1 Inhoudsopgave 1.1 Een turbulente geschiedenis

Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1: De term “Volkslatijn”................................................................................................... 3
1.1 Een turbulente geschiedenis ........................................................................................3
1.2 De pejoratieve betekenis .............................................................................................10
1.2.1 Gebrek aan neutraliteit ............................................................................................11
1.2.2 Het dualisme “volkslatijn” – “klassiek Latijn”.......................................................12
1.2.3 De twee pijlers van een levende taal........................................................................13
1.2.4 Het dualisme ‘oralité’ – ‘écriture’............................................................................14
1.3 De nieuwe methodologie............................................................................................15
1.4 Conclusie.......................................................................................................................16
Hoofdstuk 2: Een verhelderend woordje over de auteur en zijn werk....................................... 18
2.1 Petronius en zijn Satyrica ...........................................................................................18
2.2 De antieke roman.........................................................................................................19
2.3 De verteller Encolpius.................................................................................................21
Hoofdstuk 3 De plaatsing van de genitief in de Cena Trimalchionis ......................................... 25
3.1 Bauer. De overgang van pre- naar postpositie ........................................................25
3.2 Devine-Stephens. De plaatsing van complementen in de genitief.......................27
3.2.1 Substantieven die een complement in de genitief uitlokken ....................................27
3.2.2 Relational nouns die een genitief uitlokken.............................................................30
3.2.3 Substantieven die een deelsgenitief uitlokken..........................................................32
3.2.4 Adjectieven die een complement uitlokken ..............................................................35
3.3 Conclusie.......................................................................................................................36
Hoofdstuk 4: Studie van de losse ablatief ....................................................................................... 37
4.1 Serbat. De verschillende verschijningsvormen van losse ablatieven...................37
4.2 Studie van de losse ablatieven in de Cena Trimalchionis.....................................40
4.3 Conclusie.......................................................................................................................48
Hoofdstuk 5: Studie van het taalgebruik in de Cena Trimalchionis, met bijzondere aandacht
voor de werkwoordspositie............................................................................................................... 49
5.1 Algemene inleiding .....................................................................................................49
5.1.1 Twee linguïstische stromingen................................................................................49
5.1.2 Uitzonderingen op de neutrale volgorde .................................................................53
•
De initiële positie ...............................................................................................53
•
De mediale positie .............................................................................................54
•
Het werkwoord esse...........................................................................................55
•
Het werkwoord habere.......................................................................................57
5.1.3 Conclusie .................................................................................................................57
5.2 Een uitgebreide analyse van het taalgebruik per personage. ...............................58
•
Dama ........................................................................................................................58
•
Seleucus ....................................................................................................................60
•
Phileros .....................................................................................................................62
•
Ganymedes................................................................................................................66
•
Echion .......................................................................................................................72
1
•
Hermeros ..................................................................................................................77
•
Habinnas...................................................................................................................80
•
Niceros ......................................................................................................................82
•
Trimalchio.................................................................................................................86
•
De verteller (de vrijgelatene Encolpius) ...................................................................92
5.3 Vergelijkende studie tussen de verschillende personages. .................................101
5.4 Conclusie.....................................................................................................................104
Hoofdstuk 6: Bijzondere elementen in de Cena Trimalchionis.................................................. 105
6.1 Algemene inleiding ...................................................................................................105
6.2 Overzicht van de bijzondere elementen per personage.......................................107
•
Dama ......................................................................................................................107
•
Seleucus ..................................................................................................................109
•
Phileros ...................................................................................................................109
•
Ganymedes..............................................................................................................110
•
Echion .....................................................................................................................111
•
Niceros ....................................................................................................................113
•
Hermeros ................................................................................................................115
•
Trimalchio...............................................................................................................117
6.3 Conclusie.....................................................................................................................118
Conclusie............................................................................................................................................ 120
Bibliografie......................................................................................................................................... 123
Bijlage ................................................................................................................................................. 125
2
Hoofdstuk 1: De term “Volkslatijn”
In deze thesis wordt de taal van de vrijgelatenen1 in de Cena Trimalchionis van Petronius
bestudeerd. We kiezen hierbij voor een andere aanpak. Een aanpak die sterk verschilt van de
manier waarop vroegere linguïsten te werk gingen. We vertrekken niet vanuit de term
“volkslatijn”2, zoals tot voor enkele decennia3 gebeurde. In deze thesis vertrekken we vanuit
het klassieke Latijn, het Latijn van Cicero en Caesar. Dit klassieke Latijn is geen tegenhanger
van het “volkslatijn”. Het is een taal waarbinnen verschillende registers aanwezig zijn en
door de aanwezigheid van deze registers is het Latijn dan ook een complexe en variabele
entiteit. In deze thesis heeft de term “klassiek Latijn” dus geen kwalitatieve inhoud. Het
wordt eerder beschouwd als een register van een taal, zonder aan dat register een
kwalitatieve notie te verbinden. In deze thesis houden we rekening met de complexiteit van
een taal en zijn historische evolutie. Om het ontstaan van de nieuwe methodologie te
begrijpen is het noodzakelijk een beeld te scheppen van hoe men vroeger te werk ging. Zoals
gezegd, vertrok men vanuit de term “volkslatijn”. Maar wat houdt deze term in?
1.1 Een turbulente geschiedenis
Ook al wordt de term “volkslatijn” al sinds de 19e eeuw gebruikt, de inhoud ervan blijft
omstreden. Bovendien duiken er meerdere, verschillende termen op voor hetzelfde
fenomeen: “The spoken variety of Latin traditionally goes by the name of Vulgar Latin, but
because of the connotation of vulgar, some scholars prefer the adjectives popular or spoken.”
(Lloyd 1979: 110) Deze verschillende adjectieven, termen zijn ontstaan door de negatieve
bijklank van het bijvoeglijk naamwoord ‘vulgair’. Deze negatieve denotatie was al aanwezig
in de oudheid, waar er verschillende termen bestonden om taalfenomenen die afweken van
de schoolgrammatica’s, aan te duiden: sermo rusticus, sermo agrestis, sermo plebeius, sermo
1 Ook de verteller is een vrijgelatene; zijn taalgebruik verschilt enigszins van het taalgebruik van de andere
vrijgelatenen. We gaan dieper in op de rol van de verteller in de Cena Trimalchionis in hoofdstuk 2. De taal van de
verschillende personages, inclusief de taal van de verteller, wordt besproken in hoofdstukken 3-6.
2 Van deze term werd gretig gebruik gemaakt om de wording van de Romaanse talen te kunnen plaatsen. In het
“volkslatijn” waren sporen aanwezig die duidden op de ontwikkeling van de Romaanse talen. Het “volklsatijn”
was in deze optiek dus een noodzakelijke fase om de overgang van het Latijn naar de verschillende Romaanse
talen te benaderen en uit te leggen. De term “volkslatijn” was met andere worden een middel om een complex
gegeven (ten onrechte) te vereenvoudigen en te minimaliseren.
3 Er zijn tot op de dag van vandaag nog steeds linguïsten die volgens oudere methodes werken. Gelukkig zijn er
de laatste jaren meerdere linguïsten opgestaan om een nieuwere aanpak te formuleren en te hanteren.
3
vulgaris, sermo cotidianus, sermo familiaris,… Müller geeft in zijn boek een uitgebreide analyse
van wat men precies met welke term bedoelde en aanduidde. Het is interessant enkele
termen uit de oudheid toe te lichten om te begrijpen waarom de term “volkslatijn” tot op de
dag van vandaag een pejoratieve bijklank heeft.
• Sermo rusticus
“Für die Markierung des ‘rustik’ genannten Lateins stand von den ersten terminologischen
Festlegungen ab, die Varro und Cicero getroffen haben, eine breite Palette von
Bezeichnungen zur Verfügung. Das Stammwort rus, das ihnen zu grinde liegt…” (Müller
2001: 29) Uit het woord rus werd een hele woordfamilie afgeleid: rusticus, rustice, subrusticus,
rusticanus en rusticitas. Deze term legt de nadruk op het verschil in taalgebruik in de stad en
op het platteland. De verschillen betreffen voornamelijk fonetische distincties (bv. au/o, i/e,
het al dan niet uitspreken van de eind –s…). Wat het lexicon betreft zijn beide verdraagzaam,
wat betekent dat er een grotendeels overlappende woordenschat bestond mits soms grote
verschillen.
Bovendien kende deze sermo een christelijke functie: de predikers benutten dit
taalgebruik zodat zij begrijpbaar waren voor grote delen van de populatie. Het gebruik van
de sermo rusticus werd aan de predikers toegestaan op het concilie van Tours4 in 813. In de
eeuwen daarvoor waren er al predikers die dit taalgebruik bezigden5 maar er waren er echter
ook die dat niet deden: “Hieronymus ging nicht so weit, alle gelehrten, rhetorischen oder
poetischen Stile in Bausch und Bogen zu verwerfen. Er war zu gebildet, zu belesen, zu sehr
auch Ciceronianer, um nicht einem Pluralismus das Wort zu reden...“ (Müller 2001: 68)
Augustinus vond de gulden middenweg tussen beide en slaagde er in om een evenwicht te
vinden tussen deze sermo rusticus en het normatieve Latijn: “Augustinus brachte es am
besten fertig, die retorische Tradition mit der Sprache der bibel und den pastoralen
Anforderungen unter dem Gesichtspunkt zu verschönen, daβ die redekunst brauchbare
Hilfe im Dienst der Wahrheit leisten könne.“ (Müller 2001: 71)
Dit betekent echter niet dat alle predikers van deze sermo gebruik maakten.
Patricius (4e-5e eeuw n.C.) wordt onder deze predikers gerekend. Of dit ten rechte of ten onrechte is, laat ik hier
buiten beschouwing. Patricius’ taal is een complex gegeven, waarrond nog meer onderzoek zou moeten verricht
worden. We kunnen op zijn taal hier niet dieper ingaan.
4
5
4
• Sermo agrestis
Deze term geldt als een synoniem van de voorgaande: “Bei der Markierung von
Sprachebenen erscheint rusticus wiederholt mit agrestis verbunde, auch in sog.
Synonymendoppelungen wie in Ciceros Charakterisierung rustica vox et agrestis (de orat. 3,
42, 2).” (Müller 2001: 79) De sermo rusticus was echter wel een sterkere term. Uit het woord
rus ontstond namelijk een woordfamilie, wat bij agrestis niet het geval was. De sermo agrestis
duidt vooral op de articulatieverschillen tussen het taalgebruik in de stad en op het
platteland: “Es ist nämlich die inkorrekte Artikulation des Lateinischen, die Cicero und die
Ciceronianer vorzugsweise mit der Markierung agrestis verbinden.” (Müller 2001: 80) Dit
heeft een belangrijke consequentie: “Wie eng die Markierung agrestis an die phonetische
Realisierung gekoppelt war, geht auch daraus hervor, daβ sie – anders als rusticus – nie zur
Bewertung des Vokabulars oder der Morphosyntax benutzt worden ist.“ (Müller 2001: 81)
De sermo agrestis zou dus enkel duiden op de fonetische en articulatorische verschillen.
• Sermo plebeius
Het verband tussen het taalgebruik en de stand/klasse die ervan gebruik maakte, is hier
overduidelijk: “Nach den vorhandenen Belegen zu urteilen, hat Cicero als ersten eine
bestimmte Form des Sprachverhältens mit der plebs in Verbindung gebracht.” (Müller 2001:
85) Tot het plebs behoren vooral de mensen die handarbeid verrichtten. Deze term werd
later verdrongen door vulgaris (cf. infra): “[Es] war daβ in der Grammatik- und Sprachtheorie
das ohnehin häufige sermo vulgaris die marginale Bezeichnung sermo plebeius verdrängte.“
(Müller 2001: 92) Ook hier is een link te vinden met de christelijke leer en de verkondiging
ervan (cf. sermo rusticus).
Bij deze term schemert reeds een pejoratieve denotatie door: “Es unterliegt keinem
Zweifel, daβ plebeius sermo an sich als negative Kennzeichnung zu werten ist, auf Grund
des Zusammenhangs mit der plebs und den plebeii.“ (Müller 2001: 87)
• Sermo vulgaris
De terminologie is afkomstig van de stam vulg- en refereert naar de omgangstaal. “Von
vorherein meinte man, im formelhaft verwandten vulgo in Verbindung mit einem verbum
dicendi (vulgo vocant, vulgo dicitur, vulgo appellant, etc.) den deutlichsten Fingerzeig auf
5
‘vulgärlateinischen’ Sprachgebrauch zu erkennen.” (Müller 2001: 116) Uit de woordstam
vulg- is een woordfamilie ontstaan: vulgatus, vulgaris, vulgus, pervulgatus, invulgatus… De
stam, en daaruit voortvloeiend ook de term, verwijst naar het gewone volk: “… daβ in der
Spätperiode sprachtypologisierend gesetztes vulgus, vulgo, in vulgari sermone etc. meistens
den Verweis auf das ‘gewöhnliche Volk” und den ‘einfachen Alltagssprachgebrauch’ der
jeweiligen Gegenwart in sich trägt, der vom klassischen abweicht.“ (Müller 2001: 124)
De woorden die uit de stam vulg- ontstonden zijn in zekere zin ambivalent: ze hebben
zowel een neutrale als negatieve connotatie. “Das basiswort vulgus hat semantisch zwei
Seiten, eine neutrale, womit es das ‘Volk’, die “groβe Menge, die ‘Allgemeinheit’ quantitativ
bezeichnet, und eine negative, die qualitativ die abwertende Vorstellung der ‘Masse’, des
‘gemeinen Haufens’, des ‘Pöbels’ vermittelt.“ (Müller 2001: 142) Vandaar de pejoratieve
klank die met deze terminologie verbonden is. De kenmerken van dit taalgebruik
(casusverval, een onzijdig substantief dat mannelijk wordt,…) bespreken we uitgebreid in
hoofdstuk 6.
• Sermo cotidianus
“Unter diesen Begriff stelle ich Markierungen, die mit dem Adjektiv cot(t)idianus oder dem
Adverb
cot(t)idie
gebildet
sind
und
daher
etymologisch
‘tagtäglich’
gebrauchte
Sprachformen bestimmen müβten, die aber, der semantischen Dehnung der Basiswörter
folgend, als Kennzeichnungen fortwährend, regelmäβig oder mindestens überaus häufig
vorkommender Äuβerungsweisen verwandt worden sind.“ (Müller 2001: 168) Net zoals het
sermo agrestis duidt deze term op de articulatieverschillen. Het is redelijk onduidelijk wie
gebruikt maakt van deze sermo en in welke omstandigheden6. We kunnen wel zeggen dat:
“…die Reichweite des cotidianus sermo sogar bis zu einem poetischen Wort aus der Epenund Tragödientradition ausgedahnt werden konnte...“ (Müller 2001: 175)
• Sermo familiaris
In deze terminologie kan men een koppeling met de voorgaande term sermo cotidianus
vinden. Het duidt op alledaags taalgebruik. Het woord familiaris komen we tegen bij Plautus
Bij het sermo agrestis is het onderscheid tussen het taalgebruik in de stad en op het platteland aan de orde. Hier is
het vrij onduidelijk wie precies deze sermo hanteerde en wanneer.
6
6
die het ontleent heeft aan de term pater familias; een term die duidt op de sociale situatie, op
de huisgemeenschap.
Zoals duidelijk werd, werden reeds in de Oudheid termen gelanceerd (bijvoorbeeld door
Cicero) die allesbehalve een objectieve benadering vormden van speciale taalfenomenen, die
niet meteen te plaatsen waren in de schoolgrammatica’s. Tot op de dag van vandaag is de
negatieve, zelfs pejoratieve bijklank, die vooral voortkwam uit de termen sermo plebeius en
sermo
vulgaris,
blijven
bestaan.
Dat
wordt
duidelijk
uit
sommige
hedendaagse
terminologieën: “vulgair Latijn”, “populair Latijn”, “laag Latijn” en “Middeleeuws Latijn”.
Het “volkslatijn” wordt sinds de Oudheid zelf en de late Oudheid (te) vaak beschouwd als
een minderwaardige vorm van het geschreven, gecultiveerde Latijn en dan meer bepaald
van het klassieke Latijn van Cicero, Caesar, Vergilius, Ovidius… Dat blijkt uit het overzicht
van alle mogelijke definities van het “volkslatijn” dat Lloyd7 ons geeft. Het overzicht
behandelt de verschillende (modernere) invullingen van de term “volkslatijn” en zoals zal
blijken zijn de meeste gebaseerd op de terminologie die uitgedacht werd in de Oudheid.
Fig. 1:
Classical Latin > Vulgar Latin8
Het “volkslatijn” is het stadium volgend op het klassiek Latijn in de evolutie naar de
Romaanse talen. In deze definitie wordt het “volkslatijn” gezien als een fase volgend op een
andere fase, waarbij de overgang van de ene fase naar de andere buiten beschouwing gelaten
wordt.
Anderen geloofden niet in een evolutie in rechte lijn: het klassieke Latijn vertakt zich in
“volkslatijn”, dat zich verder ontwikkelt tot de Romaanse talen, en het ‘Kerklatijn’, dat een
verdere ontwikkeling kent naar het ‘Middeleeuws Latijn’, voorgesteld in onderstaande
figuur.
Lloyd, P.M., On the definition of ‘Vulgar Latin’, Neuphilologischen Mitteilungen 80 (1979), 110-122
De schematische voorstellingen werden overgenomen uit het artikel van Lloyd omdat het visueel maken van
definities het begrijpen ervan vergemakkelijkt.
7
8
7
Fig. 2:
Klassiek Latijn
Volkslatijn
Romaanse Talen
Kerklatijn
Middeleeuws Latijn
Een gelijkaardige definitie werd naar voor geschoven door R.A. Hall: het Oudlatijn vormt de
basis voor zowel het klassieke Latijn als het Proto-Romaans. Hij probeert de term
“volkslatijn” in zijn definitie te ontwijken. Hij spreekt over “Proto-Romaans”. Toch mogen
we besluiten dat dit slechts een andere term is voor hetzelfde fenomeen. Bij hem kan dit
Proto-Romaans wel beschouwd worden als een fase die synchroon verloopt met het Klassiek
Latijn en een eigen diachronie bezit. Maar is de scheiding tussen Proto-Romaans en het
Klassiek Latijn niet te drastisch?
