Noordpool: risico op militarisering

Thomas Murray &
Joris Voorhoeve
Noordpool: risico op
militarisering
Rusland, de Verenigde Staten, Canada, Denemarken (Groenland), Noorwegen – alle menen ze aanspraak te maken op gedeelten van de, als bron van olie- en gasreserves en als scheepvaartroute,
steeds aantrekkelijker wordende Noordpool. Aanspraken die zij zullen willen verzilveren. De militarisering van het Noordpoolgebied lijkt te zijn begonnen.
D
e Noordpool is één van de laatste plekken
op aarde waar nog weinig menselijke activiteit te vinden is. Dat gaat veranderen.
Op de Noordpool zijn immers grote hoeveelheden
olie en gas gevonden, die steeds gemakkelijker
te bereiken zijn door smeltend ijs. Ook komen er
nieuwe vaarroutes vrij die voor de scheepvaart interessant zijn. Het is echter onzeker wie rechten
kan ontlenen aan welk stukje van de pool. De belangstelling en concurrentie groeit. De commerciële scheepvaart zal toenemen, er zullen nieuwe
boorplatformen komen en bijkomend zullen ook
de militaire activiteiten gaan toenemen.
Ook voor Rusland wordt de Noordpool belangrijker. De Russische olie- en gasreserves dalen. Dat
betekent dat Rusland moet zoeken naar nieuwe
grondstofreserves als het land energie wil blijven
gebruiken als instrument voor zijn buitenlandbeleid – zoals het in het verleden bijvoorbeeld om
politieke redenen de gaskraan naar Oekraïne
heeft dichtgedraaid. De olie- en gasreserves op
de Noordpool betekenen dat Rusland energie kan
blijven gebruiken als middel in het buitenlandbeleid. Moskou meent de Noordoostelijke Doorvaart
tot de interne wateren van Rusland te kunnen rekenen en daarmee controle uit te kunnen oefenen
op wie daarvan gebruik maken.4
Wat er te vinden is
In 2007 plantte Rusland zijn vlag op de bodem
van de Noordelijke IJszee ter hoogte van de
Noordpool. Canada reageerde geschokt: dat waren vijftiende-eeuwse praktijken; de Noordpool
zou van Canada zijn. In Canada wordt de noordelijke pool gezien als gebied dat op ‘natuurlijke’
wijze de Canadezen toebehoort, de grondstofreserves en Noordwestelijke Doorvaartroute incluis.
Niet alleen Canadese politici zien dat zo, ook de
Canadese bevolking deelt deze mening.
Uit onderzoek uit 2009 van wetenschappers verbonden aan het Amerikaanse wetenschappelijk
bureau voor geologisch onderzoek (USGS) is gebleken dat zich in de bodem van de Noordelijke
IJszee enorme hoeveelheden olie en gas bevinden, hoeveelheden die ongeveer gelijk zijn aan
de bewezen olie- en gasreserves van Rusland;1
aantallen die voor respectievelijk drie2 en vijftien3
jaar in de mondiale vraag naar olie en gas zouden
kunnen voorzien.
Thomas Murray en
Joris Voorhoeve zijn
resp. onderzoeker en
directeur van de Sen
Foundation voor Onderzoek
Door het smeltende ijs komen nieuwe scheepvaartroutes vrij en het gaat hierbij voornamelijk om de Noordoostelijke en Noordwestelijke
Doorvaarten. De Noordoostelijke Doorvaart,
die langs Rusland loopt, zou de afstand tussen
Yokohoma (in Japan) en Rotterdam met 30%
kunnen verminderen. China ziet het belang en investeert in IJsland en Groenland in onder andere
de mijnbouw om straks van de partij te zijn.
van Internationale
De Verenigde Staten claimen noordelijke gebieden die weinig overlap hebben met de aanspraken van andere landen. Uitzondering daarop is een regio in de Beaufortzee, waar ook
Canada aanspraak op maakt. Hierover staat in
de Amerikaanse beleidsstrategie dat de grondstofreserves daar door de Verenigde Staten beschermd zullen worden. In datzelfde document
staat dat de Verenigde Staten de Noordoostelijke
en Noordwestelijke Doorvaarten als internationale
wateren beschouwen.
Samenwerking.
Juli/Augustus 2013 Jaargang 67 nr. 7/8
Internationale Spectator 73
Overleven op de Noordpool. Twee ijsberen op een stuk ijs. Foto Jessica Robertson / U.S. Geological Survey
Dezelfde mening hebben de Verenigde Staten
geuit inzake de claims die Canada, Rusland en
Groenland leggen op gedeelten van de Noordpool.
