevallen
slachtoffers.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
8
02-07-2008 16:52
Pagina 25
BUNNIK
Tastbare Herinnering
Bunnik
Fort Vechten, Marsdijk 2, en fort Rhijnauwen, Vossegatsedijk 5
25
Infanteriestelling tussen Fort Vechten en fort Rhijnauwen
Deze forten maakten deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en behoorden
tot de tweede fortengordel ten oosten van Utrecht. Ze zijn uitgerust met
betonnen groepsschuilplaatsen die in de jaren 1916 tot 1918 werden gebouwd.
Deze groepsschuilplaatsen liggen buiten de forten.
Kromme Rijn - Fort Vechten. Infanteriestelling tussen Rhijnauwen en Vechten.
Tussen de Kromme Rijn, ten zuiden van Fort Rhijnauwen en Fort Vechten ligt een
infanteriestelling met dubbele loopgraven. In 1918 werden talrijke betonnen
schuilplaatsen gebouwd. Deze in de diepte uitgebouwde infanteriestelling geeft
een vrijwel compleet beeld van een accesverdediging uit de Nieuwe Hollandse
Waterlinie, zie Utrecht.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
BUSSUM
Tastbare Herinnering
9
02-07-2008 16:52
Pagina 26
Bussum
Franse kampweg (N236 tussen Weesp en Bussum)
26
Franse Kamp
Infanteriestelling met betonnen groepsschuilplaatsen. Onderdeel van de
infanteriestelling die gedurende de Eerste Wereldoorlog ten zuiden en oosten
van Naarden werd aangelegd. Aanvankelijk alleen veldversterkingen in de vorm
van aarden wallen, later uitgebreid met tientallen betonnen groepsschuilplaatsen. Onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zie Utrecht.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
10
02-07-2008 16:52
Pagina 27
DELFT
Tastbare Herinnering
Delft
Zocherweg 9
27
Plaquette aan de muur van Restaurant De Lindenhof
‘Uit dankbaarheid. De geïnterneerde Belgische studenten, 1914-1918'.
Die dankbaarheid kwam van circa vijftig Belgische, geïnterneerde soldaten die
tot de ‘Hoger-onderwijsafdeling’ behoorden en hun studies op de Technische
Hogeschool konden voortzetten. Bij hun vertrek op 25 november 1918 hebben zij
deze plaquette aan de Delftse bevolking aangeboden.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
DEVENTER
Tastbare Herinnering
11
02-07-2008 16:52
Pagina 28
Deventer
Rooms-katholieke begraafplaats, Ceintuurbaan
28
Graf van vier Belgische militairen
Op de Rooms-katholieke begraafplaats bevindt zich een graf van vier Belgische
militairen die hier 'binst den oorlog 1914-1918', gedurende de oorlog, overleden
zijn. Het gaat om A. F. Dehenaeau, J. B. Hendrickx, L. L. A. Opdegam en
M. Seeuws. Bovenin de steen is een plaatje in de kleuren van de Belgische vlag
aangebracht. In het gebeeldhouwde, opengeslagen boek aan de voet van de
steen is de volgende tekst aangebracht:: ‘God geve dat ik rusten mag tot in zijn
eeuwige macht’ en ‘Haar plaats is leeg, haar stem is stil, wij zwijgen Heer, het is
Uw wil’.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
12
02-07-2008 16:52
Pagina 29
DIDAM
Tastbare Herinnering
Didam
Nederlands-hervormde begraafplaats, Wilhelminastraat
29
Twee graven van geallieerden
Op de begraafplaats te Didam liggen twee graven van geallieerden die uit Duitse
krijgsgevangenschap naar Nederland kwamen en hier aan de Spaanse griep zijn
overleden. Een van hen was Ali Mosulin, een lid van de Mercantile Marine.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
DOKKUM
Tastbare Herinnering
13
02-07-2008 16:52
Pagina 30
Dokkum
Algemene begraafplaats Lindenhof, Metslawiersterweg 1a
30
Een Belgisch oorlogsgraf
Op de Algemene begraafplaats van Dokkum ligt de Belgische soldaat M.F.
Bosmans die op 21 januari 1919 is overleden, vermoedelijk aan de Spaanse griep.
Zijn vrouw die hem 39 jaar heeft overleefd is naast hem begraven. Op haar steen
staat: ‘Naast onzen vader rust hier onze lieve moeder Jeltje Bosmans Kramer
* 25-11-1894 † 16-3-1958.. Opmerkelijk is dat de steen van de vader er
verzorgder uit ziet dan de steen van de moeder.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
14
02-07-2008 16:52
Pagina 31
DOORN
Tastbare Herinnering
Doorn
Langbroekerweg 10
31
Kasteel Huis Doorn
Nadat de Duitse keizer Wilhelm II naar Nederland was gevlucht verbleef hij eerst
bij Graaf Bentinck op kasteel Amerongen. In 1920 kocht hij van baronesse Van
Heemstra kasteel Huis Doorn. Hij richtte het in met onder meer bezittingen uit
de Berlijnse paleizen. Zijn eerste vrouw, keizerin Auguste Viktoria, overleed in
Doorn waarna hij hertrouwde met de prinses Von Reuss. Tot zijn dood in 1941
bleef Wilhelm II in Doorn wonen. Hij werd begraven in een mausoleum op het
terrein van Huis Doorn. Zijn grootste wens – terugkeer naar Duitsland – werd
nimmer vervuld. Zie ook: www.huisdoorn.nl
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
02-07-2008 16:52
Pagina 32
DOORN
Tastbare Herinnering
32
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:52
Pagina 33
DOORN
Tastbare Herinnering
33
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
BENNEBROEK
Tastbare Herinnering
15
02-07-2008 16:52
Pagina 34
Ede
Ederheide
34
Belgisch monument
Op de Ederheide staat een monument, opgebouwd uit brokken steen, ter
herinnering aan het Belgische vluchtelingenkamp dat hier in de Eerste
Wereldoorlog stond. Op de sokkel staat: ‘Belgische Vluchtelingenkamp V.O.E.
1914-1918. – Deze zwerfsteen in Ede doet ons denken aan het verleden’.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
16
02-07-2008 16:52
Pagina 35
ZEE
Tastbare Herinnering
Egmond aan Zee
NOORDWIJK
AAN
Oude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene Begraafplaats
35
Monument voor omgekomen vissers
De tekst op het monument luidt: ‘Het zwaar geteisterde Egmond. Aan zijne
zonen in vreedzamen arbeid ter zee gebleven tengevolge van den oorlog van
1914’. Op het monument staan behalve de namen van de omgekomen
vissermannen ook de data waarop zij omkwamen. Wat aan de data opvalt is dat
een aantal van deze vissers na de oorlog, nog tot in de jaren ’20 het ongeluk
hadden op een mijn te lopen of er één op te vissen met alle gevolgen van dien.
Zo bleef de oorlog nog jaren later onschuldige slachtoffers maken. De
zeescheepvaart, en dan vooral de visserij heeft het zwaarst geleden onder de
oorlog. Tot 1916 werd door de oorlogvoerende landen de Nederlandse
neutraliteit ook ter zee gewaarborgd en bloeide de zeevisserij als nooit tevoren:
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
BENNEBROEK
Tastbare Herinnering
36
02-07-2008 16:52
Pagina 36
de winsten waren hoog en de vloot werd zelfs uitgebreid. Maar vanaf 1917 ging
het mis. Losgeslagen mijnen en de Duitsers met hun onbeperkte duikbootoorlog
maakten steeds meer slachtoffers. Honderdvijfenzeventig Nederlandse
vissersschepen gingen hierdoor verloren. Ook in de territoriale wateren vielen
slachtoffers door losgeslagen zeemijnen die als sluipmoordenaars rondzwierven.
Telefoon- of radiocommunicatie bestond aan boord van vissersschepen nog niet
in die tijd. Schepen keerden eenvoudigweg niet terug en na dagen wachten in
spanning wisten de families hoe laat het was. Van de gedurende de gehele
oorlog omgekomen 862 vissers keerde bijna de helft, 382 man juist in het laatste
oorlogsjaar niet terug. Afgezet tegen vredestijd liep de Nederlandse visserman in
dat laatste oorlogsjaar 50 maal meer kans om ‘op zee te blijven’. De visserij was
dus extreem gevaarlijk geworden maar, mede daardoor, tevens zeer winstgevend.
Het kleine beetje vis dat nog binnenkwam werd voor goudgeld verkocht. Het was
voor de meeste vissers eenvoudigweg een economische noodzaak om uit te
varen. Ook in Scheveningen en Katwijk staan indrukwekkende monumenten ter
nagedachtenis aan de omgekomen vissers. In deze kleine gesloten
gemeenschappen werd in de oorlogsjaren gerouwd. Visserij was een
familieaangelegenheid; niet zelden verloren families in één klap geliefden uit
drie generaties.
Bron:
Gouda, D.J.: De Nederlandse zeevisserij tijdens de Eerste wereldoorlog 19141918. Haarlem 1978.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:52
Pagina 37
EMMEN
19
Emmen
Hoek Hoofdstraat - Stationstraat, achter de flat
37
Kastanjeboom
Op een zwarte zwerfkei, vóór de kastanjeboom is op het gepolijste vlak de tekst
gegraveerd: ‘Vredesboom - Ter herinnering aan het einde van de Eerste
Wereldoorlog op 11 November 1918, geplant door een zevenjarige jongen, die
hier een kastanje in de grond stopte’.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
02-07-2008 16:52
Pagina 38
ENSCHEDE
Tastbare Herinnering
38
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
18a
02-07-2008 16:52
Pagina 39
ENSCHEDE
Tastbare Herinnering
Enschede
Hoek Cort van der Lindenlaan / Goolkatenweg
Monument ter herinnering aan repatriëring
De tekst op het monument is aangebracht in vier talen, Nederlands, Frans,
Engels en Italiaans en luidt: ‘Ter herinnering aan den doortocht van 32.690
Fransche, 26.960 Britsche, 6.650 Italiaansche, 1.660 Servische, 50 Russische en
15 Japansche krijgslieden, die na lange gevangenschap in Duitschland op den
terugweg naar hun vaderland tusschen 20 November 1918 en 20 Januari 1919 in
deze stad kwartier vonden en eerste gastvrijheid genoten’.
In het Duitsland van na 11 november 1918 heerste chaos; de keizer was naar
Nederland uitgeweken, het leger was in ontbinding en van een ordentelijk
bestuur was geen sprake meer. Ondertussen wilden tienduizenden geallieerde
krijgsgevangenen die in Duitsland gevangen gehouden werden, zo snel mogelijk
naar huis. Nederland kreeg onverwacht te maken met de komst van, wederom,
grote aantallen buitenlandse militairen en ditmaal niet om, zoals bij het
uitbreken van de oorlog in 1914 hier een veilig heenkomen te zoeken maar om zo
snel mogelijk thuis te komen. ‘Thuis’, dat kon zijn: Frankrijk, Engeland,
Portugal, de VS, maar ook Rusland, Servie en zelfs Japan.
39
De aantallen op het monument genoemd leveren een totaal op van 68.025 maar,
naar verluid moeten het er naar schatting in totaal zo’n 80.000 zijn geweest.
Nauwkeurige administratie was in de chaotische omstandigheden moeilijk maar
wel belangrijk omdat gemeentebesturen de opvang vooruit moesten betalen en
die dan later konden declareren bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, dat
de kosten dan weer zou verhalen op de landen van herkomst van de krijgslieden.
De gemeente Enschede kreeg er in twee maanden dus zo’n 80.000 te verwerken.
Vermoeide, hongerige en vooral ongeduldige militairen die formeel de status
hadden van ontsnapte krijgsgevangene. Dat betekende dat ze niet mochten
gaan en staan waar ze wilden. Het was niet eenvoudig om voldoende treinen te
organiseren om ze naar Vlissingen of Rotterdam te brengen en, eenmaal daar
om voldoende scheepsruimte veilig te stellen teneinde ze naar hun vaderland te
brengen. Belgen en Fransen werden via Limburg de Maas overgezet richting
België. Ook Enschede kon de stroom maar nauwelijks aan. Aan de grens in
Didam, Venlo en Sittard verschenen quarantainestations waar de krijgsgevangen
zich in grote, geïmproviseerde douche-installaties konden wassen, waar hun
kleding gereinigd werd en waar ze medisch werden onderzocht. Het duurde niet
lang of de eerste opvang zat tjokvol. De Nederlandse regering was er alles aan
gelegen om iedereen zo snel mogelijk te repatriëren doch liep ook tegen de
grenzen aan van wat mogelijk was. In afwachting van transport naar huis werden
de voormalige krijgsgevangenen daarom ondergebracht in de kampen die
voorheen waren gebruikt voor de opvang van geïnterneerden, zoals die in
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
ENSCHEDE
Tastbare Herinnering
40
02-07-2008 16:52
Pagina 40
Harderwijk en Gaasterland en andere plaatsen. Het was ook de tijd waarin de
Spaanse griep huishield in Nederland. In onhygiënische omgevingen waar veel
lichamelijk verzwakte mensen dicht op elkaar verbleven was het risico op
besmetting groot en de griep maakte juist dan ook daar de nodige slachtoffers.
In Garderen bijvoorbeeld liggen 29 Serviërs begraven die, in afwachting van
repatriëring tijdelijk waren gehuisvest in een barakkenkamp in Nieuw-Milligen,
bezweken zijn aan de Spaanse griep, zie Garderen.