Fig. 3:
Oudlatijn
Proto-Romaans
Klassiek Latijn
(~’volkslatijn’)
Deze opvatting kent tot op de dag van vandaag een sterke aanhang: “La grande majorité des
romanistes soutiennent depuis Fr. Diez que les langues romanes remontent au ‘latin
vulgaire’, ce dernier étant perçu comme un courant linguistique parallèlle et distinct du ‘latin
classique’.” (Van Acker 2007: 1)
Een andere benadering vult de term “volkslatijn” in als het Latijn van het volk: een Latijn
met speciale karakteristieken, het Latijn gesproken door het volk.
Fig. 4:
‘Volkslatijn’ = “Populair” Latijn
8
Kan “volkslatijn” zonder scrupules gelijkgeschakeld worden met “populair” Latijn? Uit het
negatieve antwoord op deze vraag volgde een nieuwe definitie:
Fig. 5:
‘Volkslatijn’ = “Latijn van de lagere klasse”
In deze definitie treedt de link met de sociale situatie en organisatie op de voorgrond. Dat
“Latijn van de lagere klasse” bestaat dan uit verschillende soorten Latijn: niet alleen de
omgangstaal maar ook enkele geschreven teksten behoren daartoe. Wanneer dit Latijn
zodanig beperkt wordt tot de gebruikstaal van de laagste sociale klassen, dan kunnen we
onmogelijk zeggen dat daaruit de Romaanse talen zijn ontstaan. Toch wordt deze definitie
nog steeds ten onrechte gebruikt tot op de dag van vandaag.
Gelijkaardig aan deze definitie is de veronderstelling dat “volkslatijn” het Latijn is dat
gebezigd wordt door mensen die geen opleiding hebben genoten.
Fig. 6:
‘Volkslatijn’ = “uneducated Latin9”
Heel wat onderzoekers waren ontevreden over de gelijkschakeling van “volkslatijn” aan de
taal van de lagere sociale klassen of de taal van de ongeletterden. Deze onderzoekers zochten
een andere oplossing voor het definiëringprobleem: ze onderscheidden verschillende soorten
Latijn waarvan “volkslatijn” er één was. Opmerkelijk is het feit dat termen uit de oudheid
opnieuw in gebruik worden genomen.
Fig. 7:
Klassiek Latijn
“volkslatijn” = “Latijn van de middenklasse”
sermo plebeius = “Latijn van de lage klasse”
sermo rusticus = “Plattelandslatijn”
De sociale distinctie die hierbij op de voorgrond treedt, viel niet in goede aarde. Men verkoos
eerder een term die onafhankelijk was van sociale klassen of (de graad van) de opleiding van
de spreker.
9
Deze Engelse term werd overgenomen uit het artikel van Lloyd.
9
Fig. 8:
‘volkslatijn’ = colloquial slang10
Vanuit deze definitie is het maar een kleine stap naar de volgende benadering.
Fig. 9:
Klassiek Latijn = geschreven Latijn
“Volkslatijn” = gesproken Latijn
Ook deze definitie leeft nog steeds voort, zelfs wanneer men ze gebruikt om te refereren naar
het Latijn uit de Late Oudheid, alsof het Latijn uit de late oudheid enkel de gesproken
variant betreft.
Later werd een nieuwe stelling geponeerd door Porteau “who claims that ‘Vulgar Latin’
cannot be the language of the Roman people.” (Lloyd 1979: 117)
Fig. 10:
‘Volkslatijn’ = “Latijn van de niet-Romeinse inwoners van het Romeinse Rijk”
Volgens een andere linguïst is het een reconstructie op basis van een vergelijking tussen het
Klassiek Latijn en de Romaanse talen: “…the deductively constructed Vulgar Latin is perfect
and indeed remains one of the glories of Romance philology…” (Lloyd 1979: 117)
Fig. 11:
‘Volkslatijn’ = geconstrueerd Latijn
Van dezelfde aard als deze definitie maar met een nuanceverschil is de mening dat het
“volkslatijn” een collectieve constructie is van variëteiten van het Latijn.
1.2 De pejoratieve betekenis
Uit dit overzicht blijkt dat “laag” gemakkelijk verward kan worden met “populair” of “van
een lagere klasse”, waardoor de term vanzelfsprekend een pejoratieve denotatie krijgt. Uit
het overzicht blijkt ook dat er geen eenzijdige invulling voor de term “volkslatijn” bestaat en
dat er eveneens geen éénduidige term voor handen is voor bijzondere fenomenen in het
Latijnse taalgebruik. Doorheen de geschiedenis werden vele pogingen tot definitie en de
creatie van een éénduidige term uitgevoerd, maar blijkbaar kan de inhoud van de term
10
“Colloquial slang” betekent zoiets als ‘onbeschoft taalgebruik in gesproken vorm’.
10
“volkslatijn” niet gepreciseerd worden.11 Het voorgaande overzicht maakt duidelijk dat de
term ambigu en verwarrend is.
1.2.1 Gebrek aan neutraliteit
Toch lijken linguïsten niet te willen afstappen van deze terminologie alsof het een soort
religie, traditie is in plaats van een wetenschappelijke benadering12: “Le danger, c’est la
tradition car elle offre l’avantage du confort et d’une recherche qui paraît cohérente…” (Van
Acker 2007: 3) Deze terminologie zou steeds onder discussie geplaatst moeten worden. “It is,
in fact, a carry-over from the pre-scientific view of language, based on a tradition reflecting a
lack of comprehension of the nature of linguistic evolution and of the complexity of social
and stylistic stratification. It is nothing more than a remnant of that view that considered that
whatever change occurred in language must be a ‘degeneration’ or ‘corruption’ of an original
purity, a view that unfortunately still persists in some quarters even today.” (Lloyd 1979:
119) De term heeft te kampen met een groot gebrek aan neutraliteit, zoals Banniard duidelijk
maakt. Niet alleen belangrijke personen uit oudheid (bijvoorbeeld Cicero, Quintilianus…)
hebben voor deze negatieve klank gezorgd, doorheen de eeuwen werd deze nog versterkt
door toedoen van de Italiaanse Renaissancisten en de comparatisten. Het klassiek Latijn van
Cicero werd door de Renaissancisten geïdealiseerd. Cicero en de grammaticus Quintilianus
vormden de norm en wat ervan afweek, werd dan ook als minderwaardig beschouwd (en
wordt nog steeds (te) vaak als minderwaardig beschouwd). De comparatisten beschouwden
het “volkslatijn” dan weer als een creatie: “… les philologues – et notamment les
comparatistes – se sont créé un ‘latin vulgaire’ qui était une langue différente du latin.” (Van
Acker 2007: 3)
11 “Vülgarlatein ist heutezutage ein viel gebrauchtes und verschieden verstandenes wort. Gewönlich bezeichnet
man jede spracherscheinung späterer zeit, die den aus den besseren classikern hergenommenen sprachgezetzen
oder richtiger gesprochen den subjectiven ansichten, die man sich hier über gebildet, zuwiderläuft, als
vulgärlatein. Einige identificieren es geradezu mit spätlatein, wieder andere verstehen darunter eine art
mittelding zwischen dem höhern oder litteratur- und dem niedern oder volkslatein, eine conventionelle über alle
provinzen des reiches verbreitete und überall verstanden verkehrs- und umgangssprache, also so eine art
römischer reichsprache. Alles diese ansichten enthalten mehr oder weinige züge des richtigen, erschöpfen aber
nicht das wesen der sache.” Uit: Johann Nepomuk Ott, “Die neueren forschungen im gebiete des bibellatein” , Neue
Jahrbücher für Philologie und Paedagogik CIX (1874), 759
12 De meeste benaderingen zijn overgenomen uit de Oudheid: “La plupart des termes les plus fréquents en
linguistique diachronique latino-romane usuelle sont de simples calques des mots antiques et médiévaux.”
(Banniard 2005: 2) Het is dan ook zeer belangrijk een terminologie te ontwikkelen die geen calque is van het
vocabularium van de Latijnse grammatici en retorici.
11
De negatieve connotatie is ten dele te wijten aan de ontstane oppositie tussen een fout
en een correct Latijn13: “Le latin PERD ses cas14, parce qu’on ne sait plus prononcer les
désinences; il PERD son futur pour la même raison, avec pour conséquence le bricolage
d’une forme de remplacement ; il PERD sa voix passive synthétique… le latin s’est décomposé,
faute de locuteurs capables de le parler correctement. […] Autrement dit nous avons d’un
côté un faux latin (un latin dégénéré) et de l’autre un vrai latin (un latin régénéré).”
(Banniard 1999: 58-59) Het “volkslatijn” wordt beschouwd als een taal die zijn structuren
verliest en dit verlies betekent een onderwaardering ten opzichte van het zo gestructureerde
klassieke15 Latijn: “Une trop large majorité de travaux présentent uniformément cette histoire
comme un processus de décomposition.” (Banniard 1999: 58) Een reden dus om het gebruik
van de term “volkslatijn” af te keuren want “il postule l’ idée d’ un abandon massif de toutes
les structures latines.” (Banniard 1999: 61)
Bovendien geeft de term “volkslatijn” de valse indruk van precisie. We moeten
toegeven dat we over dit soort Latijn – en dan bedoel ik de grote verscheidenheid aan
taalfenomenen die zich voordoen in ‘het’ Latijn – niet veel weten, mede door de geringe
overlevering16 ervan.
1.2.2 Het dualisme “volkslatijn” – “klassiek Latijn”
Men voert het dualisme “volkslatijn” – “klassiek Latijn” in. Zo gaat men de eigenlijke
problematiek uit de weg: “Les philologues, romanistes et latinistes, ont longtemps esquivé le
problème en inventant un dualisme langagier séparant le ‘latin vulgaire’ et le ‘latin
13
Deze oppositie komt aan bod bij Banniard in “Latin vulgaire ou latin parlé? Question de nom, question de modèle.”
(1999)
14 Voor meer informatie en een verdere uitdieping verwijs ik graag door naar de linguïstische geschriften van
Väänänen, Nelson, Wright, Morhmann… In het zesde hoofdstuk van deze thesis komen we uitgebreid terug op
enkele aspecten van deze taalfenomenen maar dan specifiek toegepast op Petronius.
15 Het klassieke Latijn biedt ons eigenlijk niet de perfecte regulariteit die de humanisten uit de 15e eeuw het
toeschreven.
16 Onderzoekers geloven dat we geschreven bronnen hebben van die speciale taalfenomenen. Maar meestal gaat
het slechts om kleine nuances, details in een tekst. Daarom is het absurd een volledige tekst onder de noemer
“volkslatijn” te plaatsen (bijvoorbeeld de Cena Trimalchionis van Petronius). Elke literaire tekst draagt tekenen in
zich van de grote taalvariëteit die er bestond in het Romeinse Rijk: “…des différents termes correspondant à des
variétés du latin, telles qu’elles sont nommées et parfois décrites par les principaux auteurs latins de l’époque
classique : sermo rusticus, sermo agrestis, sermo plebeius, sermo humilis, sermo vulgaris, sermo cotidianus, sermo
familiaris, consuetudo, sermo urbanus…” (Banniard 2005: 3) Zoals hieruit blijkt stamt onze terminologie af van de
benamingen die Latijnse auteurs er aan gaven. Het is van het grootste belang een terminologie te hanteren die
hier los van staat om de objectiviteit te bewaren: “…il serait important de construire une terminologie qui ne soit
pas un calque du vocabulaire des grammairiens et des rhéteurs latins.” (Banniard 2005: 4)
12
littéraire’.” (Banniard 2004: 60) Door dit dualisme lijkt het dan ook alsof er twee
verschillende talen bestonden te Rome: “Il installe l’idée qu’il a existé d’emblée deux langues
distinctes à Rome, chacune suivant une histoire indépendante, cette présentation mettant la
civilisation et la société romaine dans un état d’exception langagière qui en ferait un cas
unique dans les civilisations de ce type.” (Banniard 1999: 61)
1.2.3 De twee pijlers van een levende taal
De term “volkslatijn” doet onrecht aan de twee belangrijkste aspecten van een levende taal:
namelijk de continuïteit en de variabiliteit van een taal. Elke levende taal kent een
continuüm, weten we door de moderne (socio-)linguïstiek en dialectologie. Waarom zou het
Latijn daar een uitzondering op zijn? “C’est la difficulté à comprendre que le latin a été une
langue comme une autre avec ses variations en synchronie, sources, effets et causes à terme
de sa propre métamorphose.” (Banniard; ter perse) Een taal is steeds in evolutie, het is geen
afgewerkt product: “Nous pouvons la [langue] considérer comme activité réalisée, tout
comme
nous
pouvons
la
considérer
comme
activité
potentielle,
mais
elle
est
fondamentalement energeia (activité) en non ergon (produit).” (Van Acker 2007: 5) Het Latijn
is met andere woorden een taal als een ander: “… la langue17 est un système complexe et
variable de relations, dans lequel l’opposition – à tous les niveaux – est une caractéristique
inhérente (…) et (…) la langue est intimement liée à la communication et elle s’adapte aux
besoins de celle-ci grâce à la variation par le jeu des traits non pertinents. … le latin fut un
système linguistique normal: variable, complexe et évoluant. … Cette variabilité (…) a été
oubliée par plusieurs générations de philologues.” (Van Acker 2007 : 6)
Dat betekent dat er onmogelijk een radicale breuk, kloof kon zijn tussen wat men
noemt “volkslatijn” en klassiek Latijn. Waarom krijgen we dan die indruk? Het is zo dat
voornamelijk de verschillen in articulatie deze continuïteit maskeren18 (Banniard 1999: 65).
Niet alleen de articulatie verbergt het continuüm van de Latijnse taal, ook de schrijfwijze
verschilt (cf. infra: oralité-écriture). Maar het is niet omdat een taal in orthografie verschilt
dat je daardoor met een andere taal te maken hebt: “Il ne faut pas conclure de l’incohérence
Dus ook het Latijn!
Uit de analyse van Müller (cf. supra) bleek al dat bepaalde sermones (met name de sermo rusticus en de sermo
agrestis) inderdaad de verschillen in articulatie aanduidden.
17
18
13
d’une langue parlée en fonction des fantaisies de la graphie sous laquelle elle se présente.”
(Banniard 1999: 60)
Het is het spreken van een taal dat zorgt voor de evolutie van die taal. De spreker
heeft een: “… rôle prééminent de l’investissement du sujet parlant dans le processus du
changement langagier.” (Banniard 2004: 53) Taalevolutie is dus grotendeels te danken aan
interne factoren: “… le système roman n’est pas né d’un développement externe au latin,
c’est le diasystème latinophone qui a lentement construit les nouvelles règles.” (Banniard; ter
perse)
1.2.4 Het dualisme ‘oralité’ – ‘écriture’
We gaan nog even in op de dualiteit tussen ‘écriture’ en ‘oralité’, een dualiteit die zeker ook
bijgedragen heeft tot de negatieve bijklank van de term “volkslatijn”. “…le latin parlé (quel
que soit son registre et quelle que soit sa dénomination, cotidianus, familiaris, vulgaris) n’était
pas une forme dégradée du latin littéraire; tout au contraire, le latin littéraire fut une
extraction du latin parlé…” (Banniard 2005: 11) Banniard haalt hier een belangrijk punt aan,
het wijzigt de visies op de relatie tussen “volkslatijn” en litterair, klassiek Latijn volstrekt.
Het is inderdaad zo dat de literaire variant van een taal voortvloeit uit het gesproken
taalgebruik en niet omgekeerd. Deze twee staan in constante wisselwerking met elkaar19,
waardoor ook in op het eerste zicht zeer literaire teksten elementen van de gesproken variant
opduiken, alleen zijn ze voor ons zeer moeilijk te onderscheiden omdat de grens tussen beide
zeer vaag is, praktisch onbestaande zelfs. De op het eerste zicht verschillende talen binnen de
‘oralité’ zijn verschillende varianten net zoals je ook binnen het schrijven (‘écriture’)
verschillende varianten hebt: “…il existe des styles de l’oralité comme des styles de
l’écriture.” (Banniard 2004: 59) De verschillen in taalgebruik hebben dus te maken met de stijl
van de spreker, net zoals elke schrijver een eigen stijl hanteert, verschillend van andere
auteurs.
19
“[Il y a] l’existence permanente d’interférences fortes entre l’oralité et la littérature.” (Banniard 2004: 68)
14
1.3 De nieuwe methodologie
Taal is een complex gegeven en daarom is het noodzakelijk een taal te benaderen in zijn
geheel, dus met oog voor de twee pijlers van een levende taal: continuïteit en variabiliteit. De
nieuwe methodologie die rekening houdt met het continuüm van een taal en zijn
variabiliteit, situeert zich in de diachrone sociolinguïstiek. Hoe worden de bijzondere
elementen nu concreet benaderd? Er zijn drie grote stadia te onderscheiden.
Het eerste stadium is de beginfase: “Leur (= les locuteurs) effort créateur est provoqué
par la recherche d’expressivité, de précision, de clarté, voire d’individuation: ces nouveautés
sont marquées (…) par rapport à celles avec lesquelles elles alternent. Précisément parce
qu’elles sont marquées, elles sont des variantes libres (…) qui s’ installent et se diffusent dans
la langue parlée.” (Banniard 2004: 56)
Tijdens het tweede stadium is de nieuwe vorm concurrentie voor de oude vorm. “La
forme marquée tend, à proportion de sa progression, à s’affaiblir (…) et ipso facto à devenir
non marquée.” (Banniard 2004 : 57) Tijdens dit stadium is er sprake van polymorfisme. De
oude vormen verglijden stilaan naar de marges van het diasysteem.
In het derde en laatste stadium is de oorspronkelijke vorm ‘marquée’ en de nieuw
ontstane vorm ‘non-marquée’: “La forme marquée apparue au stade 1 se démarque; les
locuteurs la retiennent comme forme usuelle de leurs énoncés. … L’ancienne forme non
marquée, usuele au stade 1, se raréfie et occupe peu à peu la place de la forme
précédemment marquée.” (Banniard 2004: 57)
Doordat deze methodologie rekening houdt met de continuïteit en de variabiliteit van
een taal, is het onnodig om er van uit te gaan dat er verschillende soorten Latijn bestonden.