Ieder van die landen claimt dat de Lomonosov-rug
tot het eigen continentale plateau behoort. Deze
beoordeling is belangrijk, omdat het bepaalt wie
een gedeelte van de Noordpool voor exploitatie
toebedeeld zou krijgen. Hiervoor moeten de landen wetenschappelijk bewijs aanleveren. Volgens
de Amerikanen behoort de Lomonosov-rug echter niet tot de continentale plateaus van één van
die landen, maar juist tot de oceaanbodem. Als
dat juist zou zijn, dan zou dit betekenen dat de
Noordpool onder internationale jurisdictie valt.
Groenland, gesteund door Denemarken, maakt
aanspraak op een gedeelte van de Noordpool en
de mogelijke grondstoffen die daar te vinden zijn.
Voor Groenland zijn deze grondstoffen interessant, omdat het een grotere (financiële) onafhankelijkheid van Denemarken zou betekenen. Ook
voor de Noren is het energie-potentieel belangrijk.
De grondstoffen die op de Noordpool aanwezig
zijn, zullen ervoor zorgen dat Noorwegen de riante positie als energieleverancier – voor met name
Europa – kan behouden.
Politieke dynamiek en
militarisering
Het gevolg van de claims is een militarisering van
het gebied. Sommigen denken dat een wapenwedloop kan ontstaan.5 Geconstateerd kan worden dat in Rusland de aandacht naar het Noorden
verplaatst. Daar komt in diverse toespraken en
74
overheidsdocumenten duidelijk naar voren dat
de Noordpool, vanwege de zich daar bevindende
grondstoffenreserves, voor Rusland een belangrijk onderdeel vormt voor de toekomst. Gezegd
wordt dat men samenwerking wil, maar analisten
vrezen dat aan deze houding spoedig een einde
komt wanneer Rusland niet krijgt wat het wil.6
Dit blijkt volgens de onderzoekers uit allerlei activiteiten die de Russen ondernemen in het hoge
noorden: activiteiten die de slagvaardigheid van
het leger in die regio moeten vergroten. Zo worden
er twee Arctische brigades en een spetsnaz-eenheid op het Kula Schiereiland gestationeerd; wordt
Nova Zembla geleidelijk tot militaire basis omgevormd; en komen er, om de nucleaire balans te
waarborgen, twee nieuwe klassen nucleaire onderzeeërs.7 Daarnaast vinden er patrouilles plaats met
nucleaire onderzeeërs en de om hun provocatieve
aard beruchte vluchten met gevechtsvliegtuigen
en bommenwerpers. Dit alles om de boodschap
over te brengen dat Rusland de ogen gericht heeft
op de grondstoffen in het Noorden.
In Noorwegen bekijkt men de militaire activiteiten van de Oosterbuur met argusogen. De Noren
streven naar samenwerking met Rusland, maar
daar wordt niet alles op ingezet. Dat valt af te lezen uit diverse overheidsdocumenten en uitspraken van de regering in Oslo. Noorwegen mikt op
een krachtigere krijgsmacht, om zo niet te bezwijken onder eventuele Russische druk. Er wordt
geïnvesteerd in meerdere fregatten met het Aegis
combat system, maar ook in achtenveertig F-35’s
en in bewapende vaartuigen; ook moet in dit ver-
Juli/Augustus 2013 Jaargang 67 nr. 7/8
band de oprichting van een Arctisch Bataljon
worden vermeld.
In Groenland en Denemarken is in mindere mate
sprake van vergroting van de militaire capaciteit.
Dat wil niet zeggen dat dit niet gebeurt, maar eerder dat men daar de angst heeft militarisering
door Rusland op die manier in de hand te werken.
In Groenland houdt men zich ook continu bezig
met het onderhouden van de betrekkingen met
de Verenigde Staten en het niet provoceren van
Russische militarisering.8 Dit weerspiegelt zich in
langzame militarisering (hoewel er wel een Arctic
Command en een Arctic Response Force komen)
en terughoudendheid om de NAVO in het gebied
toe te laten, zo blijkt uit de Deense strategie met
betrekking tot de Noordpool.9
In Canada is de historische verbondenheid met
de noordelijke pool de voornaamste drijfveer achter zijn claims en de (internationale) politiek die het
met betrekking tot die regio bedrijft. Het Canadese
parlement heeft in 2009 unaniem gestemd vóór
het herdopen van de Noordwestelijke Doorvaart
in ‘Canadese Noordwestelijke Doorvaart’. Een
sterkere defensie is één van de speerpunten van
de regering-Harper. Zij pleit voor uitbreiding van
het aantal militaire bases in het noorden, alsmede
van de Canadese vloot en luchtmacht (o.a. met
drones). Militaire aankopen, in het bijzonder die
van de F-35, vormen veel stof tot discussie omdat
sommigen vrezen voor een wapenwedloop met
Rusland. Vanwege bezuinigingen op defensie
wordt het echter lastiger de Arctische operaties
in stand te houden. Desondanks blijft het volgens
de regering-Harper belangrijk de herstructureringen door te voeren.