Achter de tekst op het monument in Enschede gaat een organisatorische
krachtsinspanning schuil. Van half november tot eind december alleen al
werden 145.000 voormalige krijgsgevangen van vele nationaliteiten vervoerd en
in de maanden daarna volgden nog eens tienduizenden. Enschede, als grote
grensplaats kreeg de grootste aantallen te verwerken, ongeveer de helft. Maar
vele andere gemeenten langs de oostgrens, de zeehavens Rotterdam en
Vlissingen en gemeenten waarin geïnterneerdenkampen waren kregen er mee te
maken. Oldebroek op de Veluwe had geen geluk; hier werden Russen
gehuisvest. Het bleek, door de toenmalige omstandigheden in Rusland
nauwelijks mogelijk om ze repatriëren. Bovendien wilden veel Russen, in
tegenstelling tot de andere nationaliteiten helemáál niet naar huis. Ze waren,
volgens de Telegraaf een ‘allegaartje van velerlei ongure elementen’, en zij
maakten er een vieze bende van. Elders in Enschede, op een voormalig
fabrieksterrein herinnert een gedenkplaat nog aan de buitenlandse militairen
die hier werden opgevangen.
Bron:
Roodt, Evelyn de,: Oorlogsgasten: vluchtelingen en krijgsgevangenen in
Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000. pag. 395-415.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
18b
02-07-2008 16:53
Pagina 41
ZEE
Tastbare Herinnering
Enschede
NOORDWIJK
AAN
Lochemspark, Hengelosestraat
41
Beeldengroep voor Vlaamse vluchtelingen
De Belgische beeldhouwer Albert Termote vervaardigde in 1923 een bronzen
beeldengroep. Deze herinnert aan de zeshonderd inwoners van Antwerpen die in
1914 voor de Duitsers op de vlucht sloegen en in Enschede onderdak vonden. De
laatsten keerden pas in januari 1918 naar België terug. De inscriptie is ongeveer
gelijkluidend aan deze uitleg.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
ENSCHEDE
Tastbare Herinnering
18c
02-07-2008 16:53
Pagina 42
Enschede
Oosterbegraafplaats, Noord Esmarkerrondweg
42
Britse soldatengraven
Op de begraafplaats zijn militairen ter aarde besteld die, na hun ontslag uit
Duitse krijgsgevangenschap via Enschede naar huis wilden terugkeren en hier –
veelal aan Spaanse griep – zijn overleden.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
19
02-07-2008 16:53
Pagina 43
EVERDINGEN
Tastbare Herinnering
Everdingen
43
Fort Everdingen
Bij fort Everdingen in de uiterwaarden en in de Culemborgse polder zijn de
restanten van een infanteriestelling, loopgraven met betonnen
groepsschuilplaatsen, die is aangelegd in de periode 1914-1918 te zien. Deel van
de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zie Utrecht.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
GARDEREN
Tastbare Herinnering
20
02-07-2008 16:53
Pagina 44
Garderen
Begraafplaats, Koningsweg
44
Gedenkteken voor negenentwintig Servische militairen
Op welke manier zij in ons land terechtkwamen is niet duidelijk, vermoedelijk
waren het krijgsgevangenen die uit Duitsland op weg terug waren naar hun
vaderland. In afwachting van hun repatriëring werden zij tijdelijk ondergebracht
in het ontruimde mobilisatiekamp Nieuw-Milligen. Tussen 22 en 31 januari 1919
werden zij slachtoffer van de Spaanse griep en in Garderen begraven. Het
monument dateert van voor 1928. De inscriptie spreekt namelijk van het
‘Servische vaderland’ terwijl Servië in 1928 opging in Joegoslavië.
De Joegoslavische regering liet de stoffelijke resten in 1938 opgraven en
overbrengen naar een mausoleum in Tsjecho-Slowakije. Waarom naar dat land
is een raadsel. Het monument bleef achter.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
21
02-07-2008 16:53
Pagina 45
'S-GRAVENZANDE
Tastbare Herinnering
's-Gravenzande
Algemene Begraafplaats Beukenhage, Naaldwijkseweg
45
Brits massagraf
‘97 unknown British seaman of the great war 1914-1918’, vermeldt de steen. Een
massagraf met niet geïdentificeerde slachtoffers van een zwarte dag uit de Britse
maritieme geschiedenis. Daarnaast nog graven van vijftien zeelieden die wel
geïdentificeerd konden worden; bij elkaar 112 man, alle afkomstig van de
pantserkruisers HMS Cressy, HMS Aboukir en HMS Hogue. Deze schepen
behoorden tot de Britse Southern Force, een eenheid die bestond uit lichte
kruisers, torpedobootjagers en onderzeeboten. Hun taak was, het beveiligen van
de zuidelijke Noordzee. De drie kruisers patrouilleerden op 22 september 1914
langs de Nederlandse kust met een te lage snelheid en niet zigzaggend zoals de
regels voorschreven. Na díé dag zouden ze voortaan slechts in één adem worden
genoemd: Aboukir, Cressy, and Hogue. Op 22 mijl uit de kust van Scheveningen
werden, in één uur tijd, de drie kruisers door torpedo’s van de Duitse
onderzeeboot U9 tot zinken gebracht. Drie Britse kruisers op leeftijd met, als
pikant detail, dat de Cressy het eerste schip in zijn klasse was: gepantserd met
Krupp staal. Het mocht niet baten. De Aboukir werd het eerst geraakt. De
commandant verkeerde in de veronderstelling dat het schip op een mijn gelopen
was en seinde naar de andere twee dat ze te hulp moesten komen. Toen hij zijn
vergissing inzag was het te laat. De Cressy en de Hogue maakten het de
commandant van de U-boot daarmee wel heel makkelijk. Nog niet eerder verloor
de Britse marine zo snel drie schepen en meer dan 1.400 opvarenden. Aan de
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
'S-GRAVENZANDE
Tastbare Herinnering
46
02-07-2008 16:53
Pagina 46
Nederlandse kust spoelde een groot aantal van hen aan. Ze werden begraven zo
dicht mogelijk bij de plek waar ze aanspoelden, in Vlissingen, Haarlem,
Noordwijk, Den Haag en in ’s-Gravenzande.
Ruim 800 opvarenden werden gered en door Engelse en Nederlandse schepen
aan de wal gebracht. Aanvankelijk werden deze lieden geïnterneerd maar dat
was ten onrechte. Ze waren immers door neutrale schepen gered en zonder
tussenkomst van oorlogvoerende partijen in Nederland aangekomen. Het
oorlogsrecht bepaalde in dit geval dat ze niet geïnterneerd hoefden te worden;
ze mochten, zeer tegen de zin van de Duitsers naar huis. De gehele Duitse
onderzeebootbemanning werd onderscheiden met het IJzeren Kruis. Een Britse
overlevende oordeelde mild over de Duitse commandant van de U-boot,
Kapitänleutnant Otto von Weddigen ‘Von Weddigen was waarschijnlijk in het
bezit van een sportief karakter – iets wat de meeste van hun
onderzeebootkapiteins niet hadden – omdat hij de typisch Duitse gewoonte
angst te zaaien onder de overlevenden, naliet. In ons geval had hij dat makkelijk
kunnen doen, maar hij deed het niet.’ Von Weddigen haalde het eind van de
oorlog niet, hij sneuvelde in 1915.
Bron:
Roodt, Evelyn de,: Oorlogsgasten : vluchtelingen en krijgsgevangenen in
Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000, pag. 95
Ruis, D. & Noort, P. van, De ondergang van het 7th Cruiser Squadron, uitgave
stichting ‘Fort aan den Hoek van Holland’. Hoek van Holland 1995.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
22a
02-07-2008 16:53
Pagina 47
Groningen
Engelse Kamp 5, achter het complex van de van Mesdagkliniek, destijds de stadsgevangenis
GRONINGEN
Tastbare Herinnering
47
Engelse Kamp
De toegang tot het Kamp bevond zich tussen het Sterrebos en de linkerzijde van
de gevangenis. Verderop ligt de Nattebrug. Het kanaaltje onder deze brug is het
Helderdiepje dat de duidelijke begrenzing vormde van het kamp. Het voetpad
langs het Diepje leidt na honderd meter naar het oorspronkelijke terrein van het
Engelse Kamp. Op de kruising van de Kempkensberg ziet u een klein
monumentje, 85x75x80 cm. Dit werd geplaatst op initiatief van de
Vrijmetselaarsloge Groningen. Het draagt een plaquette met de volgende tekst:
‘Alhier was van 1915-1918 het Engelse Kamp Timbertown, interneringskamp van
ruim 1200 Britse militairen van de First Royal Naval Brigade’. Vanuit dit kamp
werd op 22 mei 1915 de Engelse Vrijmetselaars-loge Gastvrijheid gesticht.
Deze Britse militairen waren afkomstig uit respectievelijk het
Collingwoodbataljon, het Benbowbataljon en het Hawkebataljon van de First
Royal Naval Brigade. Deze Brigade was een onderdeel van de Royal Naval
Division die samengesteld was uit de 1e, 2e en 3e Royal Naval Brigade, welke
onder rechtstreeks bevel stond van Winston Churchill, de toenmalige Minister
van Marine. De betrokkenheid van Churchill bij deze Royal Naval Brigade was zo
groot dat men zelfs sprak van 'Churchill 's Little Army'.
Het waren voor het merendeel reservisten en vrijwilligers van de Britse Marine
die op 2 augustus 1914 vanwege de oorlogsdreiging onder de wapenen waren
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
GRONINGEN
Tastbare Herinnering
48
02-07-2008 16:53
Pagina 48
geroepen. In het opleidingskamp kregen zij te horen dat ze werden
omgeschoold tot infanterist. Op bevel van Winston Churchill werden ze,
nauwelijks geoefend en slecht toegerust, ingezet bij de verdediging van de
vestingstad Antwerpen. Samen met het Belgische leger moesten zij deze stad
verdedigen tegen de aanvallen van het Duitse leger dat het Frans-Britse leger
dreigde te omsingelen indien de Duitsers ongehinderd konden doorstoten naar
Noord-Frankrijk. Tijdwinst was dan ook de belangrijkste doelstelling bij de
verdediging van Antwerpen.
Toen op 8 oktober duidelijk werd dat de vesting Antwerpen niet langer tegen de
beschietingen van de Duitse zware kanonnen te verdedigen was, werd besloten
de Belgische verdedigingstroepen, samen met de Britten, terug te trekken over
de Schelde. Door een aantal blunders en misverstanden ontvingen de eerder
genoemde bataljons dit bevel te laat. Daardoor kwamen zij niet op tijd op de
afgesproken plaats van vertrek aan waar de toegezegde trein reeds vertrokken
bleek. Naar het scheen was ook de terugweg, door oprukkende Duitse troepen,
afgesneden. Hierdoor zag commodore Henderson, de commandant van de 1e
Brigade, geen andere mogelijkheid dan zich met zijn mannen naar het neutrale
Nederland te begeven. Hier werden de Britse troepen, in overeenstemming met
de internationale rechtsregels geïnterneerd. Uiteindelijk werden de Britten met
ruim 1.500 manschappen 'voor de duur van de vijandelijkheden' ondergebracht
in Groningen. Zij werden gehuisvest in houten barakken in het z.g. Engelse
Kamp dat gelegen was achter de toenmalige gevangenis, de tegenwoordige Van
Mesdagkliniek, aan de Hereweg. Zijzelf noemden dit kamp: Timbertown of ook
wel: HMS Timbertown.
Al na korte tijd werd duidelijk dat maatregelen moesten worden getroffen om
demoralisatie bij de Britse manschappen te voorkomen. De dagelijkse militaire
routine werd nauwkeurig onderhouden:: exercities, marsen, oefeningen bleven
doorgaan. Verder werd er naar gestreefd alle aanwezige kwaliteiten zoveel
mogelijk te benutten. Daartoe werden vele clubs opgericht waar muziek, toneel,
huisvlijt en vooral veel sport werden beoefend. Zeer bekend werd o.a. de
cabaretgroep Timbertown Follies. In het Kamp was een repetitieruimte voor de
Timbertown Follies en er waren werkplaatsen voor timmerlieden, meubelmakers,
kleermakers en elektriciens. Verder waren er leslokalen, een kerkgebouwtje, een
postkantoor en een grote recreatiezaal
tekst: M. Wielinga.
Bron:
Roodt, Evelyn de, Oorlogsgasten, Vluchtelingen en krijgsgevangenen in
Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000.
www.wereldoorlog1418.nl/engelsekamp/
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
22b
02-07-2008 16:53
Pagina 49
GRONINGEN
Tastbare Herinnering
Groningen
Zuiderbegraafplaats Hereweg
49
Negen Britse graven
XXXXXXXXXXXXXXXXX
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:53
Pagina 50
Tussen het Kurhaus en het voormalige golfslagbad op de wandelpromenade
Monument voor de land- en zeemacht 1914-1918
Aan de muur een plaquette met een reliëf van generaal Snijders. De tekst luidt::
‘Opperbevelhebber van land- en zeemacht hij waakte van Aug 1914 tot Nov 1918
voor ‘s lands veiligheid’. De verdere tekst op het monument luidt:: ‘Hulde aan de
gemobiliseerde land- en zeemacht van Aug 14 tot Nov 18 den Vaderland
getrouwe’.