Dat er van éénzelfde taal verschillende registers bestaan, is vanzelfsprekend, maar daarom
heb je nog niet te maken met verschillende talen. Dat zal duidelijk blijken uit onze
benadering van de bijzondere elementen die aanwezig zijn in de Cena Trimalchionis van
Petronius (cf. hoofdstuk 6) en al te vaak als een ander soort Latijn worden beschouwd.
15
1.4 Conclusie
Het gebruik van de term “volkslatijn” verhindert niet alleen het verdere onderzoek naar de
taalfenomenen, het is een ware barrière voor het goed begrijpen van de taalevolutie – en haar
specifieke problemen – van Latijn naar de Romaanse talen. Het is dus met andere woorden
beter te term te bannen20, niet alleen omdat er geen éénduidige inhoud aan kan gegeven
worden, maar ook omdat de term reeds deel uitmaakt van een traditie waardoor elke
objectieve benadering van het begrip onmogelijk is geworden. De term beantwoordt
helemaal niet aan de twee fundamentele karakteristieken van een levende taal, namelijk de
continuïteit van een taal en de permanente variabiliteit die aanwezig is in die taal. (Banniard
1999: 63)
Hierboven werden de beweegredenen van Banniard om de term “volkslatijn” te
bannen uit de doeken gedaan: namelijk het gebrek aan neutraliteit in de term, de term geeft
de indruk dat er twee verschillende talen bestaan en dat Latijnse structuren in groten getale
overboord gegooid worden. Hij is niet de enige die pleit voor de afschaffing van de term,
Van Acker geeft in haar artikel een opsomming van linguïsten die er net zo over denken: “F.
Lot remarqua que le latin vulgaire n’est pas plus vulgaire que la langue de Racine n’est
vulgaire par rapport à celle de la Chanson de Roland, A. Meillet critiqua le manque de
consistance de la notion, l’ Italien Pighi trouvait qu’elle était une dangereuse abstraction,
pour J.B. Hofmann c’était un fantôme, A. Ernout affirmait qu’il ne savait pas du tout ce que
c’était que le latin vulgaire et enfin, E. Löfstedt, autre éminent latiniste, disait qu’on ne
viendrait jamais à bout d’une tentative de définition logique, incontestable et adéquate du
latin vulgaire.” (Van Acker 2007: 2) Van Acker vult zelf aan: “…l’utilisation de l’appellation
‘latin vulgaire’ est en flagrante contradiction avec une vision dynamique de la langue dans se
variabilité et sa dynamicité fonctionnelle. Elle se fonde sur un manque de réflexion par
rapport au fonctionnement complexe de la langue d’une part, et sur un rapport mal défini
entre l’écrit et l’oral d’autre part. (…) Nous sommes d’avis que le temps est venu de prendre
“I’am convinced, therefore, that the best solution is to abandon it altogether. […] I wish it were possible to hope
that the term might go out of use. […] To abandon it once and for all can only benefit scholarship.” (Lloyd 1979:
119, 122) of “La terminologie péjorative doit être abandonnée, tant du point de vue des facteurs externes
(évolution de la civilisation) qu’internes (le Protofrançais n’est pas une forme dégénéré du latin).” (Banniard 1999:
67)
20
16
définitivement distance de cette vision statique qui a par trop fait tort aux réalités
langagières révolues.” (Van Acker 2007: 14-15)
Allemaal redenen dus om het gebruik van de term “volkslatijn” te vermijden en af te
schaffen21. Ikzelf sluit me hier volledig bij aan: we moeten deze taalfenomenen benaderen
vanuit ons hedendaags denken. We begrijpen de complexiteit van taal, taalevolutie en
taalverandering. Het is dus van het grootste belang de taalfenomenen die opduiken in
Latijnse geschriften in deze complexiteit te kaderen en er een genuanceerdere visie op na te
houden. Dit proberen we althans bij de studie van de bijzondere elementen in Petronius’
Cena Trimalchionis in hoofdstuk 6.
21 In dit betoog om de term “volkslatijn” af te schaffen gaan we niet dieper in op alternatieven voor de term. Er
zijn verschillende redenen waarom het invoeren van een andere term een complexe aangelegenheid is: “…ce
changement ne repose pas sur une refonte de la pensée scientifique propre à la discipline…le seul danger est de
recommencer avec le latin parlé (= un autre terme) les mêmes erreurs qu’avec le latin vulgaire, c'est-à-dire de
considérer comme une langue à part une simple variante stylistique.” (Van Acker 2007: 18)
17
Hoofdstuk 2: Een verhelderend woordje over de auteur en zijn werk
2.1 Petronius en zijn Satyrica
In de Annales XVI wordt door Tacitus een zekere Petronius besproken. Hij was de ‘elegantiae
arbiter’ van keizer Nero, le maître des plaisirs. Nero achtte niets verrukkelijk en zinstrelend als
het hem niet door Petronius aanbevolen werd. En het omgekeerde gold evenzeer. Hij
behoorde tot de kring intimi rond Nero.
De C. Petronio pauca supra repetenda sunt. Nam illi dies per somnum, nox officiis et
oblectamentis vitae transigebatur; utque alios industria, ita hunc ignavia ad famam protulerat,
habebaturque non ganeo et profligator, ut plerique sua haurientium, sed erudito luxu. Ac
dicta factaque eius quanto solutiora et quandam sui neglegentiam praeferentia, tanto gratius
in speciem simplicitatis accipiebantur. Proconsul tamen Bithyniae et mox consul vigentem se
ac parem negotiis ostendit. dein revolutus ad vitia seu vitiorum imitatione inter paucos
familiarium Neroni adsumptus est, elegantiae arbiter, dum nihil amoenum et molle
adfluentia putat, nisi quod ei Petronius adprobavisset.
Maar zijn nauwe band met de keizer en diens entourage wekte de afgunst van Tigellinus.
Deze beraamde een complot en betichtte Petronius van vriendschap met Scaevinus, een
voormalig samenzweerder tegen Nero. Gelegenheid om zich te verdedigen kreeg Petronius
niet. Hij koos ervoor de eer aan zichzelf te laten en pleegde zelfmoord.
Nec tulit ultra timoris aut spei moras. Neque tamen praeceps vitam expulit, sed incisas venas,
ut libitum, obligatas aperire rursum et adloqui amicos, non per seria aut quibus gloriam
constantiae peteret.
Dat Petronius een vreemde eend in de bijt was, blijkt uit wat Tacitus schrijft over zijn
doodstrijd. Petronius liet zich naar eigen believen de aderen opensnijden en opnieuw
afbinden en gaf zijn slaven het bevel lichtzinnige liederen en vlotte verzen voor te dragen.
Hij beloonde en strafte slaven naar willekeur en gaf zich tenslotte over aan de slaap opdat
zijn dood een natuurlijke dood zou lijken. In zijn testament loofde hij Nero niet, zoals andere
van zijn lotgenoten, maar…
…sed flagitia principis sub nominibus exoletorum feminarumque et novitatem cuiusque
stupri perscripsit atque obsignata misit Neroni. Fregitque anulum ne mox usui esset ad
facienda pericula.
18
Hij pende alle schanddaden van de keizer neer en zond deze op naar Nero waarna hij zijn
zegel brak zodat niemand het slachtoffer zou worden van zijn ‘wraakactie’.
Lange tijd werd gediscussieerd wie de auteur van de Satyrica kon zijn. Bepaalde filologen
situeerden de auteur van dit werk in de 3e-4e eeuw n.C., maar er zijn geen argumenten
gevonden om hem niet te identificeren met de vertrouweling van Nero, namelijk zijn arbiter
elegantiae. De karakterschets die we krijgen via Tacitus, stemt grotendeels overeen met de
mentaliteit die aangehouden wordt in de Satyrica. Hij is een meester in de wetenschap van
het genot, een epicurist en principieel ‘immoralist’, voor wie de moraal geen enkele
objectieve betekenis heeft, een geniaal doorgronder en ontluisteraar van zichzelf en anderen,
een superieur speler met eigen leven en dood (cf. zijn dood). Bovendien sluit ik me aan bij
Hunink22: zijn beoogde lezerspubliek zijn de keizerlijke kringen en de hoogste klassen in
Rome. Als we deze hypothese aannemen verklaart het de nadruk op de Griekse elementen
en het gecultiveerde, ironische spel daarmee, de aandacht voor de literatuur en retorica, de
grappige omwerkingen van standaardelementen uit de Griekse roman, de Romeinse
toevoegingen daaraan en misschien bovenal de speciale aandacht voor mensen uit de laagste
sociale klassen.
Het werk van de hand van Gaius Petronius Arbiter is ons slechts fragmentarisch
overgeleverd. De langste episode is de Cena Trimalchionis, een fragment uit het vijf- en
zestiende boek. Het werd teruggevonden in de Codex Traguriensis, een 15e-eeuws handschrift
in 1650 ontdekt in Trau (Dalmatië). De volledige roman moet van een grote omvang zijn
geweest, maar omdat er heel weinig is overgeleverd is het moeilijk ons een precies beeld te
vormen van de hele roman.
2.2 De antieke roman
De Satyrica wordt gerekend onder het genre van de antieke roman. Dit is een problematisch
begrip. Het moderne literaire concept is wazig en vaag. Maar ook in de Oudheid zelf was er
een gebrek aan een generieke benaming of een literaire theorie. Er is immers geen pendant te
22
Hunink, V., Satyrica, Amsterdam 2006 (blz. 17)
19
vinden in de Oudheid van wat wij vandaag de ‘roman’ noemen. Het etiket ‘antieke roman’
wordt per conventie toebedeeld. Vooral aan Griekse prozawerken met enkele opmerkelijke
karakteristieken: avontuurlijke liefdesgeschiedenis, een scheiding, slavernij, hereniging en
een happy end. Een ander kenmerk van dergelijke verhalen is het onveranderlijke karakter
van de personages: “[De] karakters van de Romeinse23 figuren lijken min of meer
onveranderlijk en statisch. Ze maken van alles mee maar veranderen er nooit wezenlijk
door.” (Hunink 2006: 11) Van dergelijke verhalen zijn er acht overgeleverd, allemaal uit het
late Hellenisme, uit de eerste eeuwen na Christus. De titel Satyricon/Satyrica24 zou kunnen
verwijzen – als parodie weliswaar – naar deze Griekse romans waarvan de titel eindigt op –
ika. Het grote verschil tussen deze Griekse romans en de Romeinse antieke roman zit hem in
het realisme, in de beschrijving van de gebeurtenissen.
Er zijn ons slechts werken van twee Romeinse romanschrijvers overgeleverd: Petronius en
zijn collega Apuleius van Madaura. Hoewel hun werken gemeenschappelijke kenmerken
vertonen (een roman in de ik-vorm), zijn er ook belangrijke verschillen. Bij Petronius staat
het satirisch-parodierende element centraal. Apuleius’ Metamorfosen is eerder gerelateerd aan
de Isis-cultus en wordt gekenmerkt door een gekunstelde, overladen stijl. Zijn werk is
gebaseerd op een Grieks origineel, in tegenstelling tot de roman van Petronius die uitblinkt
in originaliteit. Het lijkt erop dat Petronius de mosterd gehaald heeft bij een andere
populaire literatuurvorm, de satire. Dit genre was een schepping van de Romeinen zelf25 en
stond in het teken van spot en scherts. Belangrijke beoefenaars van dit genre waren
Juvenalis, Horatius, Lucilius… Uit de Menippeïsche satire26 nam Petronius de gemengde
vorm over, namelijk de mengeling van proza en poëzie. De titel suggereert een satire op de
‘deftige’ Griekse roman, maar de moraliserende tendens is bij Petronius echter afwezig tenzij
indirect.
De figuren in de Griekse romans zijn inderdaad onveranderlijk. Hunink projecteert dit gegeven op de Romeinse
figuren in de Satyrica.
24 Beide titels zijn in omloop en zijn waarschijnlijk door Petronius zelf bedacht.
25 Dit genre kende geen pendant in de Griekse literatuur, het was een eigen creatie van de Romeinen
onafhankelijk van de Grieken.
26 Deze specifieke satire werd in de 1e eeuw v.C. geïntroduceerd door Varro.
23
20
Het langste overgeleverde fragment, de Cena Trimalchionis, verhaalt het feestmaal bij
Trimalchio, een nouveau riche. Hij heeft het statuut van vrijgelatene. Dat wil zeggen dat hij
een gewezen slaaf is, die vrij gelaten is door manumissio. Vrijgelatenen waren weliswaar vrij
maar genoten niet het Romeins burgerschap. De gasten aan zijn tafel zijn allen vrijgelatenen.
Meerdere van hen vergaarden hopen geld27 en wisten zich op te werken tot een positie dicht
bij de keizer. Trimalchio huwde Fortunata, een vrouw van lage afkomst. De
gespreksonderwerpen aan tafel gaan vooral over de alledaagse zaken uit het leven van deze
vrijgelatenen, maar ook verhalen over spoken, weerwolven… komen aan bod.
2.3 De verteller Encolpius
De roman is in de ik-persoon geschreven: “… Het gebruik van een ik-verteller […] geeft tal
van extra vertelmogelijkheden en draagt bij tot de sfeer van ironie en dubbelzinnigheid.”
(Hunink 2006: 15) De verteller Encolpius is een ambigu personage: “[Hij] is een vrijgelatene
van in de twintig. We komen in de loop van het verhaal verder maar weinig over zijn
verleden te weten. … Encolpius heeft wel enige opleiding genoten maar verder belichaamt
hij zowat alle klassieke fouten die men in de Oudheid toeschreef aan ‘de jeugd’.” (Hunink
2006: 8) Zoals Jensson zegt: de verteller wordt op geen enkel moment in het verhaal
geïntroduceerd. Hij verschijnt als het ware uit het niets en spreekt nergens over zichzelf als
de verteller, de schrijver. Doordat hij geen introductie krijgt is zijn positie in het verhaal
omstreden want: “…Encolpius, the teller of the story, manages to be the only speaker
throughout the work, and … he impersonates all the other characters.” (Jensson 2004: 32) Net
dat maakt dat de auteur werkelijk een meester op literair niveau is: “If the voices of the
subordinate personae were truly the voices of others, and not simply the voice of Encolpius
imitating the characters of his story, there wouldn’t be any organizing intelligence behind the
Satyrica.” (Jensson 2004: 34) Om duidelijkheid te scheppen over zijn positie binnen de
Satyrica doe ik een beroep op Conte28 die hierover een zeer interessante visie heeft
ontwikkeld.
Niet elke vrijgelatene werd stinkend rijk, integendeel er waren er meer die de eindjes met moeite aan elkaar
konden rijgen dan diegenen die in weelde leefden. Dat blijkt ook uit de gesprekken aan tafel: er wordt serieus
geklaagd over de graanprijzen en over het gebrek aan geld om eten te kopen.
28 Conte, G., The Hidden Author. Berkeley (Calif.) 1996
27
21
Petronius speelt voortdurend met het contrast tussen “hoog” en “laag”29: “The ‘low’
is revealed as a construction inimical to the ‘high’; it is a symmetrical but subversive
strategy.” (Conte 1996: 112) Aan de ene kant hanteert Encolpius een hoge stijl. Hij probeert
zich op gelijke hoogte te plaatsen met Achilleus. Zijn situatie is in zekere zin vergelijkbaar
met deze van Achilleus: ze zijn beide hun ‘liefdespeeltje’ kwijt. Encolpius heeft de constante
neiging zich te gedragen volgens de heroïsch-epische code30. Hij plaatst zich in een grote
literaire rol. Hij creëert een pathetisch melodrama om betekenis te geven aan de kleine,
banale zaken van zijn dagelijkse leven. “The elevated literary model has been appropriated
‘melodramatically’ by Encolpius in the sense that he is seeking enhanced significance for his
own situation, that is, for his words and gestures.” (Conte 1996: 5) Maar enkel de echte
helden hebben toelating om te ageren, en daar precies zit de ironie nu net. Het gebrek aan
actie staat in schril contrast met de hoge heroïsche literatuur. Achilleus en Aeneas geven
vorm aan de woorden en handelingen van een would-be held, in dit geval Encolpius. Deze
bewondert de sublieme representatie van een held zoals Achilleus en Aeneas, en projecteert
zichzelf in een dergelijke rol.
Maar aan de andere kant wordt de grandeur doorbroken door de vertelling van zijn
eigen ervaringen die in vergelijking met heroïsche daden slechts ‘peanuts’ zijn. Deze
constante spanning wordt nog versterkt door de spanning tussen de verteller “Ik” en de “Ik”
als vertelde, de agerende “Ik”. En daartussen, of beter gezegd daarachter verschuilt de
auteur zich ergens. “In every respect (that is intelligence, morality, emotion) the two, author
and narrator, are voices in competition. One voice, exposed, carries the narrative, expressing
and interpreting it; the other, like a counter-voice, reaches us only indirectly.” (Conte 1996:
22) Deze twee stemmen worden gescheiden gehouden. Dit zorgt voor verwarring want de
normen aangehangen door de protagonist en de verteller zijn niet dezelfde als de auteur
aanhangt. De lezer zou zich moeten identificeren, volgens Conte, met de auteur en niet met
de protagonist, noch met de verteller. De verteller is dan ook niet te vereenzelvigen met de
auteur Petronius: “The ‘I’ in the Satyricon is not the author but an unreliable narrator, and
the hidden author takes advantage of this ambiguity to create a many-sided discourse,…”
(Conte 1996: 117) De auteur speelt een poppenspel: “…by adapting himself to an external
position he loses nothing of the game he has invented. He is a lazy player, who simply sets
29
30
Dit gebeurt ook op taalkundig vlak. (cf. infra: hoofdstuk 5-6)
Niet enkel met Achilleus zijn er gelijkenissen, hij identificeert zich vaak ook met Aeneas.