Ook de Verenigde Staten hebben een Noordpoolstrategie, die werd opgesteld tijdens de Bush-jaren
en die door president Obama als leidraad wordt
genomen. Sinds mei heeft ook Obama een eigen
Arctische strategie, waarin de nationale veiligheid
op nummer één staat.10 De Verenigde Staten menen echter dat de eigen slagkracht te kort schiet
in vergelijking met Rusland. Geadviseerd wordt te
investeren in uitbreiding en modernisering van het
leger. Er zijn 25.000 Amerikaanse militairen gestationeerd in Alaska en het is de bedoeling dat één
vijfde van de F-22 Raptors (gevechtsvliegtuigen)
daar wordt gepositioneerd.11 Voorts wordt een
nieuw type onderzeeër gebouwd, die door ijs
kan breken. De spanningen lopen verder op door
Russische en Amerikaanse patrouilles in de regio.
Om te voorkomen dat op de Noordpool machtsvertoon de boventoon gaat voeren, is het belangrijk dat er gewerkt wordt aan verbetering van de
onderlinge verstandhouding tussen Rusland en
Amerika.
Hoe de situatie rond het Noordpoolgebied zich
zal ontwikkelen, is onduidelijk. Zonneklaar is al
wel dat de militarisering van het Noordpoolgebied
is begonnen. Veiligheidskwesties zouden in de
Arctische Raad bespreekbaar moeten worden
gemaakt. De Arctische Raad is in 1996 opgericht
en dient als overlegorgaan, met name voor de
omgeving. Van deze Raad zijn naast de in dit artikel behandelde landen ook nog IJsland, Finland
en Zweden lid, alsmede zes inheemse volkerenorganisaties. Onlangs, op 22 mei 2013, besloot
de Raad zes landen als waarnemers toe te laten,
waaronder China en India.12 De beperkte bevoegdheden van de Arctische Raad zouden moeten worden uitgebreid, want de Raad zou goed
kunnen dienen als platform voor dialoog over de
nieuwe situatie op de Noordpool.
De historische
verbondenheid
met de
Noordpool is
voor Canada de
voornaamste
drijfveer achter
zijn claims
Noten
1
2
3
4
5
Deze cijfers zijn gebaseerd op gegevens uit het IEA 2011.
Dit cijfer is gebaseerd op een berekening waarbij gebruik is gemaakt van
de olieconsumptie uit 2010. Deze was toen vastgesteld op 86.700.000
vaten per dag (International Energy Agency, 2011, blz. 105). De berekening komt dan neer op het aantal vaten olie dat men verwacht te
vinden op de Noordpool en dit te delen door de totale olieconsumptie
van 2010: 90.000.000.000 / (86.700.000 * 365) = 2,844. Wanneer de
olieconsumptie uit 2010 dus constant blijft en de olie exclusief daar vandaan komt, zouden de oliereserves op de Noordpool dus een kleine 3
jaar mee gaan. In feite zal dit, wegens stijgende consumptie, minder zijn.
In 2009 is de mondiale vraag naar gas 108,58279 TCF geweest (IEA
2011, 156). De berekening is dan als volgt: 1669 / 108,58279).
Katarzyna Zysk, ‘Russia’s Arctic Strategy: Ambitions and Constraints’,
Joint Force Quarterly , jrg. 57, 2010 (tweede kwartaal), blz. 103-110.
Robert Huebert, Heather Exner-Pirot, Adam Lajeunesse & Jay Gulledge,
Climate Change & International Security: The Arctic as a Bellwether,
Arlington, VA: Center for Climate and Energy Solutions, 2012.
Juli/Augustus 2013 Jaargang 67 nr. 7/8
6
7
8
9
10
11
12
Pavel Baev, ‘Russia’s High Ambitions and Ambivalent Activities in the
Arctic’, 2 juni 2011: http://www.carnegiecouncil.org/publications/articles_papers_reports/0104.html (laatst bekeken op 20 augustus 2012).
Gleb Bryanski, “Russia to get stronger nuclear navy, Putin says”, 30 juli
2012, Reuters: http://www.reuters.com/article/2012/07/30/us-russiaputin-navy-idUSBRE86T1D320120730 (laatst bekeken op 21 augustus
2012).
Jon Rahbek-Clemmensen, ‘Denmark in the Arctic: Bowing to three masters’, Atlantisch Perspectief, jrg. 35, 2011, nr. 3, blz. 9-14.
Ministerie van Buitenlandse Zaken Denemarken/Groenland/Faroe,
‘Kingdom of Denmark: Strategy for the Arctic 2011-2020’, Kopenhagen/
Groenland/Faroe: Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2011.
President of the United States of America, National Strategy for the
Arctic Region, Washington D.C.: The White House, 2013.
Huebert e.a., a.w. noot 5.
De EU werd nog niet toegelaten, omdat Canada dit tegenhield wegens
het handelsgeschil over zeehondenbont.
Internationale Spectator 75