Op 31 juli 1914 mobiliseerde Nederland zijn strijdkrachten, als derde land na
Oostenrijk-Hongarije en Servië die toen al met elkaar in oorlog waren. Op 4
augustus 1914 was het Nederlandse leger paraat met 200.000 man, verdeeld over
het veldleger, 4 divisies, 90.000 man, bezettingstroepen, 70.000 man,
grenstroepen, 10.000 man en depottroepen, 20.000 man. De sterkte van de
marine bedroeg, inclusief dienstplichtigen 9.000 man. De divisies van het
veldleger waren verspreid over Nederland en maakten front naar drie zijden. De
1e divisie verdedigde het westen van Nederland. De 2e divisie had zich
verschanst achter de rivier de IJssel en was dus naar het oosten gekeerd. De 3e
divisie lag in het zuiden. De 4e divisie ten slotte lag, als strategische reserve, in
/
Den Haag / Scheveningen
SCHEVENINGEN
Pagina 51
HAAG
23a
02-07-2008 16:53
DEN
Tastbare Herinnering
het midden van het land. In tegenstelling tot het statische vestingstelsel had de
opperbevelhebber met het veldleger een mobiel en flexibel
verdedigingsinstrument ter beschikking. Waar het veldleger uit merendeels
jonge dienstplichtigen bestond, werd het andere deel van de landstrijdkrachten
gevormd uit oudere lichtingen van de landweer. Zij bemanden de forten en
stellingen, vormden de territoriale troepen voor grens- en kustbewaking en
verdediging van vitale objecten, en dan waren er nog de depottroepen. Het
Vestingstelsel was het statische verdedigingssysteem dat rond de vesting
Holland lag. Het bestond uit een groot aantal forten en stellingen waarvan de
Nieuwe Hollandse Waterlinie, met 21 bataljons, de verreweg belangrijkste was.
Aan het eind van de oorlog was het leger uitgegroeid tot ruim 400.000 man, een
verdubbeling ten opzichte van 1914. Al die jaren was het Nederlandse leger
paraat. Op een snelle mobilisatie was het Nederlandse leger wel voorbereid
maar niet op een lange. Demobilisatie was, gezien de positie waarin Nederland
zich bevond, politiek onmogelijk. Nederland kon nog altijd, zij het ongewild, bij
de oorlog betrokken raken en een gemobiliseerd leger was één van de middelen
om dat te voorkomen. Maar deze mobilisatie trok wel een zware wissel op de
maatschappij. Terwijl de handen hard nodig waren in de landbouw, industrie en
nijverheid zaten vele tienduizenden kostwinners, in de ogen van velen van hen,
hun tijd te verdoen in dienst. Coulante verlofregelingen konden niet voorkomen
dat, in de ogen van velen de krijgsmacht een nutteloos instituut was geworden.
Het monument op de Strandweg(de Boulevard) in Scheveningen kwam tot stand
op initiatief van de twee verenigingen Onze Vloot en Ons Leger, het moest de
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
51
02-07-2008 16:53
Pagina 52
DEN
HAAG
/
SCHEVENINGEN
Tastbare Herinnering
52
opofferingen gedenken die de gemobiliseerden van land- en zeemacht zich
hebben getroost. Het toont het Nederlandse rijkswapen, geflankeerd door een
soldaat en een matroos. Bij de onthulling ervan gaf de toenmalige burgemeester
van Den Haag, J. Patijn, te kennen dat het monument wat hem betreft veel te
klein was. Maar wat met de inzameling bijeengebracht was liet kennelijk niet
meer toe dan dit.
Bron::
Schulten, P. en Kraaijestein, M.,, ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste
Wereldoorlog’, in
Binnenveld, Hans, e.a. ed.,, Leven naast de catastrofe:: Nederland tijdens de
Eerste Wereldoorlog. pag. 163-179.
(www.wereldoorlog1418.nl/nederlandse-gedenktekens/index.html)
Staarman, Alfred,: Verre van Vredig. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog
1914-1918. Delft 2004.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
23b
02-07-2008 16:53
Pagina 53
Den Haag / Scheveningen
DEN
HAAG
/
Rijdend op de Scheveningseweg, komend vanuit Den Haag en ongeveer 150 meter voordat
de Frankenslag daar op uitkomt aan de rechterkant
SCHEVENINGEN
Tastbare Herinnering
53
Monument voor de omgekomen vissers uit Scheveningen
De tekst op het monument luidt: ‘ter nagedachtenis aan de ruim 300
Scheveningsche visschers die tijdens den wereldoorlog 1914-1918 op zee het
leven lieten. Zij zijn daar, waar nacht noch nevel is’. Het monument is
ontworpen door architect C. J. M. van Duijne en werd in 1921 opgericht, zie ook
Egmond.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
23c
02-07-2008 16:53
Pagina 54
Den Haag
Den Haag, begraafplaats Oud Eik en Duinen
DEN
HAAG
Tastbare Herinnering
54
Graf Cort van der Linden
De liberaal mr. P. J. A. Cort van der Linden, 1846-1935, werd op zevenenzestig
jarige leeftijd premier. Hoewel nooit deel uitmakend van het parlement, was hij
van 1897-1901 minister van Justitie geweest en vervolgens lid van de Raad van
State. Het liberale extraparlementaire kabinet Cort van der Linden loodste
Nederland door de Eerste Wereldoorlog, 1914-1918, en bracht de belangrijke
Grondwetsherziening van 1917 tot stand. Hierdoor werd zowel de kiesrechtstrijd
als de schoolstrijd beëindigd. Het districtenstelsel werd vervangen door de
evenredige vertegenwoordiging. Het kabinet bestond uit negen liberale en
vrijzinnig-democratische ministers. Minister-president Cort van der Linden is niet
aangesloten bij een politieke partij. Het kabinet nam tijdens de periode 1914-1918
maatregelen om het economische leven zoveel mogelijk overeind te houden en
voerde distributie van allerlei producten in omdat door de oorlogvoering ter zee
steeds grotere problemen bij de invoer van goederen ontstonden. Door
parlementair journalisten werd Cort van der Linden ooit als de meest bekwame
Nederlandse premier van de twintigste eeuw gekozen. Terecht: hij loodste
Nederland veilig door de oorlogsjaren door een combinatie van staatsmanschap,
beginselvastheid en geluk. Als er één Nederlandse staatsman is die een
monument verdiende, dan was het deze liberaal. Toch is het er niet. Een enkele
straatnaam en een verweerde grafsteen is alles.
Bron: http://www.parlement.com
Wils, Eric, R. J., Het verweerde graf van mr. Cort van der Linden, Nederlands
premier in de Eerste Wereldoorlog, in: www.wereldoorlog1418.nl/cort-van-derlinden
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
23d
02-07-2008 16:53
Pagina 55
HAAG
Tastbare Herinnering
Den Haag
DEN
Begraafplaats St.Petrus Banden, Kerkhoflaan
55
Vier Britse oorlogsgraven
Drie van de zesenzestig Engelse militairen die in Den Haag geïnterneerd waren,
zijn aan een dodelijke ziekte bezweken en hebben op de Rooms-Katholieke
begraafplaats Sint-Petrus Banden hun laatste rustplaats gekregen. De graven
hebben eenvoudige staande zerken van hardsteen en banden van bianco del
mare. Begraven zijn:: Thomas Dolan, oud 36 jaar, Sergeant, 2nd Battaillion of the
Royal Scotts, overleden op 13 mei 1918. George Patrick Diprose, oud 33 jaar,
Sergeant, 2nd Battaillion of the Suffolk Regiment, overleden op 29 september
1918. William Owen Roberts, oud 37 jaar, Sergeant, 1st Batallion of the Royal
Welsh Fuseliers, overleden 15 november 1918. Behalve deze drie militairen ligt
hier ook begraven:: Pauline, Catherine French-Jongmans, oud 20 jaar, overleden
op 7 december 1918. Zij was gehuwd met sergeant French, Suffolk Regiment, die
was verbonden aan de Engelse ambassade. Alle vier de graven staan onder
beheer van de Britse Oorlogsgravenstichting.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
23e
02-07-2008 16:53
Pagina 56
Den Haag
Algemene Begraafplaats Den Haag, Kerkhoflaan
DEN
HAAG
Tastbare Herinnering
56
Britse oorlogsgraven
55 Britse oorlogsgraven waaronder een aantal niet-geïdentifceerde
marinemannen. Zij behoorden tot de opvarenden van de kruisers HMS Cressy,
HMS Aboukir en HMS Hogue, die in september 1914 voor de kust van Hoek van
Holland door een Duitse onderzeeboot werden getorpedeerd, zie ’s-Gravenzande.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
24
02-07-2008 16:53
Pagina 57
HAARLEM
Tastbare Herinnering
Haarlem
Kleverlaan, Algemene begraafplaats
57
Graf Britse zeeman W. Stokes
Op deze begraafplaats is het graf te vinden van de Britse zeeman W. Stokes,
opvarende van de HMS Hogue, slachtoffer van een treffen tussen Duitse en
Britse oorlogsschepen voor onze kust. Hij werd gewond aan land gebracht en
overleed in het Elisabeth Gasthuis.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
HALSTEREN
Tastbare Herinnering
25
02-07-2008 16:53
Pagina 58
Halsteren
Boomdijk
58
Twee manschapsonderkomens uit 1918
De verdediging van Nederland was tijdens de Eerste Wereldoorlog hoofdzakelijk
gericht op de zuidgrens. In Zeeland en het westen van Noord-Brabant was echter
het risico aanwezig van een Engelse aanval vanuit het westen. De legerleiding
had besloten dat bij een Britse aanval op de Zeeuwse kust deze niet verdedigd
zou worden. De troepen zouden dan moeten terugtrekken achter, wat genoemd
werd, de Brabantse Wal. Vanaf 1915 werd er begonnen met het inrichten van de
stelling West Noord-Brabant, ook wel genoemd de stelling WoensdrechtSteenbergse Vliet. Deze verdedigingslijn liep van de Belgische grens bij
Ossendrecht tot aan de mond van de Dintel, ten zuiden van Willemstad, waar ze
aansloot op de stelling van het Hollands Diep en het Volkerak. De stelling West
Noord-Brabant werd hoofdzakelijk bemand door infanterie-eenheden van het
veldleger. Er werden loopgraven aangelegd en betonnen onderkomens gebouwd.
Er was tijdens de oorlog een groot gebrek aan materialen om de stelling te
kunnen afbouwen. In november 1918 was zij nog steeeds onvoltooid. Een aantal
betonnen groepsschuilplaatsen herinnert nog aan de stelling:: vier in Halsteren,
bij Bergen op Zoom, en twee onvoltooide bij Hoogerheide.
Bron:: www.forten-brabant.nl
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
26
02-07-2008 16:53
Pagina 59
HARDERWIJK
Tastbare Herinnering
Harderwijk
Algemene Begraafplaats, J.P. Heyelaan
59
Belgisch militair ereveld
Na de val, in oktober 1914 van de vesting Antwerpen weken ca. 33.000 Belgische
militairen uit naar Nederland. Zij werden geïnterneerd en ondergebracht in een
aantal plaatsen waaronder met name, Amersfoort en Harderwijk. Aan het einde
van de oorlog lagen er op de Algemene begraafplaats van laatstgenoemde stad
zesendertig Belgen begraven, het merendeel overleden aan de Spaanse
griepepidemie van 1918-‘19. Op 28 september 1963 werd het huidige ereveld
officieel door de Belgische ambassadeur in Nederland geopend, nadat de elders
in Nederland overleden Belgische militairen hier waren bijgezet. Er staan nu 225
grafstenen en op het herdenkingsmonument, achteraan op het ereveld, staan de
namen van 124 doden vermeld die niet konden worden herbegraven. De meeste
graven zijn gedolven voor griepslachtoffers. Op de stenen staan evenwel ook de
namen van J.L. Boeykens, P. Deherdt, P.F. Desmedt en C.C. Devrieze, Belgische
militairen die, gezien plaats en datum van overlijden omkwamen tijdens een
opstand in Zeist op 3 december 1914, een opstand die door Nederlandse
bewakingstroepen met geweld werd neergeslagen. Behalve een aantal graven
van Belgische vrouwen en kinderen, elders op het kerkhof bevindt zich daar ook
het graf van een Nederlands meisje dat indirect slachtoffer werd van de oorlog.
Onder een grafmonument in de vorm van een half afgezaagde boom ligt het
stoffelijk overschot van de zesjarige Woutje van de Velde. Zij was slachtoffer van
een door een geïnterneerde Belgische militair in januari 1917 gepleegd
zedenmisdrijf.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
HEERLEN
Tastbare Herinnering
27
02-07-2008 16:53
Pagina 60
Heerlen
Algemene Begraafplaats, Akerstraat 37a
60
Monument voor achttien overleden Belgische militairen
Het monument herinnert aan overleden Belgische geïnterneerden, onder hen
een groot aantal Spaanse griep- slachtoffers. Deze Belgen behoorden tot een
groep die door de Nederlandse regering te werk werd gesteld in de Limburgse
mijnen Willem Sophie, Oranje Nassau, Laura en de Vereeniging. Enerzijds werd
dit gedaan als werkverschaffing voor de Belgen, anderzijds was het ook hard
nodig omdat veel Duitse en Oostenrijkse mijnwerkers de mijnen hadden
verlaten bij het uitbreken van de oorlog omdat ze voor militaire dienst in eigen
land werden opgeroepen. Van de 3.000 in Limburg verblijvende Belgen werkten
er naar schatting 2.000 in de mijnen. Het monument is in 1925 onthuld in
aanwezigheid van Belgische en Nederlandse militaire en kerkelijke autoriteiten.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
28a
02-07-2008 16:53
Pagina 61
HELDER
Tastbare Herinnering
Den Helder
DEN
Fort Kijkduin, Verhuellplein1, Huisduinen en fort Erf Prins, Fortweg Den Helder
61
Fort Erfprins en fort Kijkduin
De stelling van Den Helder bestaat uit forten en werken die in de negentiende
eeuw zijn aangelegd ter bescherming van de marinehaven en het Marsdiep. Fort
Erfprins is, met een oppervlakte van 49 hectare het grootste fort van Nederland.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn in ± 1916 bij fort Kijkduin, Admiraal
Verhuellplein 1 in Huisduinen betonnen werken aangelegd waaronder: 3
loopgraven van gewapend beton, 1 scherfvrij onderkomen voor manschappen, 2
dubbele mitrailleurkazematten,1 dubbele kanonkazemat en 1 kleine
waarnemingspost. Vooral de betonnen loopgraven zijn uniek. Ze zijn opgetrokken
uit dunwandig 12 cm dik beton en liggen met een lengte van 10 tot 12,5 meter
ingegraven in het duin. De voor- en achterwanden wijken ten opzichte van elkaar
iets uit. De voorwanden, gericht op het zuidoosten bevatten dertien kleine
schietgaten die met een ijzeren rand zijn verstevigd. De loopgraven zijn voor de
helft met gewapend beton overdekt en er zijn bergplaatsen voor munitie in
gemaakt. De dubbele kanonkazemat bood plaats aan twee kanonnen van 10 cm
brons. De frontwanddikte bedraagt 110 cm beton.