22
his traps and waits to laugh when his victim falls into them.” (Conte 1996: 27) De auteur
heeft het model voor zijn roman gekozen en daarop voortbouwend, heeft hij de acties en de
karakters geconstrueerd. Maar enkel en alleen om dat model te parodiëren. De parodiërende
toon is onophoudelijk aanwezig. Het scenario is theatraal en de taal evoceert scènes uit de
sublieme poëzie maar dit alles strookt niet met het ruimere kader van het verhaal, wat voor
een voortdurende spanning zorgt. Thema’s in de Satyrica als lichaam, eten, seks en geld staan
veraf van het heldenideaal. Opgebouwde idealen worden neergehaald. “Petronius’ ironic art
transforms the secular tale into a very sophisticated narrative whose ultimate meaning is ‘all
appearances are deceptive’.” (Conte 1996: 106)
Alles draait rond het valse sublieme: de sfeer van sublimiteit wordt geschapen maar
steeds ook afgebroken door de banaliteit van zaken. Seks, voedsel en geld worden de
middelen om de werkelijkheid voor te stellen. Ook de karakters kunnen slechts
geïdentificeerd worden door middel van termen van geld en voedsel. Deze zijn de
parameters bij de vrijgelatenen om de waarde van iemand te kunnen schatten. Het is
eveneens een middel om intellectuele en culturele ambities uit te drukken. Het mooiste
voorbeeld hiervan in de Cena is de voorstelling van de wereld aan de hand van gerechten die
geplaatst worden op de sterrenbeelden. Op elk sterrenbeeld ligt een voedselartikel dat
gelijkenissen vertoont met het sterrenbeeld zelf: op de Maagd de baarmoeder van een
ongedekte zeug, op de Leeuw een Afrikaanse vijg… Deze parodiërende inversie zorgt ervoor
dat het onderscheid tussen “hoog” en “laag” zijn hoogtepunt bereikt.
De Cena Trimalchionis vertoont grote overeenkomsten met een ander literair
hoogstaand werk: het Symposium van Plato. Maar Petronius’ tekst is allesbehalve een
herschrijving naar Platonisch model. Petronius’ Cena is de inversie ervan: “The symposium
began just when the banquet ended: speech triumphed over food. Here the exact opposite
happens.” (Conte 1996: 120-121) En Petronius gaat nog verder: “… the art of cooking
assimilates literary rhetoric to itself, and seems to be gaining the upper hand.” (Conte 1996:
136)
Deze continue spanning tussen “hoog” en “laag”, tussen het heldenideaal en het banale,
dagelijkse leven wordt door Petronius ten top gedreven. De personages zijn de marionetten
van de auteur: hij plaatst voor zijn personages vallen uit en wacht tot zij erin trappen om dan
23
eens goed te lachen. Hij is een ironische auteur die bestaande idealen parodieert door op elk
moment inversie op deze idealen toe te passen. De Satyrica is één en al spanning, niet alleen
op letterkundig vlak maar ook op taalkundig vlak (cf. hoofdstuk 3-6). Petronius wist zijn
inhoud en taal op elkaar af te stemmen. En dat maakt van hem een (soms onderschat!)
literair meester.
24
Hoofdstuk 3 De plaatsing van de genitief in de Cena Trimalchionis
In dit hoofdstuk gaan we na welke plaats de genitieven bij Petronius in de zin innemen: een
pre- of een postpositie. We doen een beroep op de theorie van Bauer31 en Devine-Stephens
om te bepalen wat de norm was in het klassieke Latijn32.
3.1 Bauer. De overgang van pre- naar postpositie
“The evolution of the genitive is characterized by a double change: in addition to the shift
from a synthetic to an analytic form, a change in branching took place.” (Bauer 1995: 50-51)
Om een duidelijk beeld te scheppen van deze evolutie vertrekt zij vanuit het Proto-IndoEuropees en klimt zo op tot het “volkslatijn”33. In het proto-Indo-Europees34 gaat het adjectief
vooraf aan het zelfstandig naamwoord en dit is niet anders voor de plaatsing van de genitief.
In het Oskisch en het Umbrisch35 wordt het zelfstandig naamwoord normaal voorafgegaan
door de genitief. Men spreekt over een duidelijke voorkeur voor genitieven in prepositie. De
genitieven die toch in postpositie staan – in de Oskische tekst van de Cippus Abellanus betreft
het maar één genitief – krijgen daardoor speciale nadruk. De postpositie is met andere
woorden gemotiveerd. Andere motivaties voor een postpositie zijn religieuze referenties of
plaatsnamen, of wanneer een woord(groep) om welke reden dan ook een sterkere nadruk
moet krijgen.
In het Oudlatijn worden de eerste tekenen van verandering al merkbaar, hoewel
prepositie nog steeds de ongemarkeerde woordvolgorde is. Uitzonderingen op deze
volgorde, dus een genitief in postpositie, komen voor onder speciale omstandigheden,
plaatsverwijzingen, namen van goden en publieke functies. Wanneer het om een lang
De evolutie van het Proto-Indo-Europees tot het ‘volkslatijn’ wordt behandeld bij B.L.M. Bauer, The emergence
and development of SVO patterning in Latin and French, 1995 (blz. 51-59)
32 We gaan specifiek op zoek naar de klassieke elementen binnen Petronius’ Cena, vandaar de toetsing van de
Cena Trimalchionis aan wat de norm in de klassieke periode was.
33 Ik probeer ten stelligste deze term te vermijden, in navolging van Banniard, maar waar auteurs deze term
gebruiken in artikelen is het onmogelijk deze te vervangen of weg te laten. In die gevallen neem ik deze term over
als aanduiding voor de Latijnse spreektaal in de postklassieke periode (vanaf de tweede helft eerste eeuw).
34 De situatie in het proto-Indo-Europees is eigenlijk onvoldoende gekend. Met deze stelling van Bauer moeten we
dus voorzichtig omgaan en niet aannemen als een voldongen feit.
35 Voordat het Latijn de belangrijkste taal werd in wat wij nu Italië noemen, bestonden er naast Latijn nog andere
talen zoals het Oskisch en het Umbrisch. “These languages were closely related, but Oscan was more extensive
than Umbrian, it withstood Latin longer and it was even a serious threat to Latin. … Since these two languages
are closely related to Latin and since they are somewhat archaic in general, they may be expected to present
useful information on the first stages of Latin.” (Bauer 1995: 51)
31
25
complement gaat, kan men eveneens de voorkeur geven aan de postpositie. De overgang
van prepositie naar postpositie moet, volgens Bauer36, gedateerd worden na de periode van
het Oudlatijn: “…although the genitive normally preceded the noun in Old Latin, statistical
data from Classical Latin onward show clearly that a change in branching took place after
the Old Latin period.” (Bauer 1995: 55)
In het klassiek Latijn is deze verandering in positie overduidelijk merkbaar:
genitieven worden zowel in pre- als postpositie geplaatst. De klassieke auteurs, zoals Cicero
en Caesar, vertonen dus geen expliciete voorkeur noch voor pre- noch voor postpositie. Deze
evolutie naar een voorkeur voor postpositie is voltooid in het “volkslatijn”. Vanaf dan is de
postpositie de ongemarkeerde volgorde.
Het “volkslatijn” verkiest normaalgezien de postpositie. De focus ligt achteraan. Dit
geldt ook voor de zin in het algemeen. Dit betekent dat ook de genitief in postpositie wordt
geplaatst. Latere auteurs, onder wie volgens Bauer ook Petronius, zorgen ervoor dat de
genitief volgt op het zelfstandig naamwoord waar het bij hoort. “The postposed genitive is
the unmarked order.” (Bauer 1995: 58) Prepositie is gemotiveerd: het woord krijgt een
speciale nadruk. De auteur kan ook een prepositie aanwenden om misverstanden te
vermijden. Behalve de verandering van prepositie naar postpositie, ondergaat de genitief in
deze periode ook veranderingen betreffende gebruik en functie, daar komen we later nog op
terug.
Uit eigen onderzoek blijkt echter dat Bauer het mis heeft wat betreft Petronius. Petronius
verkiest namelijk geen postpositie zoals volgens Bauer het geval zou moeten zijn. Het
onderzoek toont opvallend aan dat in de Cena Trimalchionis 54% van de genitieven –
betrekkelijke en aanwijzende voornaamwoorden buiten beschouwing gelaten – in
postpositie geplaatst zijn. Ongeveer 43% staat in prepositie. Bauer concludeert hieruit dat
Petronius postpositie verkiest en procentueel gezien zou dit het geval kunnen zijn, ware het
niet dat het verschil in percentage te klein is om van een duidelijke voorkeur te kunnen
spreken. Bij de andere aangewende voorbeelden37 waar postpositie wordt verkozen, is er een
36 (cf. supra) De overgang van pre- naar postpositie is gerelateerd aan de overgang van OV naar VO-type. Deze
discussie komt aan bod in het hoofdstuk 5 over de plaatsing van het werkwoord in de zin.
37 Bauer citeert verschillende onderzoekers die de pre- en postposities bij andere auteurs (bv. Gregorius van
Tours) uit de late oudheid bestudeerd hebben [ in de Peregrinatio 15.5; 1 ten voordele van de postpositie, in de
Kronieken van Anonymus Valesianus II 107; 10 (voor nog meer cijfers cf. blz. 59)]. Bij deze auteurs is het verschil
26
onbetwistbare voorkeur. In vergelijking met deze voorbeelden is het verschil bij Petronius
klein. Bovendien is de prepositie bij Petronius niet steeds gemotiveerd zoals volgens haar
wel het geval zou moeten zijn. Door het (te) kleine verschil tussen beide, kunnen we
concluderen dat Petronius geen expliciete voorkeur toont. Petronius situeert zich wat de
plaatsing van de genitief betreft in de periode van het klassieke Latijn als we Bauers
maatstaven volgen: geen voorkeur, noch voor pre- noch voor postpositie.
3.2 Devine-Stephens. De plaatsing van complementen in de genitief.
Devine-Stephens38 hebben onderzoek verricht naar de plaatsing, pre- of postpositie, van de
complementen bij substantieven en adjectieven die een genitief uitlokken, bijvoorbeeld
memoria, spes…. Hun corpusonderzoek beperkt zich tot klassieke auteurs zoals Cicero en
Caesar. Gezien het feit dat uit het voorgaande blijkt dat Petronius voor de plaatsing van de
genitief de ‘klassieke regels’ toepast, kan het nuttig zijn het onderzoek van Devine-Stephens
te toetsen aan onze bevindingen uit de Cena Trimalchionis van Petronius.
3.2.1 Substantieven die een complement in de genitief uitlokken
• Memoria
De onderwerpsgenitief staat normaalgezien in prepositie:
partum nostrorum memoria (De Bello Gallico 1.12; 1.40; 2.4)39
De voorwerpsgenitief bevindt zich echter meestal in postpositie:
memoria rerum gestarum (Bellum Iugurthinum 4.1)
Deze posities kunnen veranderen onder invloed van pragmatische redenen: wanneer het
zelfstandig naamwoord speciale nadruk moet krijgen of wanneer men een chiasme wil
construeren.
tussen pre- en postpositie zo groot dat we kunnen spreken over een overduidelijke voorkeur voor postpositie.
Maar dit is zeker niet het geval bij Petronius zoals Bauer pretendeert.
38 Devine-Stephens, Latin Word Order (2006), hoofdstuk 4
39 De voorbeelden werden overgenomen uit Devine-Stephens (2006). Deze voorbeelden werden door henzelf
geselecteerd uit werken van Caesar en Cicero, klassieke auteurs dus. (Af en toe ook uit werken van Sallustius.) De
voorbeelden uit de Cena Trimalchionis van Petronius zijn eigen toevoegingen.
27
Memoria komt slechts driemaal voor in de Cena Helaas telkens zonder complement. Dus over
de plaatsing van het complement bij memoria kunnen we hier niets zeggen. Maar de
drievoudige verschijning van memoria gebeurt in de genitief memoriae, telkens als een
complement bij een werkwoord. Het kan nuttig zijn deze drie attestaties van memoriae eens
van dichtbij te bekijken nu we toch de genitief aan een gedetailleerder onderzoek
onderwerpen. Wanneer de genitief als complement functioneert bij een vorm van esse dan
staat dit complement (in dit geval memoriae) vóór het werkwoord. Het betreft hier in beide
gevallen een genitief van hoedanigheid.
malae memoriae es (C.T. 403: Trimalchio)
bonae memoriae sum (C.T. 703: Trimalchio)
Als genitief van verwijdering staat deze genitief in een postpositie.
exciderunt memoriae meae (C.T. 518: verteller)
Van de genitieven die als complement bij een werkwoord horen, staat in de C.T.40 68% in
prepositie en slechts 32 % in postpositie. Aan de hand hiervan kunnen we aannemen dat de
prepositie – met zijn ruime meerderheid – de neutrale woordvolgorde is. De complementen
die in postpositie staan zijn:
complementen bij oblitus,
Amicimur ergo diligenter obliti omnium malorum et Gitona libentissime
servile officium tuentem usque hoc iubemus in balneo sequi. (C.T. 7-8: verteller)
genitieven die een verwijdering aangeven (cf. supra) en enkele genitieven van hoedanigheid.
Uit wat hierboven werd vermeld betreffende memoriae als complement bij esse, zou kunnen
blijken dat genitieven van hoedanigheid normaalgezien in prepositie staan. Dit is een
correcte conclusie want de genitieven van hoedanigheid in postpositie betreft een
minderheid van 5 op een totaal van 14 genitieven:
Non es nostrae fasciae, et ideo pauperorum verba derides. (C.T. 331: Agamemnon)
40
Ik gebruik de afkorting C.T. voor de Cena Trimalchionis.
28
• Spes
Bij Cicero volgt het complement het zelfstandig naamwoord:
spem salutis (Pro Cluentio 64)
Ook de bezitsgenitieven41 staan in postpositie:
spem Catilinae (In Catilinam 1.30)
Uitzonderingen hierop zijn te verklaren door een sterke nadruk op een ander woord in de
nominale groep. Wanneer er een quantifier of measure adjective42 verschijnt, kan dit een
prepositie van het complement veroorzaken:
Quis enim ullam ullius boni spem haberet in eo. (Post Reditum in Senatu 11)
• Odium
De complementen, zowel onderwerps- als voorwerpsgenitieven, bij odium staan in
postpositie:
odio improborum (In Verrem 2.4.81)
Deze neutrale woordvolgorde kan doorbroken worden doordat een specifiek woord in de
zin – en dit geldt ook voor de genitief – een sterkere nadruk vereist dan andere woorden in
die zin of doordat een quantifier een prepositie uitlokt.
• Metus
Een complement in postpositie is de neutrale woordvolgorde in dit geval:
metum virgarum (In Verrem 2.5.117)
De volgorde wordt gehanteerd om eerst het bestaan van de angst te vermelden en daarna de
oorzaak ervan. Zoals ook bij memoria, spes en odium kan deze volgorde doorbroken worden,
vooral als er sprake is van contrastduiding en/of sterke nadruk.
Geen enkele casus van de woorden spes, odium en metus komt voor in de Cena Trimalchionis
maar wel in andere fragmenten uit Petronius’ Satyrica43. Hoewel deze analyse zich eigenlijk
Devine-Stephens spreken hier over bezitsgenitieven, maar de benaming ‘onderwerpsgenitief’ zou volgens mij
meer op zijn plaats zijn. Dit moet dan wel beschouwd worden als een uitzondering op wat eerder door hen
beweerd werd, namelijk dat onderwerpsgenitieven normaalgezien in prepositie staan (blz. 27; onder memoria).
42 Deze termen werden overgenomen uit Devine-Stephens (2006) aangezien de equivalente termen in het
Nederlands onbestaande of insufficiënt zijn. In het verdere verloop van mijn betoog komt dit nog voor.
41
29
beperkt tot de Cena Trimalchionis kan het toch nuttig zijn ook de gevallen buiten dit fragment
van naderbij te bekijken.
…, sine spe praedae morabitur in scopulo. (paragraaf 3: Agamemnon)
…, quod salutis spem ostendit. (paragraaf 102: Eumolpus)
De genitief verschijnt zowel eens in postpositie als een keer in prepositie. Zoals gezegd is de
postpositie normaalgezien de meest neutrale volgorde, gehanteerd door Agamemnon.
Eumolpus, “de dichter”, maakt hierop een uitzondering en plaatst de genitief in prepositie.
Dit kan een gevolg zijn van zijn ijver om literair en dus ‘opvallend’ uit de hoek te komen.
…, et nos metu criminis non veniremus ad constitutum. (paragraaf 15: verteller)
Obstupueram ego supplicii metu pavidus,… (paragraaf 108: verteller)
Ook bij metus verschijnt het complement in de genitief zowel in post- als in prepositie,
ongeacht het personage, want beide uitspraken komen van de verteller. De eerste zin
verloopt volgens de meest neutrale volgorde. In de tweede zin verschijnt supplicii in
postpositie, een uitzondering op die volgorde dus. Deze prepositie is logisch te verklaren als
we ook de rest van de zin er bij betrekken. Opvallend is de plaatsing van het werkwoord in
deze zin. De verteller is angstig en geeft dit iconisch weer in zijn taalgebruik: de hele zin is
door elkaar geschud. Het werkwoord verschijnt in initiële positie44 gevolgd door het
uitgedrukte onderwerp ego. Het lijkt er dus op dat de prepositie van supplicii met opzet is
gecreëerd om het te doen overeenstemmen met de afwijkende volgorde van de hele zin.
3.2.2 Relational nouns die een genitief uitlokken
Devine-Stephens onderzochten eveneens de positie van de complementen bij wat zij
relational nouns noemen: substantieven die een complement uitlokken, waarbij dat
complement iets meer zegt over de relatie tussen beide.
Odium komt noch in de Cena Trimalchionis noch in de rest van de Satyrica voor met een genitief, hierover
kunnen we dus niets zeggen.
44 Cf. hoofdstuk 5 over de plaatsing van het werkwoord. De initiële positie vormt een uitzondering op de meest
neutrale volgorde, namelijk het werkwoord in finale positie.
43
30
• Filius
“We find that almost without exception the complement genitive precedes the head…”
(Devine-Stephens 2006: 352)
Q. Metellus Luci filius (Pro Balbo 11)
Petronius’ genitieven zijn in volledige overeenstemming met deze regel:
Fortunatae filius (C.T. 270: Phileros)
Het complement hoeft geen eigennaam te zijn:
iuba regis filius (de Lege Agraria Contra Rullum 2.59)
terrae filio (C.T. 267: Phileros)
regis filius (C.T. 526: Hermeros)
Uitzonderingen hierop zijn eerder zeldzaam want de naamgeving bij de Romeinen had een
welbepaalde volgorde, bijvoorbeeld Gaius L(uci) F(ilius). Eventuele postpositie wordt
veroorzaakt omwille van contrast, sterke nadruk of wanneer reeds vermelde informatie ter
sprake komt.