Bron:: Historische verdedigingswerken in Noord-Holland 1915-1940. Uitgave
Provinciaal Bestuur van Noord-Holland. Haarlem 1990
www.fortendenhelder.nl
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
02-07-2008 16:53
Pagina 62
DEN
HELDER
Tastbare Herinnering
62
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Pagina 63
HELDER
02-07-2008 16:54
DEN
Tastbare Herinnering
63
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
02-07-2008 16:54
Pagina 64
DEN
HELDER
Tastbare Herinnering
64
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Pagina 65
HELDER
28b
02-07-2008 16:54
Den Helder
Rotonde nabij station en watertoren
Marinemonument
Het marinemonument, ter nagedachtenis van de achtenvijftig tijdens de Eerste
Wereldoorlog omgekomen Nederlandse marinemannen, is in 1922 door
koningin Wilhelmina onthuld. Het is een groot monument met een acht meter
hoge zuil met daarvoor een vrouwenfiguur die steunt op een anker, symbolisch
voor het vertrouwen van het Nederlandse volk in zijn zeemacht. Het kind aan
haar voeten symboliseert de nieuwe generatie en de hoop op de toekomst. Op de
vier hoeken van het verhoog zijn hardstenen paaltjes, onderling verbonden door
een ketting, afkomstig van de torpedoboot G11 die bij Terschelling op een mijn
was gelopen. De marine had in Europa 9.000 man onder de wapenen met als
taak, de Nederlandse neutraliteit in de kustwateren te bewaken. Regelmatig
werden buitenlandse schepen opgebracht en geïnterneerd. Zo kon het gebeuren
dat er in de binnenhaven van Alkmaar een tijdje een Duitse, geïnterneerde
onderzeeboot lag. Bij de handhaving van de neutraliteit vielen slachtoffers, de
meeste bij ongelukken met zeemijnen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog spoelden
meer dan 6.000 Britse en Duitse mijnen aan op de Nederlandse kust. Er zijn
tijdens de oorlog diverse marineschepen op een mijn gelopen en ook bij het
demonteren gebeurden ongelukken. Die ongelukken veroorzaakten vaak veel
slachtoffers tegelijk. Zo ontplofte in november 1914 in Westkapelle een
aangespoelde zeemijn. Hierbij vielen negen slachtoffers. Op 2 mei 1918 liep de
mijnenvisser Frans Naerebout op een mijn: tien doden. Op het monument
stonden aanvankelijk de namen van 58 mannen maar naderhand werden daar
nog enkele namen aan toegevoegd van zeelieden die door latere
mijnongelukken waren omgekomen. Het monument werd in de marinestad Den
Helder meer en meer aan zijn lot overgelaten. Het herdenken van de slachtoffers
uit de mobilisatieperiode raakte al snel in onbruik. Na 1945 werd het alleen nog
gebruikt om de gevallenen uit de Tweede Wereldoorlog te herdenken. Het werd
ook nog eens verplaatst van het haventerrein naar een rotonde elders in de stad.
DEN
Tastbare Herinnering
65
Bron:
Schulten P. & Kraaijestein, M. ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste
Wereldoorlog’, in: Hans Binnenveld e.a. (red.), Leven naast de catastrofe:
Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, pag. 163-179.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
28c
02-07-2008 16:54
Pagina 66
Den Helder
Nieuwediep, Buitenhaven, bij het Marinemuseum
DEN
HELDER
Tastbare Herinnering
66
Gedenkbank
De op 10 juli 1919 door de vereniging De Vloot geplaatste gedenkbank is
ontworpen door de architecten J. en H.A.J. Baanders en uitgevoerd in baksteen
met toepassing van muschelkalksteen. Aan de binnenzijde, boven de zitting
draagt de bank de volgende inscriptie: ‘Gedenkt den Luitenant-ter-zee Johan
August de Jongh, die, om één zijner manschappen van een wisse dood te
redden, den 24 October 1917 in het Westgat te water sprong en na diens redding
zelf door uitputting verdronk.’
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
28d
02-07-2008 16:54
Pagina 67
HELDER
Tastbare Herinnering
Den Helder
DEN
Kerkhoflaan 4, Kerkhof Huisduinen
67
Grafmonument
Grafmonument voor de slachtoffers van het op een mijn gelopen
stoomloodsvaartuig Frans Naerebout. Op 2 mei 1918 liep de mijnenvisser Frans
Naerebout bij Terschelling – ruim binnen de territoriale wateren – op een
vermoedelijk Britse mijn. Het schip zonk binnen twee minuten. Vijf
bemanningsleden kwamen om, negen opvarenden werden gered.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
HELWIJK
Tastbare Herinnering
29
02-07-2008 16:54
Pagina 68
Helwijk
Rond fort de Hel, aan de Helsedijk (gemeente Moerdijk)
68
Betonnen groepschuilplaatsen
Fort de Hel maakte deel uit van de Stelling van het Hollands Diep en Volkerak.
Het fort sluit de dijkaccessen ten zuiden van Willemstad af. Een in de dijk
vescholen, betonnen groepsschuilplaats herinnert aan de versterkingen die in
dit gebied tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn aangelegd. In de nabije omgeving,
in Bovensluis, Dintelsas en Ooltgensplaat en Willemstad zijn soortgelijke
schuilplaatsen te vinden.
Bron:: www.forten-brabant.nl Zie Willemstad.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
30a
02-07-2008 16:54
Pagina 69
'S-HERTOGENBOSCH
Tastbare Herinnering
's-Hertogenbosch
Begraafplaats Groenendaal, Herven 1
69
Graf van second lieutenant G.T.G. McMicking
Verdere grafsteengegevens geven aan dat hij behoorde tot het Cambridgeshire
Regiment en op 11 november 1918(!), 24 jaar oud, is overleden. Uit informatie
van de Royal Anglian Regimentsarchieven kan worden afgeleid dat McMicking
in juli 1914 op vakantie was in Duitsland en tot krijgsgevangene werd gemaakt.
Hij ontsnapte, werd opgepakt en ontsnapte opnieuw. Hij overleed in Nederland.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
'S-HERTOGENBOSCH
Tastbare Herinnering
30b
02-07-2008 16:54
Pagina 70
's-Hertogenbosch
Gedenksteen aan het stadhuis Wolvenhoek 1
70
Gedenksteen Belgische vluchtelingen
Ter herinnering aan de in deze stad ondergebrachte Belgische vluchtelingen, de
tekst luidt: ‘De uitgeweken Belgen Ter dankbare herinnering Aan de stad ’sHertogenbosch Oct. 1914 Dec. 1918’. De onthulling heeft plaatsgevonden op 14
december 1918.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
31
02-07-2008 16:54
Pagina 71
HOLLAND
Tastbare Herinnering
Hoek van Holland
HOEK
VAN
Stationsweg 82. Fort aan den Hoek van Holland
71
Pantserfort fort
Het pantserfort fort aan den Hoek van Holland werd gebouwd aan de Nieuwe
Waterweg, ter verdediging van Rotterdam. De werkzaamheden begonnen in 1881
en in 1889 werd het officieel in gebruik genomen. Tijdens de Eerste
Wereldoorlog was het opgenomen in de Nederlandse defensie en volledig
bemand met bijna 300 militairen. Er zijn tijdens de periode 1914-1918 weinig
veranderingen aangebracht maar het is toch in dit boekje opgenomen omdat
het een museum huisvest dat een goed beeld geeft van het leven in een kustfort.
Zie ook: www.forthvh.nl
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
HONSWIJK
Tastbare Herinnering
32
02-07-2008 16:54
Pagina 72
Honswijk
Noordelijke Lekover ten westen van Honswijk
72
Fort Honswijk
Fort Honswijk maakte deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op 2
augustus 1915 werd op het fort een monument opgericht om één jaar mobilisatie
te herdenken. Men deed dit door het planten van een boom, een linde, en het
daaromheen plaatsen van een hek met op de hoekpunten daarvan
artilleriegranaten van de vestingartillerie en op de daartussen staande schilden
geweerpatronen van de infanterie, een en ander symbolisch verbonden met
ijzeren kettingen. De tekst luidt:‘den sterksten band schonk ons dit jaar,
vertrouwen in elkaar’. Maar er is nog meer symboliek te ontwaren rondom de
wapenschilden van het monument. Elke staander met daarop een schild stelt
een jonge boomstam voor, de mobilisatie, waaruit twee takken ontspruiten, de
kracht en de vrede. De boodschap: één jaar mobilisatie had, door kracht te
tonen de vrede behouden. De inwijding van het monument op 2 augustus 1915
werd groots aangepakt. In aanwezigheid van de voltallige bezetting van
naburige forten (hoezo paraat?) en autoriteiten werd het feest ingeluid door de
binnenkomst van de Nederlandse maagd op een versierde boerenwagen. De
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:54
Pagina 73
maagd, uitgedost met allerhande vlaggen en vaandels zong het Wilhelmus, ‘een
trilling van geestdrift ging daarbij door onze gelederen’, aldus de
geschiedschrijver van het fort. Het hele gebouw was versierd, met behulp van
viooltjes waren in het plantsoen de letters W, J, en H aangebracht. Aan het
zingen van liederen werd veel aandacht besteed. Hier één couplet uit het
Honswijklied:
Op de wijze van: ‘Alle man van Neêrlands stam’,
Als mannen van Honswijkfort
Staan wij allen met ons leven
In, voor ’t woord door ons gegeven
Deden ’t woord nog nooit te kort;
Wie dan ook op Honswijk bouw’
Heeft nooit rouw,
Vindt, wat er ook komen zal,
Getrouw aan ’t woord, Honswijk steeds pal’
etc.etc.etc.
Muziek, dans en een dichtwedstrijd completeerden de feestelijkheden. Het
Honswijks Operettegezelschap voerde nog de operette ‘De smachtende biggen’
ten tonele. Als herinnering aan deze gedenkwaardige dag kregen alle
‘Honswijkers’ bovendien een gedenkpenning, hen aangeboden door de
officieren van het fort. Het monument is overigens een kopie. In de Tweede
Wereldoorlog vonden de Duitsers het nodig het oorspronkelijke te verwijderen,
vermoedelijk vanwege de vaderlandslievende teksten op de schilden. Na de
oorlog is het weer opgebouwd door voormalig-gemobiliseerden toen ze
ontdekten dat het verdwenen was.
TASTBARE
HERINNERING
HONSWIJK
Tastbare Herinnering
73
1914-1918
KAMPERLAND
Tastbare Herinnering
33
02-07-2008 16:54
Pagina 74
Kamperland
locatie : Algemene begraafplaats Kamperland
74
Graf van W.G. Whitfield, opvarende van H.M.S. “Eden”
De Britse destroyer H.M.S. “Eden” kwam op 17 juni 1916 in het Kanaal in
aanvaring met het Franse hospitaalschip S.S. “France” en zonk. Een aantal
opvarenden van de Eden kwam daarbij om het leven. Het lichaam van 21-jarige
koksmaat W.G. Whitfield spoelde een maand later, op 17 juli 1916 bij de NoordBevenlandse zeedijk van Kamperland aan. Op 18 juli 1916 werd hij op de
algemene begraafplaats van Kamperland begraven.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
34
02-07-2008 16:54
Pagina 75
KATWIJK
Tastbare Herinnering
Katwijk
Boulevard
75
Monument voor omgekomen vissers
Op de Boulevard staat een monument voor de vissers die tijdens de oorlog 19141918 omkwamen. In de voet is in reliëf een onderzeeboot aangebracht. De tekst
luidt: ‘De zee zal de dooden in haar wedergeven' en 'Ter nagedachtenis aan de
stoere visschers die gedurende de oorlogsjaren 1914-918 zijn omgekomen’. Het
monument is aangeboden door Prinses Juliana ‘aan de bevolking van Katwijk in
dankbare herinnering aan haar tweejarig verblijf in de gemeente 1927-1929’, zie
Egmond.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
LEEUWARDEN
Tastbare Herinnering
35
02-07-2008 16:54
Pagina 76
Leeuwarden
Voorstreek
76
Beeld van Mata Hari
Maria Geertruida Zelle uit Leeuwarden werd bekend als oosterse danseres onder
de artiestennaam Mata Hari, Oog van de dag. Zij had tijdens 1914-1917 vele
contacten met hoge Franse, Duitse en Britse officieren. Op beschuldiging van
spionage werd zij, in 1917, door de Fransen gefusilleerd.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
36
02-07-2008 16:54
Pagina 77
LEIDEN
Tastbare Herinnering
Leiden
Rapenburg. Bank, kruising Rapenburg en Breestraat
77
Gedenkbank
Op de bank is de volgende tekst aangebracht: ‘De Leidsche burgerij aan hare
burgemeester jhr. mr. dr. N. de Gyselaar’. Daaronder de tekst ‘ Na uitvoerige
discussie herplaatst mei 1985 raadsbesluit 1984 RV nr. 44’. Deze door Willem
Brouwer ontworpen bank werd in 1920 geplaatst als eerbetoon aan de Gyselaar,
burgemeester van Leiden tussen 1910 en 1927, als dank voor zijn goede zorg voor
de bevolking tijdens de Eerste Wereldoorlog.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
MAARTENSDIJK
Tastbare Herinnering
37
02-07-2008 16:54
Pagina 78
Maartensdijk
Antoniedijk / Ruigenhoeksedijk
78
Fort op de Ruigenhoekse dijk
Fort Ruigenhoek, behorend tot de tweede fortengordel ten oosten van Utrecht en
deel uitmakend van de Nieuwe Hollandsche Waterlinie, zie Utrecht, is voorzien
van observatieposten en mitrailleurposten, gebouwd gedurende de Eerste
Wereldoorlog. Vlakbij het fort ligt een inlaatsluis. Het is in beheer bij
Staatsbosbeheer.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
38a
02-07-2008 16:54
Pagina 79
MAASTRICHT
Tastbare Herinnering
Maastricht
St. Pietersstraat
79
Gedenkteken voor gestorven Franse vluchtelingen
Een groot aantal Franse vluchtelingen kwam via Maastricht ons land binnen.