• Uxor
Bij uxor is de zaak gecompliceerder. De auteurs die Devine-Stephens bestudeerden, plaatsen
op enkele uitzonderingen na evenzeer het complement in postpositie als in prepositie. En
Petronius? Van de twee genitieven die als complement horen bij een casus van uxor, staat de
ene in prepositie:
Habinnae … uxor (C.T. 723: verteller)
En de andere in postpositie:
uxorem Terentii coponis (C.T. 612: Niceros)
• Fines
Devine-Stephens leverden ook onderzoek naar het substantief fines dat een possessieve
genitief uitlokt.
in eorum finibus (De bello Gallico 1.1)
per eorum fines (De bello Gallico 2.16)
31
Wanneer de genitief een persoonlijk voornaamwoord betreft verschijnt deze genitief in
prepositie. Wanneer de genitief een eigennaam betreft is de meest neutrale volgorde een
postpositie.
in fines Unellorum pervenit (De bello Gallico 3.17)
se in fines Ubiorum recepti (De bello Gallico 4.19)
Uitzonderingen op deze volgorde zijn te verklaren door de contrastwerking tussen twee
verschillende territoria of omdat er extra nadruk nodig is. Wanneer er een adjectief bij het
substantief fines staat, heeft de genitief de neiging om tussenbeide te verschijnen, maar dit is
zeker geen algemene regel.
Ab extremis Galliae finibus (De bello Gallico 1.1)
In extremis Remorum finibus (De bello Gallico 2.5)
Maar ook:
Per medios fines Treverorum (De bello Gallico 5.3)
Slechts één enkele keer in de Cena Trimalchionis komt fines met een possessieve genitief voor.
Ook in een ander fragment in de Satyrica verschijnt fines met een genitief.
Nec ullus tot malorum finis fuisset, … (C.T. 769: verteller)
Ego […] finem discordiae imponam. (paragraaf 80: Ascyltos)
Malorum verschijnt in prepositie aangezien bij finis een adjectief staat: ullus. Discordiae
daarentegen komt na het substantief te staan. Discordiae kunnen we rekenen onder de
noemer ‘eigennamen’ ook al is het dat per definitie niet45. In dat geval verschijnt discordiae op
de meest neutrale plaats namelijk in postpositie. In beide gevallen wordt dus een volgorde
gehanteerd die gelijkaardig is aan die van klassieke auteurs zoals Caesar en Cicero.
3.2.3 Substantieven die een deelsgenitief uitlokken
Een ander interessant studieobject is de partitieve genitief. In dit hoofdstuk lichten we het
standpunt hieromtrent van de onderzoekers Devine-Stephens toe. In hoofdstuk 6 over de
bijzondere elementen in Petronius’ tekst komen we hier nog op terug.
Discordiae is een substantief maar omdat het eerder neigt naar de eigennamen dan naar de persoonlijke
voornaamwoorden, ga ik er van uit dat het de meest neutrale volgorde van de eigennamen volgt, zoals
beschreven werd door Devine-Stephens.
45
32
• Pars
De neutrale positie voor het complement bij een casus van het substantief pars is de
postpositie:
partem auxiliorum (De Bello Gallico 1.49)
partem repositorii (C.T. 143: verteller)
Petronius lijkt zich hieraan te houden
in diversa parte circuli (C.T. 14-15: verteller)
superioremque partem repositorii (C.T. 142-143: verteller)
Maar er is eveneens een ander, tegengesteld voorbeeld te vinden in de Cena Trimalchionis:
fabulae partem (C.T. 245 : verteller)
Volgens Devine-Stephens is een prepositie gemotiveerd, dat wil zeggen dat een uitzondering
op de postpositie toegestaan is omdat de genitief een sterke nadruk behoeft of omdat
quantifiers, superlatives, comparatives, ordinals and related pronominals een prepositie uitlokken.
Of het woord fabulae in het zinnetje “Excepit Seleucus fabulae partem et…” een sterke nadruk
behoeft en deze ook krijgt door een prepositie, betwijfel ik. Elke aandachtige lezer zal
opgevallen zijn dat de woordvolgorde van dit kleine zinnetje een omwenteling kent: het
werkwoord vooraan, gevolgd door het onderwerp en dan het complement. Er is in dit geval
zeker geen sprake van een SOV structuur, laten we de prepositie van fabulae dan ook
beschouwen als een “part of Petronius’game”.
Wanneer het complement bij pars een betrekkelijk voornaamwoord betreft plaatst
Petronius dit complement consequent in prepositie, wat eigenlijk zeer logisch is, aangezien
het betrekkelijke voornaamwoord een betrekkelijke bijzin inleidt:
Nos iam ad triclinium perveneramus, in cuius parte prima procurator rationes
accipiebat. (C.T. 50-51: verteller)
De betrekkelijke voornaamwoorden in de genitief bij andere substantieven verschijnen
eveneens in prepositie:
Tegebant asellum duae lances, in quarum marginibus nomen Trimalchionis
inscriptum erat et argenti pondus. (C.T. 82-83: verteller)
33
…et tintinnabulis culti, quorum unum binum nomenculator esse dicebat…
(C.T. 363-364: verteller)
• Magnus numerus
Normaal staat het complement hierbij in postpositie:
Magno numero navium (De Bello Gallico 3.12)
De woordgroep magnus numerus komt niet voor in de Cena Trimalchionis van Petronius.
Numerus, daarentegen, komt tweemaal voor waarbij het complement opvallend in prepositie
staat.
…mehercules margaritum, caccitus et omnium numerum. (C.T. 644 : Trimalchio)
Duo tamen vitia habet, quae si non haberet, esset omnium numerum. (C.T. 754-755: Habinnas)
De reden waarom deze complementen in prepositie staan is op het eerste zicht onduidelijk.
Het gaat in beide gevallen om dezelfde woordgroep. Het tweede voorbeeld is opvallend: als
complement bij esse verschijnt numerum en niet de verwachte nominatief numerus. Het
kritisch apparaat brengt ons soulaas. Scheffer stelt de conjectuur numerorum voor. Numerum
is een archaïsche vorm: “Evenzo is in Petronius’ dagen de genitivus pluralis op –um in hoge
mate archaïsch, doch omnium numerum in plaats van omnium numerorum is een in conversatie
zonder enige archaïsche bijsmaak gebezigde genitivus qualitatis en heeft daar de speciale
betekenis van ‘volmaakt, tot in de puntjes’.” (Nelson 1947: 130-131)
Er is bij elk substantief, of het nu pars betreft of metus of memoria, een algemene regel, die als
de neutrale woordvolgorde wordt beschouwd: men verkiest een complement in prepositie,
zoals bij filius, ofwel in postpositie, zoals bij spes. Het is steeds mogelijk een uitzondering te
maken op deze neutrale volgorde, wanneer de auteur deze kan motiveren: sterke nadruk,
contrastduiding… Toch zijn de zaken niet zo eenvoudig als ze lijken, bijvoorbeeld wanneer
de neutrale volgorde postpositie is: “Complements that move to the left of the head are often
focused. However things are not that simple, because many complements that apparently do
not move but stay to the right of the head are also focused and some complements that do
move to the left of the head are not focused.” (Devine-Stephens 2006: 380).
34
3.2.4 Adjectieven die een complement uitlokken
Devine-Stephens onderzochtten niet enkel de plaatsing van het complement bij
substantieven, ook de positie van de genitief als complement bij adjectieven werd aan een
onderzoek onderworpen. Net zoals bij substantieven kunnen deze complementen zich in een
pre- of een postpositie bevinden, of het adjectief dat een complement uitlokt, kan gescheiden
worden van dit complement door een hyperbaton.
• Immemor
Bij dit adjectief spreken we van een neutrale woordvolgorde wanneer het complement volgt
op het adjectief, postpositie dus. Complementen in prepositie zijn eerder zeldzaam en steeds
gemotiveerd.
Adeo immemor rerum a me gestarum esse videor ut… (Pro Sulla 83)
•
Expers
Het complement kan zowel in pre- als postpositie voorkomen. Wanneer er sprake is van een
prepositie wordt deze meestal aangewend om een contrast duidelijk te maken of om extra
nadruk te creëren, zoals het geval is bij de verteller in de Satyrica46.
Iuvenes adhuc laboris expertes statuarum ritu patiemur pannos et vincla?
(paragraaf 102:
verteller)
•
Cupidus
In tegenstelling tot immemor en expers staat het complement bij cupidus wel in prepositie, toch
is ook de postpositie niet zeldzaam.
De positie van het complement uitgelokt door een adjectief kunnen we helaas niet
onderzoeken in de Cena Trimalchionis. Immemor en cupidus komen geen enkele keer voor in de
Satyrica. En expers met een complement komt slechts één enkele keer voor in heel de Satyrica.
Het is dan ook beter om dit buiten beschouwing te laten bij het opstellen van een conclusie.
Expers met een complement in de genitief komt niet voor in de Cena Trimalchionis, wel in een ander fragment
uit de Satyrica.
46
35
De auteurs die Devine-Stephens aan een onderzoek onderwierpen betreffen klassieke
auteurs: Cicero en Caesar. Dat betekent dat de plaatsing van de complementen die zij voorop
stellen, geldt voor de periode van het klassiek Latijn. Toch bleek uit eigen onderzoek dat de
plaatsing van de genitief bij Petronius over het algemeen overeenstemt met deze klassieke
plaatsing. Dit bleek ook al uit de theorie van Bauer. Slechts zelden maakt Petronius een
uitzondering op de positieregels wat de genitief betreft. Wanneer dit toch voorvalt, is er vaak
een logische, te beredeneren verklaring. Bij fabulae partem konden we de prepositie verklaren
zonder een al te ver gezochte uitleg. We kunnen stellen dat de positie van de genitieven bij
Petronius overeenkomt met de plaatsing volgens de ‘klassieke regels’. Door de zeldzame
uitzonderingen op deze regels is het onmogelijk te spreken van een taaleigen dat niet
klassiek is en dus “volkslatijn” (en wat men daar allemaal onder verstaat) zou moeten zijn.
3.3 Conclusie
Nadat we de onderzoeken van Bauer en Devine-Stephens toespitsten op de Cena
Trimalchionis van Petronius kunnen we stellen dat de auteur Petronius zich over het
algemeen houdt aan de woordvolgorde van het klassiek Latijn, zoals Cicero en Caesar. Ook
bleek uit de theorie van Bauer, hoewel zijzelf de percentages anders interpreteerde, dat er bij
Petronius geen overduidelijke voorkeur voor postpositie is en dat de prepositie niet steeds
gemotiveerd is.47 Petronius sluit dus eerder aan bij de periode van het klassieke Latijn waar
er inderdaad geen duidelijke voorkeur voor een bepaalde positie was. Uit het onderzoek van
Devine-Stephens dat we eveneens toetsten aan de Cena Trimalchionis, bleek dat Petronius zijn
complementen in de genitief op dezelfde wijze een plaats geeft in de zin als klassieke
auteurs. Hieruit kunnen we concluderen dat Petronius allerminst een “volkslatijnse”
woordvolgorde hanteert, integendeel, hij volgt de regels van het klassiek Latijn, en creëert zo
eenzelfde woordvolgorde als te vinden is bij Cicero en Caesar.
Volgens Bauer, die uit de percentages wel een duidelijke voorkeur afleidt, is dit wel het geval. Maar uit eigen
onderzoek bleek dit niet zo te zijn.
47
36
Hoofdstuk 4: Studie van de losse ablatief
Op basis van een artikel van Serbat48 zullen we vooreerst de losse ablatief nader bepalen en
afbakenen vooraleer we in de Cena Trimalchionis op zoek gaan naar de verschillende
L.A.’en49.
4.1 Serbat. De verschillende verschijningsvormen van losse ablatieven.
Er bestaan sinds Plautus vier verschillende vormen van de L.A., in te delen in twee groepen:
A.
• De tweede term is een zelfstandig naamwoord.
• De tweede term is een adjectief, een bijvoeglijk naamwoord.
B.
• De tweede term is een participium praesens.
• De tweede term is een participium perfectum.
Deze vier vormen verschijnen in de verschillende periodes (het archaïsch Latijn, het klassieke
Latijn en het Laat Latijn): “Mais ces quatre formes se distribuent d’une manière assez
différente, selon les époques…” (Serbat 1979: 343)
De tweede term is een zelfstandig naamwoord
Bij Plautus50 en Terentius51 zijn de vormen onder A zeer frequent: me auctore52, me invito…
Ook bij Cicero53 is deze ablatief aanwezig. Vooral in zijn brieven is een grote variëteit te
vinden. Toch wordt het zelfstandig naamwoord als tweede term relatief gezien weinig
gebruikt. De aanwending is zelfs zo zwak dat na Cicero dergelijke losse ablatieven zich
beperken tot enkele formulaire uitdrukkingen zoals x auctore, x consule, x duce … “Et ils
disparaîtront à peu près du latin tardif dit ‘vulgaire’.” (Serbat 1979: 344)
48 Serbat G., L’ablatif absolu, Revue des Etudes Latines 57 (1979), 340-354
De auteur geeft een nadere bepaling van wat men verstaat onder een losse ablatief en welke soorten er bestaan
vanaf Plautus (vanaf blz. 343).
49 De term ‘losse ablatief’ wordt afgekort door de initialen L.A..
50 3e-2e eeuw v.C.
51 2e eeuw v.C.
52 De voorbeelden werden overgenomen uit het artikel van Serbat.
53 2e-1e eeuw v.C., begin van de klassieke periode
37
Seneca54 gebruikt in zijn brieven aan Lucilius nooit een dergelijke L.A. op twee
uitzonderingen na, telkens met het naamwoord auctore. In beide gevallen gaat het om een
formulair gebruik, want deze soort L.A. verdwijnt op enkele vaste uitdrukkingen na, zoals
me auctore, me puero…
De tweede term is een bijvoeglijk naamwoord
Het adjectief speelt een gelijkaardige rol als het participium, wanneer de losse ablatief
gevormd wordt met een participium (cf. infra). De evolutie van deze L.A. is dezelfde als de
voorgaande. Plautus gebruikt dikwijls me invito. Bij Cicero vinden we deze soort eveneens,
maar bij Titus-Livius55 is het aantal al sterk verminderd. Bij Tertullianus56, Augustinus57 en
Gregorius van Tours58 vinden we er geen.
De tweede term is een participium praesens
Het participium praesens is eerder zeldzaam bij Plautus en Terentius, maar kent een
explorerende evolutie in de klassieke periode. Bij Cicero is er een verhouding van 1:3 wat
betreft het gebruik van het participium praesens tegenover het participium perfectum. Bij
Tertullianus is de verhouding bijna evenredig.
De tweede term is een participium perfectum
Deze vierde categorie vertegenwoordigt meer dan de helft van alle L.A.’en in de brieven van
Cicero en bij Plinius de Jongere59, zelfs ¾ bij Titus-Livius. Vanaf Plautus heeft de L.A. een
enorme evolutie meegemaakt: waar de nominale tweede term bij Plautus frequent voorkomt
is deze in de periode van Cicero en Caesar zeldzaam geworden en nog slechts te bespeuren
in formulaire aanwendingen. De werkwoordelijke tweede term kent echter een kwantitatieve
groei: bij Plautus is een participium als tweede term eerder zeldzaam, maar in de klassieke
periode is deze soort L.A.’en het meest voorkomend. De participia, zowel in het praesens als
in het perfectum, kennen vanaf Plautus tot aan de keizerlijke periode een uitgebreide
1e eeuw n.C.
1e eeuw v.C. – 1e eeuw n.C.
56 2e-3e eeuw n.C.
57 4e-5e eeuw n.C.
58 7e-8e eeuw, de periode van het Laat-Latijn.
59 1e eeuw n.C.
54
55
38
ontwikkeling en worden meer en meer gebruikt als tweede term van een losse ablatief. “Pour
simplifier, on pourrait dire que chez les auteurs ‘archaïques’ les participes sont plutôt des
quasi-adjectifs ; ils n’acquièrent que plus tard une vis verbalis plus grande.” (Serbat 1979: 345)
We ontwaren eveneens een evolutie in de ontkenning van de L.A.: Plautus en
Terentius gebruiken nooit non, in plaats daarvan verschijnt het prefix in-.60 In Cicero’s zinnen
verschijnt non alsof het nooit anders is geweest. Ook bij Petronius in zijn Cena vinden we non
als ontkenning van een L.A.
Continuoque cocum vocari iussit, et non expectata electione nostra maximum natu iussit
occidi,… (C.T. 368-369: verteller)
… et non diu cogitatione distorta haec recitavit:”…” (C.T. 479: verteller)
Het potentiële gebruik van een participium in de L.A. heeft nog een ander gevolg: het
bevestigt het nominale karakter van het participium61. Het ondergaat een zodanige
ontwikkeling dat men het als een constructie kan beschouwen die analoog is aan die van het
persoonlijke werkwoord: “Le participe a conquis des Cicéron une souplesse de construction
assez analogue à celle d’un verbe personnel.”(Serbat 1979: 346)
Een ongeschreven regel zegt dat de L.A. geen syntactische connectie62 mag hebben
met de zin waar het semantisch bij hoort, want het is een losse constructie. Max Bonnet63 zegt
daarover het volgende: “Chez Grégoire, il n’y a plus aucune restriction de cette nature.”
(Serbat 1979: 346) Volgens Bonnet is het absurd om het als een fout te beschouwen wanneer
de auteur zich niet houdt aan deze ongeschreven regel en dus wel een connectie in de zin tot
stand brengt64. Serbat vult aan: “Sur ce point, le latin des classiques s’oppose assez nettement
Serbat geeft op blz. 345 de volgende voorbeelden uit de geciteerde auteurs: incogitans, infectus, insperante….
De participia kunnen adjectieven worden, bijvoorbeeld omnipotens.