Vele stierven door de ontberingen. In 1925 werd in Maastricht een comité
gevormd om een gedenkteken op te richten. Professor Huub Luns – vader van de
latere minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns, 1911-2002 – ontwierp dit.
Het bestaat uit een graftombe onder een doek, waarschijnlijk de Franse vlag,
met aan het hoofdeinde een vrouwenfiguur. Er zijn twee inscripties: ‘Op 23 Mei
1926 werd dit gedenkteken onthuld ter nagedachtenis van de
vierhonderdvierenvijtig Franse burgers die als slachtoffer van den Wreeden Krijg
het leven lieten in het herbergzame Nederland’, en ‘Ils s’endormaient en parlant
du retour au pays’. Zij sliepen in, terwijl zij spraken over terugkeer naar hun
land.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
MAASTRICHT
Tastbare Herinnering
38b
02-07-2008 16:54
Pagina 80
Maastricht
Algemene Begraafplaats, Tongerseweg
80
Monument voor Belgische militairen
Op de Algemene begraafplaats staat een monument voorstellende een stenen
wand met daarvoor een schrijvende vrouwenfiguur. In reliëf zijn twee zwaarden
en twee helmen met zwaarden en lauwertakken aangebracht. Het is bestemd
voor een vijftal in Maastricht gestorven, Belgische militairen: A. Nee, H.
Maurissen, J. Joesofovitsch, N. Nivelle, H. Cardinaels. De tekst erop in zowel het
Nederlands als het Frans luidt: ‘1914-1918. In memoriam. Aan de Belgische
soldaten overleden te Maastricht. En verder ‘Lux perpetua luceat eis’. Het
eeuwige licht moge hen beschijnen.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
39
02-07-2008 16:54
Pagina 81
MUIDERBERG
Tastbare Herinnering
Muiderberg
Nederlands Israëlitische Begraafplaats, Googweg 6
81
Graf Roosje Vecht
Op deze begraafplaats rust Roosje Vecht, geboren op 18 juli 1881. Na een
ongelukkige liefde vertrok ze in 1914, als Rode Kruisverpleegster naar het front
en deed eind september van dat jaar dienst in het, door Britten opgezette,
Belgian Field Hospital in Antwerpen. Na de val van de stad werkte ze in
verschillende hospitalen bij Ieper. Op 23 januari 1915 werd ze tijdens een
bomaanval zwaar gewond en overleed ze de volgende dag. Na de oorlog werd
haar stoffelijk overschot naar Muiderberg in Nederland overgebracht .Gezien de
Hebreeuwse teksten op de graven is de plaats van het graf, voor mensen die deze
taal niet beheersen, zonder hulp van de beheerder niet vast te stellen.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
NEEDE
Tastbare Herinnering
40
02-07-2008 16:54
Pagina 82
Neede
Hoek Kempersdijk – Ruwenhof
82
Monument “De Vredesklok”
De oorspronkelijke klok – de huidige is de derde versie – werd op 10 september
1920, ter herdenking van de neutraliteit van Nederland tijdens de Eerste
Wereldoorlog door de inwoners van Neede aan het gemeentebestuur
geschonken. Het monument is opgetrokken uit gewone klinkers met hier en
daar wat zandstenen of hardstenen versieringen. Bovenin is een uurwerk
geplaatst. In het voetstuk zijn twee hardstenen platen aangebracht met de
respectievelijke teksten: ‘Door de inwoners van Neede aangeboden aan het Gem.
Bestuur 10 Sept. 1918’, en ‘Neerlands Neutraliteit 1914-1918’. Deze laatste versie
van het monument werd, ter ere van het 800 jarig bestaan van Neede, weer
teruggeplaatst met enkele gerestaureerde onderdelen.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
41
02-07-2008 16:54
Pagina 83
NIEUWKERK
Tastbare Herinnering
Nieuwkerk
Oude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene Begraafplaats
83
Gedenknaald
Het landgoed Nieuwkerk ligt in de buurt van Goirle en ligt deels op Belgisch, deels
op Nederlands grondgebied. Het was in 1914 eigendom van baron De Meester de
Betzenbroek. ’t Misterke, zoals de baron in de omgang werd genoemd, liet begin
1914 op Belgisch gebied een landhuis bouwen waarin hij graag verbleef. Na het
uitbreken van de oorlog werd zijn buitenverblijf al spoedig bezet door Duitse
soldaten die met de grensbewaking waren belast. Pruisische en Beierse militairen
hadden spoedig van de hele inboedel een puinhoop gemaakt, geen wonder dus dat
de baron een gruwelijke hekel aan de Duitsers kreeg. In het geheim werkte hij mee
om Belgische soldaten in burgerkleding naar Nederland te laten ontsnappen zodat
deze via Engeland weer aan het front zouden kunnen worden ingezet. De Duitsers
kregen echter lucht van deze illegale praktijken en probeerden de baron gevangen
te nemen. Er werd zelfs een prijs op zijn hoofd gesteld. Op 13 maart 1916 was het de
Duitsers bijna gelukt hem in handen te krijgen. Enkele soldaten, tuk op de
beloning die hen te wachten stond grepen hem op Nederlands grondgebied vast en
probeerden hem de grens over te trekken. Soldaten van het Nederlands
grenswachtdetachement kwamen op het rumoer af en konden d’n Baron bevrijden.
Ter herinnering aan deze gebeurtenis heeft De Meester de Betzenbroek op die
plaats later een gedenknaald laten plaatsen die, vele jaren lang, op de top ervan
een leeuwtje droeg. Omdat dit leeuwtje was los geraakt heeft de baron Jamblin de
Mieux, huidige eigenaar van Nederlands en Belgisch Nieuwkerk is, dit verwijderd
en wordt het – ongeschonden – in zijn huis bewaard.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
42
02-07-2008 16:54
Pagina 84
Nieuw Milligen
Oude weg Amersfoort - Apeldoorn
NIEUW
MILLIGEN
Tastbare Herinnering
84
Obelisk
Ter herinnering aan het barakkenkamp dat hier op 22 oktober 1915 werd
opgericht, voor het gemobiliseerde 12e Regiment Infanterie. Ook nog aanwezig
zijn de oude hekpalen van het barakkenkamp.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
43
02-07-2008 16:54
Pagina 85
NIJMEGEN
Tastbare Herinnering
Nijmegen
Begraafplaats Rustoord
85
Graven van Britse militairen
Hier liggen vier Britse militairen begraven: soldaat Wrigley, 30-11-1918, soldaat
Toder, 10-12-1918, soldaat Twigger, 16-12-1918 en soldaat Servant 3-1-1919.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
44
02-07-2008 16:54
Pagina 86
Noordwijk aan Zee
Oude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene begraafplaats
NOORDWIJK
AAN
ZEE
Tastbare Herinnering
86
Britse zeemansgraven in Noordwijk aan Zee
Op de Algemene begraafplaats bevinden zich een Canadees graf, vijfenzeventig
Britse en vijf Zuid-Afrikaanse oorlogsgraven. Bij de Britten zijn gesneuvelden van
de torpedering door een Duitse onderzeeboot in 1914 van drie kruisers, zie ’s
Gravenzande. De Zuid-Afrikaanse doden zijn onder meer inheemse soldaten die
zijn omgekomen in 1917 bij een scheepsramp in Het Kanaal.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
45
02-07-2008 16:55
Pagina 87
NUNSPEET
Tastbare Herinnering
Nunspeet
Eperweg (naast de katholieke kerk)
87
Naamloze grafsteentjes van Belgische vluchtelingen
Op deze begraafplaats bevindt zich een veld met naamloze grafsteentjes van
Belgische vluchtelingen die in het kamp bij Nunspeet zijn overleden Aan het
einde staat een bakstenen monument met de inscriptie: ‘Gastvrij Nederland aan
de afgestorvene vluchtelingen 1914 – 1918’. Bij de opening van het kamp op 1
december 1914 telde men 3.269 bewoners, op 1 februari '15 waren er inmiddels
6.529. De eerste tien maanden overleden tweehonderdvierenzestig kinderen
beneden de twaalf jaar. Ter vergelijking: 6,41%, tegenover 1,44% in Ermelo. Na
ingrijpen van de gealarmeerde regering kon het sterftecijfer worden
teruggebracht tot 2,3% tegen 1,4% in vluchtoord Ede.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
OOLTGENSPLAAT
Tastbare Herinnering
46
02-07-2008 16:55
Pagina 88
Ooltgensplaat
Achter de Meidoornstraat
88
Groepsschuilplaats uit 1918
In de gemeente Oostflakkee, staan enkele betonnen groepsschuilplaatsen uit de
Eerste Wereldoorlog. Ze maakten deel uit van de Stelling van het Hollands Diep
en het Volkerak.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
47a
02-07-2008 16:55
Pagina 89
ROTTERDAM
Tastbare Herinnering
Rotterdam
Algemene Begraafplaats Crooswijk, Kerkhoflaan
89
Massagraf van veertien Duitse militairen
Een standbeeld van moeder en kind markeert een massagraf van veertien Duitse
militairen die, tijdens het transport in het kader van uitwisseling van gewonde
krijgsgevangenen van Engeland naar Duitsland via Nederland, in Rotterdam zijn
overleden. Ter weerszijden van het standbeeld staan twee sokkels met
inscripties. Op de linker steen staat het symbool van de Volksbund Deutsche
Kriegsgräberfürsorge e.V., met de tekst: ‘Vor der Toren der Heimat hat der
unerbittliche Tod die Hoffnung auf ein Wiedersehen vernichtet’. Op de rechter
steen de namen van de overledenen.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
ROTTERDAM
Tastbare Herinnering
47b
02-07-2008 16:55
Pagina 90
Rotterdam
Algemene Begraafplaats Crooswijk, Kerkhoflaan
90
Graf voor Britse soldaat soldaat
Aan de achterkant van de begraafplaats, vak LL, bevindt zich tussen de graven
van 1940-1945 een metalen plaquette van circa 20 cm, met de tekst: “Een
Engelse soldaat uit de Eerste Wereldoorlog”. Volgens gegevens van de
Commonwealth War Grave Commission gaat het om lieutenant.- Commander
Ernest James Cuddy, 4th Bn. R.N. Div. Royal Navy, overleden op 5-12-1917 te
Rotterdam, als gevolg van een plotselinge ziekte. Hij was in dienst van van de
Consul-Generaal te Rotterdam.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
48
02-07-2008 16:55
Pagina 91
SCHALKWIJK
Tastbare Herinnering
Schalkwijk
Hoek Achterdijk/Groeneweg, ten zuiden van Schalkwijk
91
Werk aan de Groene Weg
Verdedigingswerk dat in de periode 1914-1918 werd gebouwd, dwars op de
Lekdijk ten oosten van Fort Honswijk. Het moest een directe aanval op de
achterliggende werken voorkomen. In 1918 werden in de wallen
gewapendbetonnen schuilplaatsen gebouwd. Het werk maakte deel uit van de
Nieuwe Hollandsche Waterlinie, zie Utrecht.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
SCHIERMONNIKOOG
Tastbare Herinnering
49
02-07-2008 16:55
Pagina 92
Schiermonnikoog
Kerkhof “Vredenhof ” in de duinen
92
Oorlogsgraven 1914-1918
Officieel in 1923 geopend maar reeds sinds 1906 in gebruik. Aanvankelijk
bedoeld voor aangespoelde, onbekende, zeelieden. In de jaren 1914-1918 werden
dat de slachtoffers van de ‘Groote Oorlog’. Vier Duitsers, een Brit en acht
onbekenden zijn er begraven. Van de Duitsers zijn de namen bekend, van de Brit
niet.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
50
02-07-2008 16:55
Pagina 93
OEDENRODE
Tastbare Herinnering
Sint Oedenrode
SINT
Markt, hoek Borchmolendijk
93
Gedenksteen ter herinnering aan het 2e Reg. Huzaren
Op de markt, hoek Borchmolendijk is op muur van het voormalige
gemeentehuis een gedenksteen aangebracht ter herinnering aan het 2e Reg.
Huzaren dat hier gedurende de mobilisatie gelegerd was. Dit regiment maakte
deel uit van de Cavaleriebrigade die in 1914 werd opgericht. Op de steen zijn de
namen aangebracht van alle officieren die in het regiment dienden.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
SIPPENAKEN
Tastbare Herinnering
51
02-07-2008 16:55
Pagina 94
Sippenaken
Oude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene Begraafplaats
94
Monument voor slachtoffers van 'den Draad'
Bij de Belgisch/Nederlandse grens, ten zuiden van het Nederlandse dorp Epen,
staat een monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van 'Den Draad', de
Duitse grensversperring die vanaf 1915 werd aangelegd, zie Budel.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
52
02-07-2008 16:55
Pagina 95
SLUIS
Tastbare Herinnering
Sluis
locatie : Kapellestraat te Sluis (café “De Smul”)
95
Gevelsteen vergissingsbombardement
In de witte gevel van café-restaurant De Smul in de Kapellestraat, zijn twee
kleine stenen ingemetseld met de respectievelijke teksten: 1/10.1917 en 1/8.1918.
Het luchtruim boven Zeeland werd tijdens de Eerste Wereldoorlog regelmatig
geschonden door Duitse en Britse vliegtuigen. Om Duitse posities in Vlaanderen
aan te kunnen vallen, kozen Britse oorlogsvliegers vaak een route over
Nederlands grondgebied. Op deze manier ontweken ze Duits luchtdoelgeschut.
Deze schendingen van de Nederlandse neutraliteit kon Nederland, wegens
gebrek aan voldoende luchtdoelgeschut, niet effectief bestrijden. Wanneer
schendingen van het luchtruim werden geconstateerd bleef het bij een enkel
schot van een luchtdoelkanon en schriftelijke protesten. Overigens maakten
Duitse vliegers net zo goed onrechtmatig gebruik van het Nederlandse
luchtruim. Soms kwam het boven Nederland zelfs tot luchtgevechten tussen
Britse en Duitse vliegers. Vliegtuigen weken ook soms uit naar Nederland om
een noodlanding te maken. Twintigmaal kwamen bij vergissing Britse of Duitse
bommen terecht op plaatsen in Zeeland. In Zierikzee vielen zo in de nacht van
29 op 30 april 1917 bij een Brits ‘vergissingsbombardement’ drie doden. In Sluis,
vlak bij de Belgische grens in Zeeuws Vlaanderen, herinnert een gevelsteen aan
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
SLUIS
Tastbare Herinnering
96
02-07-2008 16:55
Pagina 96
deze vergissingsbombardementen. Het pand waar de stenen zijn ingemetseld
werd getroffen en later weer opgebouwd. Eenmaal komt een Britse bom neer
vlak bij een pension waar Nederlandse militairen zijn gehuisvest. Omdat Sluis zo
dicht bij de grens lag waren de inwoners regelmatig getuige van luchtgevechten
en grensschendingen. De oorlog was hier heel dicht bij. Uit de Middelburgsche
Courant van 18 mei 1918 komt het volgende verslag: ’Om half twaalf toen ’t
geschut zweeg, richtte één der vliegers zich naar Nederland en koerste vlak
boven Sluis, zeer duidelijk hoorde men de motor ronken. Angst maakte zich
meester van allen die wakker waren; als die nu eens bommen wierp! De machine
koerste weer België in tot men ze niet meer hoorde. Een kwartier later, weer ’t
geronk, daar was ze weer [...] Weer trok ze weg en onmiddellijk daarna begon ‘t
hevig vuur van ’t geschut in België met alle bijkomstigheden van zoeklichten,
lichtkogels en lichtseinen’.
Bron:
Lith, H. van, Plotseling een vreselijke knal. Bommen en mijnen treffen neutraal
Nederland 1914-1918. Zaltbommel 2001.pag. 210.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
53a
02-07-2008 16:55
Pagina 97
SOESTERBERG
Tastbare Herinnering
Soesterberg
Kampweg, Militaire Luchtvaart-museum
97
Borstbeeld generaal Snijders
Bij de ingang van een naar hem genoemde hal van het museum staat het
borstbeeld van generaal Snijders, opperbevelhebber van Land en Zeemacht
gedurende 1914-1918, met de inscripties: ‘Weerbaarheid, Volkskracht,
Jeugdopvoeding’ en ‘Nederland en Indië, en luchtvaart’. Het borstbeeld stond in
het verleden op de binnenplaats van het Pesthuis in Leiden, het toenmalige
Legermuseum. Cornelis, Jacobus Snijders was bij het uitbreken van de oorlog in
augustus 1914 reeds 61 jaar oud. Zijn carrière als genie-officier begon in 1869
aan de KMA, waarna hij werd ingezet bij de verbetering van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie. Van 1873 tot 1875 was hij als luitenant in Atjeh waar hij
onder meer de Militaire Willemsorde verdiende. Snijders was geschoold in de
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
SOESTERBERG
Tastbare Herinnering
98
02-07-2008 16:55
Pagina 98
vestingbouw maar voelde zich op meer terreinen thuis. Zo was hij vóór de oorlog
verantwoordelijk voor een aantal hervormingen en vernieuwingen in het leger.
Hij werd in augustus 1914 tot Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht
benoemd – een functie die alleen in oorlogstijd bestond – met de daarbij
behorende rang van generaal.
Snijders had de taak om de neutraliteitspolitiek militair geloofwaardig te
maken. Zijn instructie luidde: dat tegen iedere schending van de neutraliteit
opgetreden moest worden’. Gedurende de oorlog kwam hij hierdoor een aantal
malen in conflict met het kabinet. Overigens was niet de neutraliteit de inzet van
de discussie maar de vraag hoelang die neutraliteit moest worden volgehouden.
Snijders wilde het Zwitserse voorbeeld volgen dat inhield dat: bij een schending
door de één, het land zich automatisch tot bondgenoot van de ander zou
verklaren. De zwakte van deze optie was, dat het toeval min of meer zou bepalen
wie de bondgenoot zou worden van Nederland. Voor de regering was de
paraatheid van het gemobiliseerde leger echter vooral een uiting van de
bereidheid om de neutraliteit te verdedigen. Snijders nam in oktober 1918, na de
soldatenrellen in de Harskamp, ontslag. Hij werd verantwoordelijk gehouden
voor deze rellen, die voortkwamen uit ontevredenheid bij de manschappen over
rantsoenen en intrekking van verloven. De werkelijke reden voor zijn ontslag lag
in de conflicten met het kabinet en zijn vermeende pro-Duitse houding. Na zijn
ontslag werd Snijders door Wilhelmina benoemd tot Ridder in de huisorde van
de Gouden Leeuw van Nassau en daarna op voordracht van het kabinet
gelauwerd met het grootkruis van de Nederlandse Leeuw. Het vormde enig
eerherstel en genoegdoening voor de belangrijkste Nederlandse militair uit de
twintigste eeuw. Snijders overleed in 1939.
Staarman, Alfred, Verre van Vredig. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog
1914-1918. Delft 2004. pag. 36 e.v.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
53b
02-07-2008 16:55
Pagina 99
SOESTERBERG
Tastbare Herinnering
Soesterberg
Rooms-katholieke begraafplaats Carolus Borromeus, Rademakersstraat
99
Massagraf van Franse burgervluchtelingen
Deze Fransen, afkomstig uit de door de Duitsers bezette gebieden waren op de
vlucht geslagen voor de oprukkende, geallieerde legers. Ze werden opgevangen
in Rotterdam en Limburg. Omdat het interneringskamp in Zeist niet meer werd
gebruikt kon dit dienst doen als opvang voor de Franse vluchtelingen. Tussen 25
oktober 1918 en half januari 1919 verbleven hier duizenden vluchtelingen. Na
hun vertrek kon een trieste balans worden opgemaakt. In het kamp bleken er,
binnen 50 dagen, van elke 1.000 vluchtelingen gemiddeld 75 te zijn gestorven
tegen het landelijke gemiddelde van 46 per 1.000 per 365 dagen, één jaar. Onder
de gestorvenen bevonden zich veel kinderen die stierven aan besmettelijke
ziekten zoals mazelen en difterie. Ook was een groot aantal ouderen gestorven
doordat ze verzwakt waren tijdens hun reis vanuit Noord-Frankrijk naar
Nederland. Het sober bewerkte monument is van hardsteen en bestaat uit een
hoge opstand in het midden met daarin een kruis verwerkt. Ter weerszijden zijn
lagere, rechthoekige tekstplaten die aan het eind door penanten worden
afgesloten. In de dwarsarm van het kruis zijn de woorden IN MEMORIAM te
lezen terwijl aan de voet van het kruis de volgende tekst is opgenomen: AUX
RÉFUGIÉS FRANÇAIS MORTS AUX PAYS-BAS 1914-1918. De twee tekstplaten aan
weerszijden bevatten de namen van 98 Fransen. Het monument is gemaakt door
A. le Jeune, steenhouwer in Maastricht.
Bok, Leon, Begraafplaatsen van Soest in: www.dodenakkers.nl
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
SOESTERBERG
Tastbare Herinnering
53c
02-07-2008 16:55
Pagina 100
Soesterberg
Vliegbasis Soesterberg
100
Vliegermonument
Vliegermonument op de bakermat van de Nederlandse militaire luchtvaart,
Soesterberg. Het is opgericht in 1923, bij het tienjarig bestaan van de Luchtvaart
Afdeling om de tijdens de mobilisatie omgekomen vliegers te gedenken. Het
monument houdt tegenwoordig de herinnering levend aan alle personeel van de
Koninklijke Luchtmacht dat tijdens de uitoefening van zijn taak is omgekomen.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
54
02-07-2008 16:55
Pagina 101
SPAARNDAM
Tastbare Herinnering
Spaarndam
Ten westen van Spaarndam
101
Betonnen schuilplaatsen uit 1917-1918
Positie te Spaarndam, deel van de Stelling van Amsterdam, zie Amsterdam.
Deze ondiepe strook werd tijdens de Eerste Wereldoorlog versterkt met een
verdedigingslinie bestaande uit loopgraven, inundatiewerken en, in 1918, met
betonnen schuilplaatsen. Het gebied is grotendeels intact gebleven.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
TERSCHELLING
Tastbare Herinnering
55a
02-07-2008 16:55
Pagina 102
Te r s c h e l l i n g
Willem Barendszkade, haven van West-Terschelling
102
Commandotoren van Britse onderzeeboot
Op de Willem Barendszkade staat een, na 80 jaar geborgen ‘Conning Tower’.
Het is de commandotoren van de E34, een Britse, mijnenleggende onderzeeboot
die door onbekende oorzaak voor de kust van Terschelling is gezonken. Officieel
is de E34 op 20 juli 1918 als vermist opgegeven. In de zomer van 1997 werd het
wrak ontdekt.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
55b
02-07-2008 16:55
Pagina 103
TERSCHELLING
Tastbare Herinnering
Te r s c h e l l i n g
bij paal 6, tweede duinenrij
103
Kustbatterijen en munitieopslagplaatsen
Enkele kustbatterijen, munitieopslagplaatsen van gewapend beton en betonnen
groepsschuilplaatsen, onder andere bij paal 6, tweede duinenrij.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
UTRECHT
Tastbare Herinnering
56
02-07-2008 16:55
Pagina 104
Utrecht
104
Utrecht en de Waterlinie
De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW), waarvan de aanleg in 1816 begon, heeft
tot in mei 1940 dienstgedaan. In de lange periode van haar actieve bestaan is zij
geregeld verbeterd en uitgebreid. Bij elkaar kon een strook met een lengte van
85 kilometer en enkele kilometers breed worden geïnundeerd, ‘onder water
gezet’. De linie moest het westen van het land beschermen tegen een aanval
vanuit het oosten. Het belangrijkste onderdeel vormde de keten van onder water
te zetten terreinen die de vijandelijke opmars moesten tegenhouden. Op de
plaatsen die, na inundatie boven het water zouden uitsteken lagen forten en
vestingen. Deze soort van versterkingen lag ook op de punten waar de grote
rivieren de linie kruisten. De waterlinie – die bij Muiden begon en bij de
Biesbosch eindigde – liep oostwaarts langs de stad Utrecht. Hier werd in de
jaren 1816-1824 een gordel van forten gebouwd, die de vijandelijke artillerie op
veilige afstand van de stad moesten houden. Omdat rond het midden van de
negentiende eeuw de dracht van het geschut toenam werd in de jaren 1867-1870
een tweede fortengordel, meer naar het oosten aangelegd die later nog met
andere werken werd uitgebreid.
De NHW maakte in de periode 1914-1918 deel uit van de landsverdediging. De
forten en stellingen waren bezet met tienduizenden militairen van de
Landweerinfanterie en de Vestingartillerie.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:55
Pagina 105
Een aantal van de hoger gelegen delen en zogenaamde accessen, gevormd door
spoor- en rivierdijken werden tijdens de Eerste Wereldoorlog extra versterkt. De
meest noordelijke is de tussen 1915 en 1918 aangelegde infanteriestelling de
Franse Kamp bij Bussum, bedoeld als bescherming van de vesting Naarden.
Daar zijn nu nog groepsschuilplaatsen te zien. De meeste van de versterkingen
echter zijn aangebracht rond de stad Utrecht. Infanteriestellingen die bestonden
uit loopgraafstelsels met prikkeldraadversperringen en, ter bescherming van de
infanterie, betonnen groepsschuilplaatsen. Van die groepsschuilplaatsen zijn er
alleen al ten zuidoosten van Utrecht, in het gebied rond Lunetten niet minder
dan 147 stuks aangelegd. De infanteriestellingen verbonden verschillende forten
en stellingen tot wat werd genoemd de Hoofdweerstandstrook. Anno 2008 loopt
er een wandelpad tussen fort Rhijnauwen en fort Vechten, dwars door weilanden
langs tientallen betonnen groepsschuilpaatsen. De infanterieverdediging vond
plaats voor, tussen en achter de forten vanuit de loopgraven en hindernissen. De
groepsschuilplaatsen boden de infanterie bescherming tijdens een vijandelijke
artillerieaanval. De artillerie was gedeeltelijk opgenomen in de
infanteriestellingen en het zwaardere geschut stond verder naar achteren
geplaatst. Bij het Lek-acces, met de forten Everdingen ten zuiden en Honswijk
ten noorden van de rivier, werden ook talloze bunkers in infanteriestellingen
gebouwd. Op het terrein van fort Honswijk, dat helaas niet toegankelijk is, staat
een in 1915 opgericht monumentje voor de toen aldaar gemobiliseerden. Een
bijzondere plek is het Werk aan de Groeneweg, een infanteriestelling
vijfhonderd meter ten oosten van fort Honswijk en aangelegd dwars op de
Lekdijk. Dit werk bestaat uit aarden wallen met daarin loopgraven en grachten
daartussen. In de aarden wallen zijn groepsschuilplaatsen aangelegd. Heden ten
dage is het een boomgaard en gedeeltelijk overgroeid, maar alle elementen van
de stelling zijn nog duidelijk herkenbaar, ook de loopgraven. Nog in de
mobilisatie van 1939 is de stelling in gereedheid gebracht en zijn er
groepsschuilplaatsen bijgebouwd. Deze zijn, door hun afwijkende vorm,
duidelijk te onderscheiden van de oudere uit 1914-1918. Ook aan de andere kant
van de rivier, bij Everdingen, is tijdens de Eerste Wereldoorlog een dergelijke
stelling aangelegd.