62 Met een syntactische connectie bedoel ik dat het onderwerp bijvoorbeeld hetzelfde zou zijn als dat van de
hoofdzin, waarin die L.A. staat.
63 Serbat citeert Max Bonnet en zijn theorie over het al dan niet ‘los zijn’ van een losse ablatief op blz. 346 en
verder. De genoemde Gregorius betreft Gregorius van Tours.
64 We moeten deze ongeschreven regel sterk nuanceren. Het is een ware simplificatie van een welbepaald
taalaspect. Het lijkt erop dat de regel vooral werd aangehouden door schoolgrammatici. Zij bestempelden een
eventuele connectie als een ‘fout’. Deze fout werd dan vooral begaan door latere auteurs die volgens die
grammatici een minder goede kennis hadden van het perfecte Latijn, het Latijn van Cicero en anderen uit de
klassieke periode. Maar een dergelijke connectie komt ook al voor bij grote ‘klassieke’ auteurs, zoals bij Livius (1e
eeuw v.C.- 1e eeuw n.C.): “… et cum quidam familiarium aquam ad restinguendum ferret, ab regina retentum,
sedatoque eam tumultu moveri vetuisse puerum donec sua sponte experrectus esset; …” (Livius I, 39) Het is dus
van het grootste belang deze ongeschreven regel te nuanceren en in te zien dat het complexe fenomeen ‘taal’ niet
te vereenvoudigen valt zoals schoolgrammatici deden. We onderzoeken deze connectie in de losse ablatieven te
60
61
39
à celui des auteurs tardifs peu soucieux de cicéronianisme, et pour qui la règle n’existe pas.”
(Serbat 1979: 347)
4.2 Studie van de losse ablatieven in de Cena Trimalchionis.
We onderzoeken hoe de situatie bij Petronius is. We proberen te ontdekken welke soorten
L.A.’en we in zijn Cena vinden en of er al dan niet een connectie is met de zin65. Hoe staat het
met de hoeveelheid, de verdeling en het gebruik van de losse ablatieven? Om hierop een
zicht te krijgen werd de hele Satyrica ter hand genomen en niet enkel de Cena Trimalchionis 66.
(fig. 1)
Fig. 1:
Verdeling van de L.A.'en in het Satyricon
160
139
140
120
100
80
59
60
40
20
0
L.A.'en buiten de C.T.
L.A.'en in de C.T.
In de Cena Trimalchionis vinden we 59 losse ablatieven, buiten de Cena, dus in de rest van de
Satyrica vinden we er 139. Deze cijfers zeggen natuurlijk niets als we deze niet in verhouding
zien ten opzichte van het aandeel tekst. De Satyrica telt in zijn geheel 141 paragrafen. De Cena
bevat 52 van die 141 paragrafen. Dat betekent dat de Cena in de hele Satyrica een aandeel
heeft van 37%. De Satyrica bestaat uit 198 losse ablatieven, waarvan er zich 52 in de Cena
vinden in de Cena van Petronius, maar dit alles met een grote korrel zout. De conclusie mag zeker niet alleen
daarop gebaseerd zijn, integendeel.
65 Wanneer Petronius volgens de klassieke regels schrijft, zoals bleek uit de studie van de plaatsing van genitief,
dan mag er zogezegd – volgens die grammatici – geen syntactische connectie zijn tussen de L.A. en de zin. Indien
deze connectie er wel is dan behoort Petronius tot de latere auteurs. Maar zoals eerder gezegd, zijn we
voorzichtig om conclusies te trekken uit dit onderzoek, omdat men met een eventuele connectie genuanceerd
moet omgaan. Onze eindconclusie zal dus vooral gebaseerd zijn op de soorten losse ablatief die we terugvinden
en de aanwending ervan, en niet op een al dan niet teruggevonden connectie.
66 De cijfers en getallen zijn de resultaten van eigen onderzoek. De grafieken zijn van eigen hand.
40
bevinden. Het aandeel losse ablatieven in de Cena betreft 30% ten opzichte van het totaal
losse ablatieven, te vinden in de Satyrica. Schematisch voorgesteld ziet dit er als volgt uit:
Fig. 2:
120%
100%
80%
63%
70%
60%
40%
20%
37%
30%
0%
Tekst
LA
C.T.
Buiten de C.T.
Er is een absoluut verschil tussen deze percentages van 7%. Indien er zich 14 losse ablatieven
meer in de Cena zouden bevinden en het totaal aantal losse ablatieven hetzelfde zou blijven,
dan zou het percentage gelijk zijn (37%). Dit verschil is minimaal, waardoor we kunnen
concluderen dat het aandeel losse ablatieven binnen de Cena Trimalchionis praktisch gelijk is
aan het aandeel losse ablatieven buiten de Cena.
Losse ablatieven geven een tekst een literair cachet. Volgens Calboli evolueert de L.A.
naar een zinsconstructie: “…such constructions become more and more like autonomous
sentences with respect to the sentence in which they find themselves (main sentence).”
(Calboli 1983: 43) Om dit te staven haalt hij het volgende argument aan: “We can verify that
with the infinitive the loss of the casual inflection brings the infinitive to resemble a verb, and
the infinitive sentence to a sort of independent sentence, while the Ablative Absolute, in the
presence of a case which is very frequently linked to prepositions such as the ablative, the
participle (…) becomes nearly a preposition: praesente, absente multis, excepto…” De L.A. is
een ‘klassieke’ constructie in het opzicht dat in die periode het casussysteem nog zeer
levendig is: “In Latin cases we can see a progressive and slow reduction in Archaic Latin, to
a complete stop of the reduction in the literary language used in Classical Latin, and a great
reduction in Vulgar and Late Latin.” (Calboli 1983: 47) Dit betekent dat in wat men ‘vulgair
Latijn’ noemt, de L.A. zeer zeldzaam zou moeten zijn, niet alleen door de evolutie naar een
41
bicasueel systeem, waarbij de ablatief aan belang en frequentie inboet, maar ook doordat de
L.A. beschouwd kan worden als een ondergeschikte constructie wat in strijd is met de
paratactische zinsbouw van het ‘vulgair’ en laat Latijn.
Uit bovenstaande figuur blijkt dat in de Cena Trimalchionis L.A.’en voorkomen en
zelfs nog in grote hoeveelheid voor een zogenaamde ‘vulgaire’ Latijnse tekst. Het is wel
opvallend dat de meeste L.A.’en binnen de C.T. gebruikt worden door de verteller, eveneens
een vrijgelatene. (fig. 3)
Fig. 3:
Verdeling van de losse ablatieven in de C.T.
2%
2%
5%
5%
Ganymedes
Trimalchio
Verteller
Hermeros
Niceros
86%
We kunnen hieruit concluderen dat de verteller67 een betere kennis had van de literaire taal
van zijn tijd. Ganymedes en Trimalchio doen een poging dat te evenaren maar zij blijven
steken op een schamele 5%. Natuurlijk hangt het literaire karakter niet alleen af van de losse
ablatieven. Het is één van de zovele factoren, zoals ook stijlelementen, bepaalde
zinsconstructies… Slechts bij vijf personages uit de Cena vinden we L.A.’en. Bij evenveel
personages is er geen enkele te bespeuren.
Zijn de vier categorieën van Serbat toepasbaar op de Cena Trimalchionis van Petronius? Het
resultaat ziet u in fig. 4:
Het is onmogelijk te bepalen wie de verteller echt is en welke positie Petronius als auteur inneemt. Dit
onderwerp van discussie is stof voor een thesis op zichzelf. (cf. hoofdstuk 2: korte inleiding op de auteur, het
werk en de verteller in het Satyrica). Voor meer informatie over de verteller verwijs ik graag door naar auteurs als
Conte, Jensson… die hiernaar gespecialiseerd onderzoek hebben verricht.
67
42
Fig 4:
Soorten L.A.'en
2%
0%
39%
59%
substantieven
adjectieven
participia praesens
participia perfectum
L.A.’en waarvan de tweede term een adjectief is, komen niet voor in C.T.. Deze soort is wel
aanwezig in werken van Plautus en Cicero, maar over het algemeen toch eerder zeldzaam in
vergelijking met de andere soorten. Het is dus niet hoogst abnormaal dat er bij Petronius
geen te vinden is.
De L.A. waarbij de tweede term een substantief is, is eveneens zeldzaam bij
Petronius. Het komt in de Cena Trimalchionis slechts één keer voor, namelijk in de speech van
Ganymedes:
… tunc habitabat ad arcum veterem, me puero, piper, non homo. (C.T. 283: Ganymedes)
Ganymedes doet een lovenswaardige poging het literaire register te bereiken. Dit bleek al uit
zijn gebruik van L.A.’en. Het gebruik van een substantief als tweede term is zo zwak
aanwezig dat het na Cicero zelfs lijkt te verdwijnen. Bij Ganymedes gaat het dan ook om een
formulaire wending, die nog geregeld voorkomt, precies door dat formulaire karakter.
De meest frequente soort is deze waarbij de tweede term een participium is: 98%. De
participia praesentia kennen zoals hierboven al vermeld een explosieve toename in de
klassieke periode, de periode van Cicero en Caesar. Bij Cicero is de verhouding 1:3 met een
voorkeur voor participia perfecta. Bij Petronius is er een opmerkelijke verhouding aanwezig
van 2:3 in het voordeel van de participia perfecta68. Opvallend is dat alle participia praesentia
voorkomen in de narratieve context, de speech van de verteller dus. Ook dit draagt bij tot
68
Voor elk paar participia praesentia zijn er drie participia perfecta te vinden.
43
ons vermoeden dat de verteller bewust een trapje hoger staat op de ladder van literair
register dan de andere vrijgelatenen, al dan niet een bewuste keuze van Petronius.
Quibusdam tamen etiam post hanc venerationem poma rapientibus, et ipsi mappas
implevimus, ego praecipue, qui nullo satis amplo munere putabam me onerare
Gitonis sinum. (C.T. 597-599: verteller)
Ille autem iam ebrius uxoris suae umeris imposuerat manus, oneratusque aliquot
coronis et unguento per frontem in oculos fluente, praetorio loco se posuit, continuoque
vinum et caldam poposcit. (C.T. 694-696: verteller)
In beide gevallen is de tweede term een participium praesens. Maar er zijn meerdere
voorbeelden te vinden waar die volgorde wordt omgedraaid, namelijk dat de losse ablatief
begint met het participium. Niet de tweede term maar wel de eerste is een participium.
"Au! au!" illa proclamavit aberrante tunica super genua. (C.T. 738-739: verteller)
Cum haec placuissent, ducente per porticum Gitone ad ianuam venimus,…
(C.T. 839:
verteller)
Wanneer er meerdere L.A.’en in één zin voorkomen, hanteert men een afwisselende
volgorde:
Tanquam laudatus esset nequissimus servus, lucernam de sinu fictilem protulit et
amplius semihora tubicines imitatus est [1] succinente Habinna et inferius labrum manu
[2] deprimente. (C.T. 763-765: verteller)
[1] Potantibus ergo nobis et accuratissime lautitias [2] mirantibus, larvam argenteam
attulit servus sic aptatam ut articuli eius vertebraeque luxatae in omnem partem
flecterentur. (C.T. 124-126: verteller)
Een opeenvolging van L.A.’en is eveneens te vinden:
Tandem ergo discubuimus, pueris Alexandrinis aquam in manus nivatam [1]
infundentibus, aliisque [2] insequentibus ad pedes ac paronychia cum ingenti subtilitate [3]
tollentibus. (C.T. 73-74: verteller)
Dit symmetrische tricolon bevindt zich in de aanhef van de Cena Trimalchionis, in de
uitgebreide beschrijvende stukken over de aanleiding van het feestmaal bij Trimalchio en het
feestmaal zelf.
44
Het merendeel van de L.A.’en in de Cena wordt gevormd met een participium perfectum,
zoals te zien is in fig. 4. Zo’n losse ablatief wordt niet alleen door de verteller gehanteerd
maar ook door andere personages in de Cena.
Fig. 5:
Verdeling van de L.A.'en gevorm d m et een
participium perfectum
6%
6%
3%
Trimalchio
Ganymedes
Hermeros
Verteller
85%
Toch is het vooral de verteller die gebruik maakt van dergelijke L.A.’en. Slechts 15%, nog
geen vijfde, wordt gevonden bij andere personages. Het is bovendien opmerkelijk dat
wanneer de gasten aan de tafel van Trimalchio en Trimalchio zelf een L.A. in hun taaltje
verwerken, zij er één gebruiken die geconstrueerd wordt met een participium perfectum.
Volgens Calboli zijn de participia praesentia kenmerkend voor de klassieke periode, de
participia perfecta voor het Laat Latijn69. Mij lijkt dat een sterke vereenvoudiging van de
complexe situatie op linguïstisch vlak in de klassieke periode. Als we die vereenvoudiging
aannemen70, dan betekent dit dat de verteller zich linguïstisch gezien situeert in de klassieke
periode en de gasten aan tafel en Trimalchio zelf in de latere periode. Dit doet sterke twijfels
rijzen aangezien alles door eenzelfde auteur geschreven is, althans daar gaan we van uit. De
Cena Trimalchionis is een literaire creatie waarin veeleer twee verschillende registers
opduiken uit eenzelfde periode dan twee (verschillende) soorten Latijn uit verschillende
periodes. Maar hier komen we nog op terug in het zesde hoofdstuk.
“…the participle, present in Classical Latin, perfect in Late Latin,…” (Calboli 1983: 44)
- waar ik persoonlijk geen voorstander van ben -. Een vereenvoudiging ondergraaft de moeilijke linguïstische
situatie en doet al het onderzoek van voorgaande linguïsten teniet.
69
70
45
Zoals al gezegd komen deze L.A.’en ook voor bij andere personages dan de verteller:
• Ganymedes
Nemo enim caelum caelum putat, nemo ieiunium servat, nemo Iovem pili facit, sed
omnes opertis oculis bona sua computant. Antea stolatae ibant nudis pedibus in
clivum, passis capillis, mentibus puris, et Iovem aquam exorabant. (C.T. 297-299: Ganymedes)
Wat gebeurde bij de participia praesentia zien we ook hier terugkomen, de volgorde wordt
omgedraaid, eerst het participium en dan de ‘modifier’71, in dit geval een substantief, het
onderwerp van de L.A.. Stilistische redenen kunnen aan de grondslag hiervan liggen:
grammaticaal gezien zijn opertis oculis en passis capillis losse ablatieven maar zij kunnen
semantisch beschouwd worden als een adjectief met een substantief. En dan krijgen we hier
een taalspelletje van Ganymedes:
Opertis oculis … nudis pedibus … passis capillis, mentibus puris
A
B
A
B
A
B
B
A
De eerste drie paren zijn parallel opgesteld, het vierde paar vertoont een chiasme ten
opzichte van de voorgaande drie.
• Hermeros
Vah, bella res est volpis uda! Ita lucrum faciam et ita bene moriar ut populus per
exitum meum iuret, nisi te toga ubique perversa fuero persecutus. (C.T. 563-565: Hermeros)
Hier wordt de canonieke volgorde aangehouden.
• Trimalchio
Hic audacter stricto gladio extra ostium procucurrit, involuta sinistra manu curiose, et
mulierem tanquam hoc loco — salvum sit, quod tango! — mediam traiecit. (C.T. 647-649:
Trimalchio)
Net zoals bij Ganymedes vinden we ook hier een omgekeerde volgorde. Hier ligt er eveneens
een reden aan de basis van de omkering. Uit vergelijkend onderzoek blijkt dat wanneer de
losse ablatief gevormd wordt door het participium stricto, dit participium eerst verschijnt en
vervolgens het substantief.
Non ulli est animus stricto concurrere ferro … (Vergilius, Aeneïs 10, 715)
Deze Engelse term werd overgenomen uit ander linguïstisch onderzoek (zoals dat van Devine-Stephens,
Adams, Bauer…) wegens het gebrek aan een sufficiënte Nederlandse term.
71
46
Est meus et stricto qualibet ense ruit … (Ovidius, Fasti 2, 753)
Et stricto gladio quem usque in illum die ab omni caede … (Seneca, Ad Lucilium Epistulae
Morales 24, 5-7)
Opposuit sinum Antonius stricto ferro aut… (Tacitus, Historiae 3, 20-21)
We hebben hier dus te maken met een quasi-formule. Trimalchio maakt hierop geen
uitzondering en volgt de volgorde die gebruikelijk is.
• Verteller
Iam Trimalchio eadem omnia lusu intermisso poposcerat feceratque potestatem clara
voce,… (C.T. 109-110: verteller)
Sed Trimalchio expectatione discussa: "…”, inquit, “…” (C.T. 366: verteller)
Hoc facto putabat se soleum Iovis tenere, utique postquam Caesar illi dixit: “…”
(C.T.
424: verteller)
Ergo ebrietate discussa in aliud triclinium deducti sumus,… (C.T. 860: verteller)
De voorbeelden waarbij de losse ablatief eindigt met het participium perfectum zijn
zeldzamer dan diegene waarbij de losse ablatief ermee begint. Dit roept natuurlijk vragen op
over de neutrale volgorde binnen de losse ablatief aangezien tot nu toe werd aangenomen
dat de volgorde waarbij het participium de tweede term is, de meest neutrale zou zijn. Dit
verreist dus nog diepgaander onderzoek72. Zoals al gezegd is, verschijnt het participium
meestal aan het begin van de losse ablatief.
Eiusmodi tabulae vibrabant, cum Trimalchio intravit et detersa fronte unguento manus
lavit spatioque minimo interposito: “…” (C.T. 350-351: verteller)
At non Trimalchio, qui relaxato in hilaritatem vultu: "Ergo, inquit, quia tam malae
memoriae es,…” (C.T. 402-403: verteller)
… strictoque venatorio cultro latus apri vehementer percussit, ex cuius plaga turdi
evolaverunt. (C.T. 220-221)
Ceterum Ascyltos, intemperantis licentiae, cum omnia sublatis manibus eluderet et…
(C.T. 519: verteller)
Tot nu toe is er nog geen noemenswaardig onderzoek verricht naar de volgorde binnen de losse ablatief. Serbat
heeft het steeds over een nominale of verbale tweede term maar zoals blijkt uit Petronius’ tekst kan er eveneens
een nominale of verbale eerste term zijn. Deze interne volgorde is met andere woorden onontgonnen terrein. In
dit hoofdstuk vermeld ik dus – op Serbat na – enkel eigen bevindingen (geen stellingen, conclusies, slechts
bevindingen en opmerkingen) wat betreft die interne volgorde.