UTRECHT
Tastbare Herinnering
105
Verderop in de linie, bij fort Asperen, zijn enkele restanten uit de periode 19141918 te zien, onder meer een wachthuisje en een vroege, betonnen schuilplaats
uit 1914. In totaal zijn er circa 40 forten van de NHW over. Inundaties hebben
tijdens de periode 1914-1918 niet daadwerkelijk plaatsgevonden. Wel was de
inundatie zover voorbereid dat binnen ongeveer een week het hele gebied onder
water gezet zou kunnen worden. Bij dit zogenaamde voorbereidingspeil hield
men de waterstand in een aantal waterwegen kunstmatig hoger dan normaal
nodig was. Toen het gevaar van een Duitse aanval was geweken werd de
waterstand weer genormaliseerd. Tijdens de mobilisatie is nog wel enkele malen
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
02-07-2008 16:55
Pagina 106
UTRECHT
Tastbare Herinnering
106
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
02-07-2008 16:55
Pagina 107
het voorbereidingspeil ingesteld. Op papier was, in 1918, de sterkte van de NHW
maximaal 36.000 man, waarvan 25.000 man infanterie, een aantal dat in de
praktijk door verlofregelingen niet gehaald zal zijn.
De NHW telt 73 verschillende onderdelen, waaronder circa 40 forten.
Tastbare herinneringen aan de periode 1914-1918 zijn, van noord naar zuid, op
de volgende plaatsen te zien:
- Franse Kamp in Bussum, onderdeel van de vesting Naarden: Infanteriestelling
met betonnen groepsschuilplaatsen
- Fort op de Ruigenhoekse dijk, Maartensdijk: betonnen schuilplaatsen,
mitrailleurposten
- De Werken bij Griftestein, Utrecht: infanteriestelling met betonnen
groepsschuilplaatsen
- Fort bij Rijnauwen, Bunnik: betonnen groepsschuilplaatsen
- Fort Vechten, Bunnik: betonnen groepsschuilplaatsen
- Fort Honswijk: monument voor gemobiliseerden
- Nabij fort Honswijk, gemeente Schalkwijk: het Werk aan de Groene weg:
Infanteriestelling met betonnen groepsschuilplaatsen
- Nabij Fort Everdingen, in de uiterwaarden en de Culemborgse polder, ten
oosten van de Diefdijk: Infanteriestelling met betonnen groepsschuilplaatsen.
- Fort Asperen, gelegen aan de Noorder Lingedijk: scherfvrij wachthuis uit de
Eerste Wereldoorlog en scherfvrije uitkijkposten.
UTRECHT
Tastbare Herinnering
107
Bron: Koen, D.T., Utrecht verdedigd: fortificatie en mobilisatie 1914-1940.
Utrecht 1990
Will, C., Sterk Water: de Hollandse Waterlinie. Utrecht 2007.
www.hollandsewaterlinie.nl
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
VAALS
Tastbare Herinnering
57
02-07-2008 16:55
Pagina 108
Va a l s
Bosgebied op de grens van de Kerperbosch en het Malensbosch, vlakbij of op de NederlandsBelgische grens
108
Russenkruis
Bovenaan dit kruis is een bordje bevestigd met de tekst: ‘Ter herinnering aan de
Russische krijgsgevangenen, die tussen 1916 en 1918 de dood vonden’.
Russische krijgsgevangenen werden tijdens de Eerste Wereldoorlog o.a. in bezet
België ingezet als dwangarbeiders in fabrieken en mijnen en in het grensgebied
met Nederland met name bij de aanleg van de spoorlijn Visé-Aken.. Een
belangrijk kamp voor deze dwangarbeiders bevond zich in de buurt van
Warsage, van waaruit ze met treinen naar het werk vervoerd werden. Velen
probeerden te vluchten naar neutraal Nederland, maar overleefden de
grenspassage niet. De grens was vanaf 1915 door de Duitse bezetter afgezet met
een elektrisch geladen hek, waar vele vluchters door elektrocutie om het leven
kwamen. De Rus(sen) – of het er één of meer waren, is niet helemaal
opgehelderd - waar het kruis in het Kerperbos een gedenkteken voor vormt
slaagden er kennelijk in het hek te passeren, maar werden alsnog geveld,
volgens overlevering door een kogel van de Grensbewaking.
Het kruis staat vrijwel op de grens. De eerste plaatsing van een kruis op deze
plek zal niet lang na het einde van de oorlog van 14-18 geweest zijn. Voor de
plaatsing koos men een grensboom. Aan deze eik werd een kruis bevestigd.
Deze situatie bleef ruim een halve eeuw ongewijzigd. Rond 1990 werd het
oorspronkelijke kruis vervangen door een nieuw exemplaar in de vorm van een
Russisch Kruis. (bron: Dave Bakker)
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
58
02-07-2008 16:55
Pagina 109
VEGHEL
Tastbare Herinnering
Ve g h e l
Gemertsedijk 10
109
Gedenksteen
Boswachterswoning met een gedenksteen aan het huis, met de tekst:
‘Nooit is grooter krijg aanschouwd, dan toen dees woning werd gebouwd. Anno
1914.’
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
VENLO
Tastbare Herinnering
59
02-07-2008 16:55
Pagina 110
Ve n l o
Gemeentelijke begraafplaats, Wylrehofweg
110
Monument voor vier Belgische soldaten
Op de begraafplaats staat een monument voor vier Belgische militairen – Désiré
Delespierre, Albert Houbaer, Emile Papez en Jeanhopt Canter – die tijdens de
Eerste Wereldoorlog werden geïnterneerd en in deze periode overleden. Het
bestaat uit metselwerk met ceramiekplaten. De tekst op het gedenkteken luidt:
‘Oeuvre nationale, Le Souvenir Belge, Aan de te Venlo overleden Belgische
krijgers, 1914-1918’.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Pagina 111
Ve r d u n ( F r a n k r i j k )
VERDUN
60
02-07-2008 16:55
(F)
Tastbare Herinnering
111
Monument La Défense, Verdun, Frankrijk.
Verdun kent zéér veel Eerste Wereldoorlog monumenten en één ervan heeft een
directe relatie met Nederland: het beeld ‘La Défense’ van de beeldhouwer
Auguste Rodin. De Slag om Verdun, 21 februari 1916 tot 15 december 1916 tussen
de Fransen en de Duitsers staat, samen met de Slag aan de Somme, 1 juli 1916
tot 18 november 1916 tussen de Britten en de Duitsers, symbool voor wat de
Eerste Wereldoorlog was: een zinloze slachting. Rond de vesting Verdun streden,
ten koste van vele honderduizenden doden, Fransen en Duitsers om slechts
enkele kilometers terreinwinst. In het neutrale Nederland werd de strijd in de
kranten en tijdschriften gevolgd. Wie wilde kon goed op de hoogte zijn van wat
er zich aan het front afspeelde. De Nederlandse afdeling van de Bond van
Neutrale Landen, die in de praktijk weinig neutraal en vooral pro-Frankrijk was,
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
VERDUN
(F)
Tastbare Herinnering
112
02-07-2008 16:55
Pagina 112
benaderde reeds in 1916, dus al tijdens de slag, de beeldhouwer Auguste Rodin
met het verzoek om een kunstwerk te vervaardigen ter herinnering aan de strijd
van de Fransen rond Verdun. Deze bood het werk ‘La Défense’ aan. Dit ontwerp
was oorspronkelijk aangeboden aan de stad Parijs als herinnering aan het beleg
ervan door de Pruisen, 19/09/1870 tot 28/01/71, tijdens de Frans-Duitse oorlog,
19/07/70 tot 10/05/71, maar toen niet was verkozen. In 1918 werd in Nederland
een ‘Verdun comité’ opgericht, dat geld inzamelde voor het plaatsen van dit
kunstwerk. Rodin zélf was in 1917 overleden. In 1920 werd het beeld in Verdun,
op de Esplanade de la Roche, onthuld. De tekst bij het monument luidde: ‘A la
gloire de la France éternelle – a Verdun, L’héroique cité Lorraine – les amis de
Hollande – qui n’ont jamais douté du triomphe – du droit et de la jusitice –
décembre 1916 – juillet 1920’. In 1939 werd het monument verplaatst naar de
Place Saint-Paul, waar het heden ten dage nog staat. De Duitse bezetter wilde in
de Tweede Wereldoorlog de Fransen niet teveel aan hun glorieuze verleden
herinneren en verwijderden de tekst. Een onhebbelijkheid die ze wel vaker
tentoonspreidden. Vlak na de Tweede Wereldoorlog lieten de overgebleven leden
van het Nederlandsche Verdun comité een nieuwe, iets minder heroïsche tekst
plaatsen ‘A la France glorieuse – la Hollande reconnaissante’. Tegenwoordig
staat er een weer andere tekst op: ‘à la France immortelle – à la glorieuse Ville de
Verdun – la Hollande amie’.
Bron:
Schulten, P. & Kraaijestein, M.,: ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste
Wereldoorlog’, in: Hans Binnenveld e.a. ed., Leven naast de catastrofe:
Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, pag.163-179.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
61a
02-07-2008 16:55
Pagina 113
VLISSINGEN
Tastbare Herinnering
Vlissingen
Oostelijk van de Vlissingse Buitenhaven, direct achter de zeedijk van de Westerschelde.
113
Fort de Ruijter
Met de bouw van het kustfort “Fort de Ruijter” werd in 1913 begonnen. Het fort
was bedoeld om onze neutraliteit op de Westerschelde (toegang tot de haven
van Antwerpen) te handhaven. Eind 1915 werden de werken aan het fort stil
gelegd. In 1917 werden de werken hervat. Mede naar aanleiding van de in de
Eerste Wereldoorlog opgedane ervaringen werden de werken eind 1919 wederom
stilgelegd. De constructie was toen nauwelijks verder gevorderd dan het leggen
van de fundamenten en het bovenvlak van de gewapend betonnen
rechtstandmuren. In 1926 werd Fort de Ruijter definitief afgeschreven voor
militaire doeleinden. De afgelegen ligging had tot gevolg dat de fortrestanten
een verzamelplaats werd voor allerlei ongure elementen, zoals junks en
hangjongeren. Ook werd er tussen de betonnen restanten regelmatig illegaal
afval gestort. Om aan deze ongewenste ontwikkeling een eind te maken dekte
de huidige eigenaar, het Waterschap Zeeuwse Eilanden, in de periode 2002 /
2004 de fundamenten grotendeels af met grond.
In 1991 werden rond en nabij de fortfundamenten een 7-tal windmolens
geplaatst.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
VLISSINGEN
Tastbare Herinnering
61b
02-07-2008 16:55
Pagina 114
Vlissingen
Algemene begraafplaats aan de President Rooseveltlaan te Vlissingen
114
Noorderbegraafplaats met monument
Op een apart gedeelte van deze begraafplaats zijn 41 geallieerde soldaten uit de
Eerste Wereldoorlog begraven. Van die graven zijn er 34 Brits, waarvan 11 nietgeïdentificeerden. Verder liggen er nog 2 Franse en 5 Belgische slachtoffers
begraven.
Oorspronkelijk waren de stoffelijke resten begraven op de begraafplaats Vredehof
aan de Koudekerkseweg te Vlissingen. Na sluiting van deze begraafplaats in 1982
werden de resten overgebracht naar de Noorderbegraafplaats aan de President
Rooseveltlaan te Vlissingen.
Na de Eerste Wereldoorlog gaf de Belgische vereniging ‘Herdenken om te
strijden’, aan de Antwerpse kunstenaar Arthur Piërre, 1866-1938, opdracht een
monument te maken voor de in Vlissingen begraven Eerste
Wereldoorlogslachtoffers. Op 29 augustus 1921 werd het monument op de
begraafplaats Vredehof onthuld. In 1982 verhuisde het mee naar de
Noorderbegraafplaats. Het gedeelte waar de Eerste Wereldoorlogslachtoffers zijn
begraven staat onder toezicht van Commonwealth War Graves Commission.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
62
02-07-2008 16:55
Pagina 115
VLISSINGEN
Tastbare Herinnering
Vyfhuizen
Geniedijk
115
Fort Vijfhuizen
Fort Vijfhuizen maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam, zie Amsterdam.