72
47
Ecce autem diductis lacunaribus subito circulus ingens, de cupa videlicet grandi
excussus, demittitur, cuius per totum orbem coronae aureae cum alabastris unguenti
pendebant. (C.T. 587-589: verteller)
Appositaque ad os manu, nescio quid taetrum exsibilavit quod postea Graecum esse
affirmabat. (C.T. 666-667: verteller)
Ego autem collecto spiritu non destiti totum parientem persequi. (C.T. 39-40: verteller)
Het volgende voorbeeld is een mooie indicatie van wat Calboli probeert duidelijk te maken,
namelijk dat de losse ablatief stilaan evolueert naar een (zelfstandige) zinsconstructie73.
Mox silentio facto: "Scitis” inquit “quam fabulam agant?...” (C.T. 575-576: verteller)
4.3 Conclusie
In het begin werd vermeld dat de losse ablatief geleidelijk aan zijn statuut van losse
constructie verliest. In de Cena Trimalchionis van Petronius is geen enkel voorbeeld daarvan
te vinden. Alle losse ablatieven zijn werkelijke losse constructies zonder syntactische
connectie. We bemerken wel dat de losse ablatief evolueert naar een zelfstandige
zinsconstructie (cf. supra).
Bovendien wordt de L.A. ontkend door non à la Cicero. Dit resultaat sluit nauw aan bij de
conclusie betreffende de plaatsing van de genitief, want ook wat de aanwending van de losse
ablatief betreft volgt Petronius de klassieke regels. Vooreerst wijst het gebruik van de losse
ablatief op een literair karakter, aangezien deze constructie zeldzaam is in het taalregister
waar het gesproken Latijn zou doorschemeren. Het gebruik van L.A.’en is frequent bij de
verteller, wat zou kunnen wijzen op de literaire kwaliteiten van de auteur. Bij de andere
personages in de Cena is de L.A. aanwezig maar in mindere mate, wat zou kunnen wijzen op
een registerwissel bij andere personages, bewerkstelligd door de auteur. Deze al dan niet
bestaande registerwissel zullen we verder bestuderen aan de hand van een studie van de
plaatsing van het werkwoord in de zin, in het volgende hoofdstuk.
“…such constructions become more and more like autonomous sentences with respect to the sentence in which
they find themselves (main sentence).” (Calboli 1983: 43)
73
48
Hoofdstuk 5: Studie van het taalgebruik in de Cena Trimalchionis, met
bijzondere aandacht voor de werkwoordspositie.
5.1 Algemene inleiding
Naar de woordvolgorde van het Latijn is al heel wat onderzoek verricht. In deze algemene
inleiding maken we het onderscheid tussen twee stromingen: de functionele grammatica en
de generatieve grammatica. Op de eerste stroming gaan we niet al te diep in: in de analyse
prefereren we de tweede stroming, dus daar besteden we in deze inleiding meer aandacht
aan.
5.1.1 Twee linguïstische stromingen
De functionele grammatica wordt vertegenwoordigd door o.a. Pinkster en Panhuis. De
theorie van Pinkster74 is gebaseerd op twee begrippen: “topic: de constituent waarover de
predicatie informatie verschaft; focus: de constituent met de relatief belangrijkste
informatie.” (Pinkster 1984: 4) Volgens hem zijn er verschillende invloeden op de
woordvolgorde die allemaal in één of ander opzicht met deze twee begrippen te maken
hebben. Hij onderscheidt een pragmatische functie: “[De] inhoud wordt in verschillende
volgorde gepresenteerd, afhankelijk van de context en het belang dat de spreker aan een
bepaalde constituent hecht. De verschillende [volgordes] zijn dan ook niet in elke context
uitwisselbaar.” (Pinkster 1984: 210) Een andere reden is de syntactische functie. Er is een
vaste plaatsing en volgorde: “De vaste plaatsing van het verbum op de tweede plaats en de
volgorde van subject, indirect object en object ten opzichte van elkaar zijn niet afhankelijk
van context, nadruk etc. In deze gevallen noemen we de volgorde syntactisch bepaald.”
(Pinkster 1984: 210) Zo wordt de eerste plaats in de zin ingenomen door een topicconstituent
of een constituent die in contrast staat met een andere constituent. Ook de lexicale categorie
van de constituent bepaalt de volgorde, net zoals zijn interne structuur. “[Er is] een algemene
tendens van talen om constituenten in een zin een plaats te geven afhankelijk van de
complexiteit die ze hebben.” (Pinkster 1984: 212) Het zinstype speelt een rol en we mogen
niet vergeten dat ook stilistische en/of metrische redenen een invloed kunnen hebben op de
woordvolgorde.
74
Pinkster legt zijn theorie uit in zijn werk Latijnse syntaxis en semantiek (1984).
49
In navolging van Pinkster concludeert Panhuis dat Latijn bestempelen als een SOVtaal absurd is. Vooreerst is er geen één soort Latijn: hij maakt een onderscheid tussen
‘spreeklatijn’ en klassiek Latijn75. Bovendien wordt bij een dergelijke benadering enkel het
proza in rekening gebracht en niet ook de poëzie. Volgens Panhuis bepaalt het onderscheid
tussen en de overgang van oude naar nieuwe informatie de volgorde van een zin. Hij
benoemt dit met de term ‘communicationeel dynamisme’ en legt deze terminologie uit aan
de hand van twee begrippen: thema en rhema. Rhema is de commentaar bij het thema en
bevindt zich normaal in het tweede deel van de zin. Het is het rhema die de communicatie
voorwaarts duwt. Het rhema heeft een grotere, hogere graad van communicationeel
dynamisme dan het thema. In niet-emotionele zinnen vinden we de volgorde T-R (themarhema). In emotionele zinnen wordt deze volgorde omgedraaid. Hoe kader je het
werkwoord in een dergelijke benadering? In het klassieke Latijn76 staat het werkwoord op de
finale, neutrale plaats. Het heeft geen graad van communicationeel dynamisme, de andere
constituenten wel, waardoor de volgorde T-R, V ontstaat.
Tot hier een kort overzicht van het gedachtegoed van de functionele grammatica. We
geven in de analyse echter de voorkeur aan de theorieën van Bauer en Devine-Stephens.
De tweede stroming, die kadert in de generatieve grammatica wordt vertegenwoordigd
door Bauer en Devine-Stephens. Op hun ideeën en theorieën gaan we dieper in omdat de
analyse met betrekking tot de werkwoordspositie in de zin op hun gedachtegoed en
bevindingen gebaseerd is.
Bauer geeft in het vierde hoofdstuk van haar boek ‘The Emergence and Development of
SVO Patterning in Latin and French’ (1995) een duidelijk overzicht van de evolutie van de
Latijnse woordvolgorde vanaf het proto-Indo-Europees. In het proto-Indo-Europees was er,
ondanks tegenstrijdige opinies77, geen vrije woordvolgorde. Het werkwoord bekleedde een
75 Dit gaat natuurlijk in tegen wat we bepleit hebben in hoofdstuk 1, namelijk dat we een taal in zijn complexiteit,
continuïteit en variabiliteit moeten bestuderen. Een dergelijk onderscheid, zoals Panhuis maakt, kunnen we in
navolging van onze bevindingen uit het eerste hoofdstuk niet aanvaarden.
76 Het klassieke Latijn wordt in scherp contrast geplaatst met het ‘spreeklatijn’. De volgorde die dus voor het
klassieke Latijn wordt geopperd geldt dus zeker niet voor het ‘spreeklatijn’.
77 “According to some linguists, word order in PIE was free. Leumann and Hofmann, for instance, argue that the
verb had no fixed position and that it occurred in initial and final position (1928: 613). Yet Latin, which is also
supposed to have had free word order, clearly shows that one has to be very careful about these assumptions.”
(Bauer 1995: 86) en “It is worth stressing that the word order of Latin is not genuinely free in any useful sense of
the term.” (Adams 1977: 99)
50
finale positie: (S)OV78. Het werkwoord in postpositie werd als neutraal aanschouwd. De
volgorde was gemarkeerd als de positie van de werkwoordsvorm daarvan afweek,
bijvoorbeeld wanneer het werkwoord aan het begin van de zin verscheen, in initiële positie.
In het Oskisch, Umbrisch en Oud-Latijn wordt de woordvolgorde van het proto-IndoEuropees aangehouden: het werkwoord in finale positie is de neutrale volgorde79. “… In
Oscan, Umbrian and Old Latin the verb positions characteristic of Proto-Indo-European are
maintained. That is, in both main and subordinate clauses the verb normally follows its
object and appears last in its clause.”(Bauer 1995: 89)80 Men heeft een voorkeur voor “leftbranching”81, OV dus. De omgekeerde volgorde, VO, komt voor vanaf 200 v.C. De neiging
om complementen links van het werkwoord te plaatsen is sterker in bijzinnen dan in
hoofdzinnen: “This is a general tendency that can also be observed in Umbrian, in Latin, in
Medieval French and in other languages.”(Bauer 1995: 89) Zowel in het Oskisch, het
Umbrisch als het Latijn van de vroege periode verschijnt het werkwoord op het einde van de
zin. “We can conclude that in Oscan and Umbrian there is no fundamental difference from
the Latin order, the resemblance being closest with the style of early prose such as that of
Cato or the inscriptions.” (Bauer 1995: 89)82 Een voorbeeld van een Latijnse tekst met een
finaal werkwoord is de “12-tafelen-wet”.
Vanaf het Oud-Latijn is de finale positie van het werkwoord niet meer exclusief:
“Already in Plautus’ writings the dominance of the final verb is no longer exclusive:
although OV still clearly dominates, the sequence VO also occurs and dominates even in the
first five hunderd lines of the Miles Gloriosus.”(Bauer 1995: 89) Toch is de finale positie van
het werkwoord nog steeds dominant bij Plautus als we al zijn werken in rekening brengen.
De periodisering van de overgang van OV naar VO is tot op vandaag een punt van discussie.
Volgens de ene linguïst (bijvoorbeeld Bauer) gebeurt deze overgang pas laat, volgens andere
(bijvoorbeeld Adams) al voor Plautus: “… the language was in many respects undergoing a
readjustment from an OV type to a VO type before the time of early literary texts such as the
Bauer gebruikt S als afkorting van “subject”, O van “Object” en V van “verb”. In het alternatief SCV, dat tijdens
de bespreking van het eigen onderzoek gebruikt wordt, staat C voor “complement(en)”.
79 Over de werkwoordspositie in het proto-Indo-Europees moet nog verder onderzoek geleverd worden. Dat
betekent dat de stelling van Bauer, namelijk dat in het proto-Indo-Europees het werkwoord in finale positie de
neutrale volgorde is, moet genuanceerd worden. We nemen deze stelling aan onder voorbehoud.
80 Een citaat van Konneker (1975) aangehaald door Bauer om haar theorie te staven.
81 Dat wil zeggen dat men het verkiest dat complementen links van het werkwoord verschijnen.
82 Een citaat van Buck (1979) aangehaald door Bauer op blz. 89.
78
51
plays of Plautus. This view may cause some surprise. Those changes of word order in Latin
which have been identified have been regarded as changes of the classical or late periods.”
(Adams 1977: 72) Bauer pleit voor een late overgang omwille van de tegenstrijdigheid die
zich in de klassieke periode voordoet: het werkwoord verschijnt in finale positie – een
voorkeur voor “left-branching” dus – terwijl wat de nominale woordgroepen betreft de
voorkeur wordt gegeven aan “right-branching”83. “It is important to emphasize that the
literary texts of Classical Latin display the same difference: the verb is still in final position,
whereas the noun phrases already feature tight-branching… The delay between the leftbranching verb phrase and the tendency toward right-branching in a number of other
phrases can be observed in all periods and also in other Italic languages.” (Bauer 1995: 90)
Hoewel de theorie van Bauer niet fout kan genoemd worden, sluit ik me meer aan bij Adams
om te pleiten voor een vroege overgang, omdat ik – net zoals Adams – van mening ben dat
de OV-constructie in het klassieke Latijn een literair overblijfsel84 is: ”[The] final-position of
the verb survived as a literary pattern in educated Latin for long time, though it had been
displaced in the subliterate registers. (…) The discrepancy between Plautine and classical
practice would suggest that by the time of Plautus the shift had occurred. The frequency of
OV in Cicero and Caesar would be due to its prestige status. Plautus, composing for a
popular audience, was apparently more ready to admit the patterns of everyday speech.”
(Adams 1977: 93-95) Dit betekent dat de OV-constructie in de klassieke periode berust op een
literaire conventie zoals Adams ook concludeert op blz. 94. De finale positie van het
werkwoord is in de klassieke periode nog steeds de neutrale woordvolgorde. “La position
finale est le plus fréquente. Elle paraît employée toutes les fois qu’il n’y a pas lieu de prêter à
l’énoncé une valeur ou un rôle notable.” (Marouzeau 1938: 47)
Devine-Stephens beamen in hun boek Latin Word Order (2006) dat de finale positie
van het werkwoord en de volgorde SC’sV als de ongemarkeerde volgorde kunnen
beschouwd worden in het klassieke Latijn. (Devine-Stephens 2006: 79) Zij bestudeerden de
woordvolgorde in het taalgebruik van de auteurs Caesar en Cicero, twee klassieke auteurs
dus.
De complementen verschijnen rechts van het woord, de woordgroep waar ze bij staan.
We kunnen de OV-constructie in het klassieke Latijn eveneens beschouwen als een reconstructie van een
woordvolgorde die in een vroeger stadium werd gebezigd maar stilaan verdwenen was in ruil voor een andere
volgorde. Deze reconstructie zorgt dan voor het literaire elan van een tekst.
83
84
52
Op deze neutrale woordvolgorde kunnen uitzonderingen gemaakt worden. De redenen
waarom men een uitzondering kan maken, worden besproken bij de Jong85, maar de redenen
aangehaald door Bauer en Devine-Stephens zijn duidelijker en overzichtelijker. We geven
dan ook de voorkeur aan hun betoog over de redenen waarom er een uitzondering op de
neutrale volgorde gebeurt.
5.1.2 Uitzonderingen op de neutrale volgorde
• De initiële positie
Het werkwoord verschijnt in initiële positie wanneer het een imperatiefvorm is. Deze
werkwoordsvorm behoeft nadruk, vandaar de opmerkelijke volgorde. “It is clear, however,
that the imperative – in its proper form or in the form of the hortative subjunctive – is
marked in initial position.” (Bauer 1995: 93) Dit wil niet zeggen dat alle imperatieven in
initiële positie moeten staan: “Imperatives can have overt subjects, particularly when
contrastive, and they can have preverbal complements and adjuncts, just like declarations.
(…) However subjects are typically null in imperative sentences (…) and verbs are often
initial.” (Devine-Stephens 2006: 149)
De initiële positie van het werkwoord kan een pragmatische functie hebben. Dat
betekent dat het werkwoord aan het begin van de zin verschijnt wanneer we te maken
hebben met onverwachte intreden, een opeenvolging van gebeurtenissen… “In addition to
emphasis, the verb-initial position could have a pragmatic function: it introduced a
definition, an utterance indicating surprise in animated narrations, and so on.” (Bauer 1995:
94) De initiële positie van de werkwoordsvorm kan bij novellisten, historici,… een narratieve
functie hebben. In de ‘presentational sentences’ van dergelijke auteurs ligt de nadruk op het
actieproces. Dat betekent dat het werkwoord aan het begin van de zin verschijnt wanneer de
actie centraal staat, maar ook wanneer er een overgang is naar een ander personage, of een
verandering van setting. Er wordt in dergelijke zinnen vaak nieuwe informatie gegeven en
85 De Jong haalt vier redenen aan: contrast, topic, referentiële eenheid en contextuele referenties. Maar zoals
Panhuis bepleit in een recensie op het artikel van de Jong, deze vier redenen zijn te herleiden tot één, namelijk
contrastwerking. Bovendien zijn er meerdere redenen waarom een werkwoordsvorm niet in finale positie
verschijnt, maar deze worden noch door de Jong noch door Panhuis aangehaald. Vandaar de voorkeur om Bauer
en Devine-Stephens te volgen.
53
deze nieuwe informatie krijgt een finale positie in de zin waardoor het werkwoord naar voor
schuift. Omwille van deze narratieve redenen komt het werkwoord naar voor in de zin: “…
in the works of historians as well as orators, the initial verb stresses a quick and continuous
succession of events. The preposed verb, therefore, clearly has a narrative function and we
find it often in the writings of historians, novelists and epic poets.” (Bauer 1995: 95)
Ook omwille van een bevestiging, een verklaring, een waarschuwing, een wens, een
wil of intense emoties kan de werkwoordsvorm naar voor schuiven. Ofwel liggen er
syntactische redenen aan de initiële positie. Wanneer een bijzin de hoofdzin vooraf gaat kan
het werkwoord een initiële positie bekleden. Deze initiële positie van het werkwoord dient
in dergelijke gevallen als eindmarkering van de bijzin en als beginmarkering van de
hoofdzin (cf. infra: blz. 83).
Volgens Devine en Stephens kan een initiële positie ook te verklaren zijn door
contrastwerking of als antwoord op een vraag: “The verb raises to initial position because it
is attracted to the head of the projection of the interrogative polarity operator…” (DevineStephens 2006: 146) Of wanneer er een negatie in de zin staat: “Negative polarity focus in
continuous text is typically used to exclude an expectation the audience might
entertain…this too can result in verb initial order in Latin.” (Devine-Stephens 2006: 148)
De initiële positie is zeldzaam in bijzinnen86, al zal hun aantal toenemen in de latere periode.
In de hoofdzinnen is de initiële positie veel frequenter maar wel steeds gemotiveerd: omwille
van stilistische en syntactische redenen, omwille van nadruk of een pragmatische functie,
omwille van een definitie, een beschrijving, of het actieproces.
• De mediale positie
De mediale positie is een Latijnse innovatie en het kreeg nooit de aandacht die het verdiende.