Er werden tijdens de Eerste Wereldoorlog betonnen schuilplaatsen gebouwd in
de opnamestelling van het veldleger. Een deel van de voorstelling ligt
tegenwoordig op een golfterrein.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
WEERT
Tastbare Herinnering
63a
02-07-2008 16:55
Pagina 116
Weert
Stadsbegraafplaats Molenschoot, Molenpoort
116
Grafmonument Duitse militairen
Na de ondertekening van de wapenstilstand kregen de Duitsers twee weken de
tijd België te ontruimen. Dit gebeurde onder andere via de spoorlijn AntwerpenHamont-Budel-Roermond-Dalheim. Op 18 november 1918 stonden in het
Belgische grensstation Hamont twee hospitaaltreinen te wachten. Daarnaast
was een trein met munitie opgesteld. In de late avond vloog de munitietrein de
lucht in. Er waren talrijke doden en gewonden. Vele ervan werden naar Weert
overgebracht. Daar overleden enkele ernstig gewonde slachtoffers. Ze werden
begraven op Molenschoot waar, in 1937, een gedenksteen werd geplaatst.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
63b
02-07-2008 16:55
Pagina 117
WEERT
Tastbare Herinnering
Weert
Stadsbegraafplaats Molenschoot, Molenpoort
117
Grafmonument Franse vluchtelingen
Het Duitse voorjaarsoffensief van 1918 bracht een nieuwe stroom vluchtelingen
naar het noorden op gang. Ook in Weert werden maatregelen voor de opvang
getroffen. Op 20 oktober 1918 arriveerden de eerste vluchtelingen uit de streek
van Valenciennes en Douai, volledig uitgeput. Verscheidene ervan stierven. Op
het kerkhof in Weert werden er achtentwintig begraven. Later kwamen daar nog
zesentwintig doden bij die elders, ten zuiden van de grote rivieren waren
gestorven. In 1935 werden alle Franse doden op het kerkhof van Weert in één
graf ter aarde besteld. Hierop kwam een monument met de inscriptie: ‘In
memoriam aux Réfugiés Français, morts aux Pays-Bas 1914 – 1918’. Op de
rooms-katholieke begraafplaats van Soesterberg staat een identiek monument
voor Franse vluchtelingen.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
64
02-07-2008 16:56
Pagina 118
West Beemster
Westdijk 46
WEST
BEEMSTER
Tastbare Herinnering
118
Fort Spijkerboor
Fort Spijkerboor behoort tot de modernste Nederlandse forten , het werd in 1913
voltooid. Het maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam. Het bijzondere van
Fort Spijkerboor is de nog intacte pantserkoepel met twee kanonnen van 10,5 cm
(Krupp). Sinds 1917 ging het dienst doen als militair huis van bewaring. Het
herbergde als zodanig grote groepen dienstweigeraars. In latere perioden is het
fort nog als gevangenis in gebruik geweest. Het is nu in beheer bij de Vereniging
tot behoud van Natuurmonumenten. Er zijn regelmatig rondleidingen.
Zie voor bezoekregeling: www.fortspijkerboor.nl
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
65
02-07-2008 16:56
Pagina 119
WESTKAPELLE
Tastbare Herinnering
Westkapelle
Begraafplaats aan de voet van de vuurtoren, Kerkeweg
119
Grafsteen voor omgekomen marinemannen
De steen eert de nagedachtenis van luitenant-ter-zee 2e klasse G.J. Bruinsma,
luitenant-ter-zee 2e klasse N. Munk, korporaal-torpedomaker L.N. van der
Knaap en matroos 1e klasse J. Francois. Zij kwamen om het leven tijdens het
demonteren van een zeemijn te Westkapelle. Omdat er ook burgertoeschouwers
omheen stondenden kwamen in totaal negen personen om. In de grafsteen
staat, behalve deze namen, gebeiteld: ‘Noodlottig omgekomen bij het
demonteren van een aan den dijk te Westkapelle aangespoelden mijn van
vreemde nationaliteit op 16 November 1914’.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
WILLEMSTAD
Tastbare Herinnering
66a
02-07-2008 16:56
Pagina 120
Willemstad
Voor het Mauritshuis
120
Vesting Willemstad
De vesting Willemstad had in de jaren 1914-1918 een militaire bezetting. Haar
maximale bezetting was drieduizend man en bij zo’n aantal mannen is het niet
verwonderlijk dat haar bijnaam daardoor ontstaan is: ‘Luizenstad’. Er is nog een
aantal monumenten te vinden. Voor het Mauritshuis staat een eenvoudig,
stenen kolom, gevormd door de oude stenen van De Landpoort.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
66b
02-07-2008 16:56
Pagina 121
WILLEMSTAD
Tastbare Herinnering
Willemstad
121
Monument
Op de plaats van de voormalige Landpoort, die in 1918 ten behoeve van het
militaire verkeer werd afgebroken, staat nu een monument in een speciaal
daartoe aangelegd plantsoen. Op het monument zijn rondom de volgende
teksten aangebracht: Mobilisatie 1914-1918 Leger en volk een! - O, Nederland!
Let op u saeck de tijt en stont is daer! - Het vaderland getrouw tot in den dood! Onthuld bij het afbreken van de Landpoort augustus 1918. Het werd in augustus
1918 door de generaal-majoor de Bock, met veel ceremonieel, aan het
stadsbestuur overgedragen. In september 1922 vertrokken de laatste
manschappen en het beheer werd overgenomen door de Menno van Coehoorn
Stichting.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
WILLEMSTAD
Tastbare Herinnering
66c
02-07-2008 16:56
Pagina 122
Willemstad
Bovensluis, Oostdijk, voor het fort en bij de inundatiesluis
122
Groepsschuilplaats uit 1918,
Willemstad en directe omgeving maakten deel uit van de Stelling van het
Hollands Diep en het Volkerak. Dit verdedigingswerk had tot doel een eventuele
aanval via het Volkerak en het Hollands Diep op het zuidelijk gedeelte van
Holland te voorkomen. Daarnaast beschermde het ook de verbinding over water
tussen Holland en Zeeland en kon het dienen als opnamestelling voor uit
Brabant naar Holland terugtrekkende troepen. De stelling werd tijdens de Eerste
Wereldoorlog op diverse plaatsen versterkt met betonnen schuilplaatsen.
Behalve in Willemstad onder meer in Bovensluis, Dintelsas, Helwijk en
Ooltgensplaat.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
67
02-07-2008 16:56
Pagina 123
WINTERSWIJK
Tastbare Herinnering
Winterswijk
Stationsstraat
123
Monument 1914-1918.
Bakstenen monument met opschrift: “Nederland Neutraal 1914 - 1918".
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
IJMUIDEN
Tastbare Herinnering
68
02-07-2008 16:56
Pagina 124
IJmuiden
Wester Algemene Begraafplaats, Fultonstraat 6
124
Monument voor 7 Duitse zeelieden van de torpedoboot V69
De tekst op het monument luidt: ‘Dem Andenken der in Niederländischen Erde
ruhenden Deutschen Krieger’. De V69 maakte deel uit van een Duits flottielje
dat op weg was van Wilhemshafen naar Zeebrugge toen het in de nacht van 22
op 23 januari 1917 voor de Nederlandse kust tussen Zeeland en de monding van
de Maas werd onderschept door de Britse marine. De V69 incasseerde twee
treffers waardoor de commandobrug explodeerde en het schip stuurloos raakte.
Ondanks de zware schade slaagde de bemanning erin het schip weer onder
controle te krijgen en naar de haven van IJmuiden te varen. De zwaargewonden
werden door een Nederlands schip naar de wal gebracht. In totaal kwamen
negen bemanningsleden om, waaronder de commandant. De twee omgekomen
officieren werden naar Duitsland vervoerd om daar te worden begraven, de
overige omgekomenen werden in IJmuiden ter aarde besteld. Later werd één van
hen, een reserveofficier, alsnog in Duitsland herbegraven. De Nederlandse
regering interneerde het schip niet maar liet het door de Duitsers wegslepen
naar Rotterdam ter reparatie. Het werd daarna weer ingezet maar haalde het
einde van de oorlog net niet. Op 2 november 1918 brachten de Duitsers het in
het kanaal van Gent zelf tot zinken. De Duitse marine schonk Hfl. 10.000,--aan
de gemeente IJmuiden als dank voor de verzorging van de gewonden en het
organiseren van een begrafenis. Het monument is in 2002 door de gemeente
Velsen overgedragen aan de Duitse Marinebond.
Bron: Hooff, T.C.M. van: Het verhaal van de Torpedoboot V69. in H.Andriessen
(red), De Grote Oorlog. Kroniek 1914-1918, deel 5, pag. 9-23.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
Tastbare Herinnering
69
02-07-2008 16:56
Pagina 125
Ysselstein
Timmermansweg 75
125
Duitse militaire graven uit 1914-1918
Op deze Duitse militaire begraafplaats liggen vierenzeventig soldaten uit de
Eerste Wereldoorlog begraven. Op een terpachtige heuvel is een monument
geplaatst dat veel lijkt op een enorme sarcofaag. De nu in IJsselstein aanwezige
tombe stond van 1937 tot 1949 op de begraafplaats in Maastricht waar dertien
Duitse soldaten begraven lagen die in augustus 1914 zwaargewond werden
aangetroffen in Zuid-Limburg. Op initiatief van het gemeentebestuur van
Maastricht is deze tombe in 1949 naar IJsselstein verplaatst om te voorkomen dat
in de toekomst Duitse, nationalistische demonstraties erbij zouden
plaatsvinden.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
ZONNEMAIRE
Tastbare Herinnering
70
02-07-2008 16:56
Pagina 126
Zonnemaire
Algemene begraafplaats Zonnemaire (gemeente Schouwen-Duiveland) aan de Christinaweg.
126
Graf van een aangespoelde onbekende Britse zeeman
Opschrift grafsteen :
A SAILOR OF THE GREAT WAR
ROYAL NAVY
KNOWN UNTO GOD
Verdere gegevens ontbreken.
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND
71
02-07-2008 16:56
Pagina 127
ZWAMMERDAM
Tastbare Herinnering
Zwammerdam
Plein 1
127
Gevelsteen aan het oude stadhuis
Met de tekst: ‘Huisvesting Vuur en Licht en Spys en Dranck het is voor
Krygsvolck al ten beste’.(Vondel ). In erkentelijke herinnering aan de
inkwartiering der kanonniers van III Cie, 2 bat. III Regiment Vestingartillerie van
6 Augustus 1914 tot 26 April 1915’.
TASTBARE
HERINNERING
1914-1918
COLOFON
Tastbare Herinnering
02-07-2008 16:56
Pagina 128
Colofon
Samenstellers: Marius van Leeuwen, Alfred Staarman
Redactie: bestuur WFA, Huib Steketee Hzn.
Uitgave: Western Front Association, 2008
Vormgeving: Nederlands Ontwerp BV, Aerdenhout
Drukwerk: Alfa Base, Alphen aan den Rijn
Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke etc. etc.
De samenstellers danken de volgende personen voor het aanleveren van foto’s:
Hanneke van Berendonk 43; Casper van Bruggen 2a, 6, 10, 16, 23b, 26, 29, 34, 38b, 42,
47a, 50, 53c, 60, 63b 65, 68, 71; Trudy den Hollander 12, 21; Albert Kelder 55a; Douwe
Koen 4; Hans Kruijtzer 30a; Marius van Leeuwen 1, 2b, 2c, 3a, 3c, 5, 7, 8, 14, 15, 18b, 18c,
23c, 23d, 23e, 24, 28a, 28c, 28d, 31, 32, 39, 44, 45, 48, 53a, 54, 56, 62, 64, 66a, 67, 17;
Hans de Regt 25, 46, 47b; Alfred Staarman 9, 11, 19, 37, 40, 53b; Hans Terpstra 58, 59,
63a; Peter Vervaat 33, 52, 61a, 61b, 70; Niels de Voogd 22a, 22b; Hero de Vries 13, 35;
Archief WFA 49, 55b
128
Verder lezen:
• Abbenhuis, M., The Art of staying neutral : The Netherlands in the first World War
(Amsterdam 2006)
• Andriessen, M. Ros & P. Pierik (red.), De Grote Oorlog: kroniek 1914 – 1918,
Diverse delen, uitgave: uitgeverij Aspekt, Soesterberg.
• Brugmans, H., Nederland in den oorlogstijd: de geschiedenis van Nederland en van
Nederlandsch-Indië tijdens den oorlog van 1914 tot 1919, voor zoover zij met dien oorlog
verband houdt (Amsterdam 1920).
• Gouda, D.J., De Nederlandse zeevisserij tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918
(Haarlem 1978).
• Klinkert, W., ‘De Nederlandse mobilisatie van 1914’ in: W. Klinkert, J.W.M. Schulten &
L. de Vos, Mobilisatie in Nederland en België 1870 - 1914 - 1939 (Amsterdam 1991).
• Lith, H. A. van, Plotseling een vreselijke knal: bommen en mijnen treffen neutraal
Nederland (1914-1918) (Zaltbommel 2001).
• Moeyes, P. Buiten schot: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914 - 1918
(Amsterdam 2001).
• Ritter jr., P.H., De donkere poort. Een boek, behelzende tal vanpersoonlijke
herinneringen van vooraanstaande mannen, stemmingsbeelden, indrukken,
beschouwingen, belangrijke en onbelangrijke gebeurtenissen, verhalen en anecdoten
over Nederland in de jaren 1914-1918. 2 delen (Den Haag z.j.).
• Roodt, E. de, Oorlogsgasten: Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens
de Eerste Wereldoorlog (Zaltbommel 2000).
• Schulten, P. & M. Kraaijestein, ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste
Wereldoorlog’, in: H. Binneveld, (e.a.), Leven naast de catastrofe: Nederland tijdens de
Eerste Wereldoorlog (Hilversum 2001), 163-178.
• Staarman, A., Verre van Vredig: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918
(Delft 2004)
• Verbeek, J.R., Kustversterkingen 1900-1940. De planning, constructie en bewapening
van nederlandse kustforten en batterijen (Haarlem 1988).
• Vester, P. (red.), De Stelling van Amsterdam: harnas voor de hoofdstad (Utrecht 2003).
• Will, C., Sterk Water : de Hollandse Waterlinie (Utrecht 2002)
WESTERN
FRONT
ASSOCIATION
NEDERLAND