“… Latin reflected the archaic order of PIE, which it had inherited. The medial position on
the other hand was an innovation. We find instances of it in the earliest Latin texts: in votive
and other inscriptions.” (Bauer 1995: 97) Wanneer de zin cijfers, getallen of woorden met
getalwaarde bevat, komt een mediale positie voor. Het verbale complement wordt dan in
86
In bijzinnen wordt de neutrale woordvolgorde consequenter aangehouden dan in hoofdzinnen.
54
postpositie geplaatst. Andere mediale posities zijn te verklaren aan de hand van de aard van
de elementen die in postpositie worden geplaatst: een opsomming, een betrekkelijke bijzin of
een infinitiefzin, een participiumconstructie, een gerundium, een supinum… (Marouzeau
1938: 87-88) In het Laat Latijn stijgt de frequentie van deze mediale positie. Opvallend is het
feit dat in beschrijvende passages deze positie frequent is. Het lijkt er eveneens op dat
mensen die minder opgeleid zijn, hun werkwoord in mediale positie plaatsen.
• Het werkwoord esse
Het werkwoord esse is een zeer beweeglijk werkwoord maar verschijnt toch vooral in
postpositie, net zoals de andere werkwoorden: “Esse, for example, frequently occurs in
popular dialogues in Petronius, but it is still generally postposed.” (Bauer 1995: 105) Toch
verschijnt in de Satyrica van Petronius het werkwoord esse vaak ook in niet-finale positie, dat
wil zeggen in een initiële of mediale positie. We gaan kort in op de redenen waarom esse nu
eens wel en dan weer niet in finale positie staat87.
Het onderzoek van Devine-Stephens is uitgebreider en genuanceerder dan dat van
Bauer
waardoor
we
hun
theorie
prefereren.
In
een
relatiefzin
verschijnt
het
koppelwerkwoord op de laatste plaats in de zin. Ook in hoofdzinnen kan het werkwoord
esse op de laatste plaats staan, vooral wanneer het een puur en simpel attribuut betreft. Deze
attributen zijn het meest frequent: “De nombreux exemples en sont fournis par les formules
du type opus est, sat est, aequom est, potis (pote) est, qui se prêtent si peu à l’inversion que leurs
termes composants ont une tendance à se souder en un mot unique : pot(e)est, opust.”
(Marouzeau 1938: 9) Het attribuut gaat noodzakelijk vooraf aan het werkwoord wanneer het
attribuut een distinctieve functie heeft. De prepositie van het attribuut wordt aangewend om
het in oppositie te plaatsen tegenover een ander attribuut. Wanneer er in verschillende,
opeenvolgende attributen een climax aanwezig is, worden zij vóór het koppelwerkwoord
geplaatst. Ook als het attribuut een ‘edele’ connotatie bevat, of integendeel een pejoratieve
denotatie, dan staat het attribuut in prepositie.
87 Het werkwoord esse, en de koppelwerkwoorden in het algemeen, moeten nog verder onderzocht worden. Er
bestaan reeds gedetailleerde studies over maar linguïsten spreken elkaar af en toe tegen. Een éénduidige uitleg
over de plaatsing van esse in de zin is nog steeds afwezig in het linguïstische landschap. We gaan hier niet al te
diep in op de plaatsing van dit uitzonderlijke werkwoord. Voor wie zich verder wil verdiepen, raad ik de
volgende werken aan: Bauer (1995), hoofdstuk 4.4; Devine-Stephens (2006), hoofdstuk 2.3-2.5; Marouzeau (1938),
hoofdstuk 1; Adams (1994).
55
Door het predicaat op te splitsen staat het werkwoord in een mediale positie om
ofwel de ‘head’88 ofwel het complement extra nadruk te verschaffen. Het zinsdeel dat de
belangrijkste informatie in zich draagt wordt in postpositie geplaatst. In specificatie- en
descriptieve zinnen staat het werkwoord in mediale positie omdat het wordt aangetrokken
door een sterk onderwerp. Het onderwerp speelt een belangrijke rol in de plaatsing van
koppelwerkwoorden: “… weak subjects often follow the copula (…), strong subjects are
sentence initial and attract the copula, just as subjects in specificational sentences do.”
(Devine-Stephens 2006: 201)
Adams besteedt in zijn studie89 van de copula, en in het bijzonder van esse, vooral
aandacht aan de Wackernagelpositie: “… Wackernagel’s Law, that enclitics originally
occupied the second position in the sentence.” (Adams 1994: 1) Dit geldt niet alleen voor
voornaamwoorden maar volgens een aantal linguïsten ook voor het werkwoord esse. Dat
laatste moet echter genuanceerd worden. Adams beschouwt esse niet als een enclitisch
woord. Er zijn heel wat factoren die de plaatsing van esse bepalen: “Esse had a focusing role
which gave it the potential to move about within the clause, but equally a writer might
choose to place it mechanically after the predicate. The factors determining the placement of
esse are thus so complex that it would be pointless to compile crude statistics tabulating cases
of attachment of esse…” (Adams 1994: 32) De basiswoordorde is SS’V. Esse heeft volgens
Adams een ‘focusing role’, dat heeft als gevolg dat het werkwoord zeer veranderlijk is qua
positie. Niet-initiële werkwoordsvormen van esse (De initiële vormen dragen zelf de focus.)
gedragen zich zoals de enclitische persoonlijke voornaamwoorden. Dat houdt in dat zij
aansluiting zoeken bij het woord dat de focus draagt in de zin. Dat woord staat meestal in
initiële positie waardoor het enclitische voornaamwoord in tweede positie verschijnt. Anders
gezegd: “One might say that clitics were becoming increasingly dependent on ‘prominent
constituents’, and that consequently esse might be drawn away from its usual host, the
predicate, to a constituent which was more markedly the focus.” (Adams 1994: 85) Esse
bekleedt daardoor vaak een tweede positie in de zin: “… it merely mimics the ‘Wackernagel’
Deze Engelse term werd overgenomen omdat de termen in het Nederlands insufficiënt zijn.
De bevindingen van Adams zijn gebaseerd op een studie van de taal van Homeros en Adams past deze
bevindingen eveneens toe op het Latijn.
88
89
56
clitics (…), for its own reasons: that is, because of the attracting power of an initially placed
host.” (Adams 1994: 89)90
• Het werkwoord habere
Het werkwoord habere is een werkwoord dat zeer snel verdrongen wordt door andere
zinsdelen (zoals bijzinnen, lange en zware complementen…) die ermee in concurrentie
treden en de bovenhand halen. Habere verschijnt dan ook regelmatig in een mediale en zelfs
initiële positie. Deze plaatsing is dan ook niet ‘alarmerend’.
5.1.3 Conclusie
Het Latijn incorporeerde de woordvolgorde van het proto-Indo-Europees: SCV91. Deze
volgorde wordt beschouwd als de meest neutrale volgorde. De initiële positie, die een
uitzondering op deze volgorde vormt, is opmerkelijk en verschijnt enkel wanneer daar reden
toe is. In het Laat Latijn wordt de initiële positie meer en meer gebruikt maar “although the
initial verb was perhaps more common its occurrence was always related to a specific use or
syntactic context: it was a marked order.” (Bauer 1995: 102) De mediale positie staat, in
tegenstelling tot de initiële positie, los van om het even welke situatie. Er hoeft dus geen
specifieke reden te zijn om het werkwoord in mediale positie te plaatsen: “In contrast with
that of the initial verb, its use was, however, never stylistically marked.” (Bauer 1995: 97) We
kunnen dan ook zeggen dat de mediale positie een ongemarkeerde woordvolgorde was in
het Latijnse taalgebruik. Marouzeau gelooft zelfs dat de keuze tussen een finale en een
mediale positie vrij was, aangezien beide een ongemarkeerde woordvolgorde waren: “Il
semble qu’ entre la finale et l’intérieure il y ait une sorte de liberté d’indifférence. (…) Dans
certains textes, la position intérieure est si fréquente qu’elle semble normale autant et plus
90 Bij dit alles rijzen vele vragen, geformuleerd door Janse: “What exactly is an enclitic (…)? On what criteria
might esse be described as enclitic? If indeed the copula is ‘normally’ placed after the predicate, under what
conditions might it be displaced? Finally, and perhaps most importantly, are the cases of displacement related to
the workings of Wackernagel’s Law?” (Janse 1997: 105) Een andere kritiek is het feit dat er geen systeem wordt
gegeven om mogelijke diachrone ontwikkelingen inzake plaatsing van copula te identificeren (blz. 106). Zoals
Adams zelf aanhaalt is het nodig de ‘Wet van Wackernagel’ te verfijnen ofwel om ze in de conventionele
betekenis af te schaffen en niet meer te gebruiken.
91 De SCV-volgorde verliest weliswaar na verloop van tijd zijn dominantie. In de bijzinnen wordt deze volgorde
wel langer aangehouden dan in de hoofdzinnen.
57
que la finale. (…) Dans la plupart des cas, il ne semble pas que le choix de la position
intérieure confère une valeur quelconque soit au verbe lui-même, soit à tel autre terme de la
phrase. Il apparaît d’ordinaire comme une liberté offerte à l’écrivain, qui en use selon les
besoins de l’énoncé.“ (Marouzeau 1938: 82-83)
5.2 Een uitgebreide analyse van het taalgebruik per personage.
Hoe is de situatie bij de verschillende personages in de Cena? Enkele linguïsten hebben reeds
hun oog geworpen op de Cena Trimalchionis van Petronius92: “In word order the Cena
Trimalchionis (…) is unrepresentative of genuine Vulgar Latin.” (Adams 1977: 83) En “Yet in
spite of the high frequency of initial verbs in this context [= Petronius’ werk], we usually find
the normal, SOV, order in Petronius’s work.” (Bauer 1995: 96) We benaderen de Cena
Trimalchionis vanuit klassiek perspectief, waarmee ik bedoel dat we op zoek gaan naar de
klassieke elementen in Petronius. Zoals bovenstaande citaten en bovenstaande studie van de
genitief en de losse ablatief doen vermoeden, zijn deze klassieke elementen eveneens te
vinden in de woordvolgorde en de plaasting van de werkwoordsvorm in de zin. Petronius’
taal zou dus beantwoorden aan de “taalregels” van de klassieke periode. Om het geheel
overzichtelijk te houden, zullen we eerst elk personage afzonderlijk bestuderen en bespreken
om daarna af te sluiten met een overkoepelende vergelijkende studie. In deze studie gaan we
voorbij aan de bijzondere taalkenmerken. Deze worden besproken in hoofdstuk 6.
• Dama
De stijl van Dama is een zeer paratactische stijl: korte zinnen, zonder bijzinnen (op één
tijdszin na), met een opvallende finale positie van het werkwoord.
Tamen calda potio | vestiarius | est. // Staminatas | duxi, / et plane | matus sum. //
S
S’
V
C
V
V
Vinus | mihi | in cerebrum | abiit. // (C.T. 243-244: Dama)
S
C1
C2
V
Naast Bauer en Adams heeft ook Polo belangrijk onderzoek verricht. Uit de berekeningen van deze
onderzoeker (“Latin Word Order in Generative Perspective”: blz. 384) blijkt dat SOV het meest frequent is in
Petronius’ Cena en dat deze volgorde bovendien ongemarkeerd is, net zoals in de klassieke periode: “Petronian
Latin proves consistent with an (S)OV grammar at least as far as the domain of sentence syntax is concerned.”
(Polo 2005: 406)
92
58
In deze zinnen begint de zin met een onderwerp, als er één is om uit te drukken, gevolgd
door (een) complement(en) om te eindigen met een werkwoord. Een SCV-constructie dus.
Maar de complementen bij het werkwoord kunnen bij Dama ook een andere volgorde
hebben, namelijk CSV. Het werkwoord blijft weliswaar een finale positie innemen.
Vix | me | balneus | calfecit. // (C.T. 243: Dama)
C
S
V
Me kan beschouwd worden als een enclitisch woord en “si on considère que les pronoms
personnels non emphatisés en fonction d’objet sont enclitiques, il s’ensuit que les PPEs
[Pronoms Personnels Enclitiques] s’attachent phonologiquement au mot précédant pour
former un seul ‘mot phonétique’ avec lui.” (Janse 1994: 111) Janse geeft eveneens een
overzicht van de omstandigheden waarin het enclitische voornaamwoord de mogelijkheid
heeft om zich aan het voorafgaande woord te binden. Hij maakt een onderscheid tussen twee
categorieën: ‘la structuration syntaxique’ en ‘la structuration informative’. Het bijwoord vix
behoort tot de laatste categorie. “L’anteposition de l’adverbe, usuelle quand il s’agit d’un
énoncé de typ banal, devient obligatoire s’il convient d’insister sur la détermination
adverbiale93. (…) Les points d’attache des PPEs ne peuvent pas être définis syntaxiquement.
Ils n’ont en commun ce qu’il s’agit toujours de constituants emphatisés.” (Janse 1994: 127 /
138) Door de aantrekkingskracht van het bijwoord vix komt het voornaamwoord me in
tweede positie te staan, de Wackernagelpositie94.
Het werkwoord esse kan verschuiven naar een mediale positie. Hoewel dit niet uitzonderlijk
is in de klassieke periode, zou “nihil melius est quam…” toch ‘klassieker’ zijn. Blijkbaar is de
band tussen melius en quam sterker dan deze tussen nihil en melius, waardoor het werkwoord
naar voor schuift en een mediale positie bekleedt.
Itaque | nihil |est | melius | quam de cubiculo recta in triclinium ire. // (C.T. 242: Dama)
S
V
S’
tweede lid
Opvallend is dat in de tijdszin “Dum versas te, nox fit.”
(C.T. 41-242: Dama)
het werkwoord
eveneens naar voor schuift maar hier zonder aanwijsbare reden.
Een citaat van Marouzeau, verwerkt in het artikel van Janse.
Op de Wackernagelpositie die voornaamwoorden dikwijls innemen in een zin, gaan we niet verder in, dit zou
ons te ver leiden.
93
94
59
Dama’s register is een eenvoudig register, zonder stilistiek of opvallende literaire
kenmerken, zoals participiumconstructies, infinitiefzinnen, verschillende bijzinnen…
• Seleucus
Ook Seleucus’ taal is paratactisch georganiseerd maar bij hem ontdekken we toch al meer
bijzinnen95, zoals een tijdszin:
… cum | mulsi pultarium | obduxi,…
C
V
(C.T. 246-247: Seleucus)
Maar vooral de voorwaardelijke bijzin is opvallend aanwezig bij Seleucus. Deze bijzinnen
die een beperkende voorwaarde uitdrukken, staan – zoals de klassieke regels het
voorschrijven – achteraan in de zin.
… si non abstinax | fuisset! // (C.T. 250-251: Seleucus)
S’
V
… si non | illam | optime | accepisset. // (C.T. 254-255: Seleucus)
C
V
… etiam si maligne | illum | ploravit | uxor. // (C.T. 254: Seleucus)
C
V
S
Normaal staat de werkwoordsvorm in finale positie, niet alleen in de hoofdzinnen maar ook
in bijzinnen (cf. supra en infra):
Ego | … non cotidie | lavor; // balniscus | enim fullo | est, // aqua | dentes | habet, //
S
V
S
C
V
S
C
V
et cor nostrum | cotidie | liquescit. // (C.T. 245-246: Seleucus)
S
V
Maar zoals uit de laatste voorwaardelijke bijzin duidelijk wordt, bestaan er ook
uitzonderingen op deze neutrale volgorde. In de bijzin “… etiam si maligne illum ploravit
uxor.”
(C.T. 254: Seleucus)
verreist het woord uxor extra nadruk gezien de inhoud van deze zin.
Het moet de lezer als het ware schokken dat zijn eigen echtgenote het niet zo erg vond dat
haar man gestorven is en hem dus niet beweende zoals het hoorde.
Naast het beweeglijke esse komt ook het werkwoord videor naar voor in de zin96. De
prepositie van het werkwoord videor heeft een narratieve functie.
95
96
Namelijk 4 bijzinnen.
De werkwoordsvorm videor verschijnt ook bij andere auteurs in initiële positie, onder andere bij Apuleius.
60
Videor | mihi | cum illo | loqui. // (C.T. 248-249: Seleucus)
V
C1
C2
Cinf
Het naar voor schuiven van het werkwoord tot een mediale positie kan ook andere redenen
als motivatie hebben.
Tamen | abiit | ad plures. // (C.T. 251-252: Seleucus)
V
C
In deze zin staat de beweging centraal: van het vertrek ab… naar het doel ad …. De daardoor
gecreëerde alliteratie is mooi meegenomen.
… — manu | misit | aliquot — … (C.T. 254: Seleucus)
C1
V
C2
In het dit geval gaat het om een uitdrukking, de reden waarom de auteur manu misit samen
wou houden. Manu mittere is een vaststaande uitdrukking die vaak versmelt tot één woord:
manumittere, -misi, -missum (een slaaf vrijlaten) en manumissio, -onis, vr. (vrijlating). Ook hier
ontstaat daardoor een alliteratie, die in eerste instantie niet aan de basis lag van de
verschuiving: het is een supplement.
In de taal van Seleucus vinden we alleszins meer stilistische elementen terug dan bij Dama.
Niet alleen alliteraties, maar ook chiasmes:
Tamen bene elatus est, vitali lecto, stragulis bonis. (C.T. 253: Seleucus)
A B
B
A
Homo bellus, tam bonus Chrysanthus animam ebulliit. (C.T. 247-248: Seleucus)
A
B
B
A
Een ander argument om Seleucus als meer literair te beschouwen dan Dama is het gebruik
van een infinitiefzin na oportet en de opvallende finale positie van dit onpersoonlijke
werkwoord97. De finale positie is opvallend omdat een onpersoonlijk werkwoord vaak een
lang en zwaar complement bij zich draagt (bijvoorbeeld een infinitiefzin) waardoor dat
werkwoord naar voor schuift in de zin, zelfs tot in initiële positie. De klassiek auteurs zoals
Onpersoonlijke werkwoorden hebben vaak de neiging naar voor te schuiven in de zin, zelfs tot een initiële
positie. De klassieke auteurs houden nochtans consequent dit werkwoord achter in de zin: “…cuique meam
orationem gratissimam esse oportet.” (Cicero, Pro S. Roscio Amerino, 142) of “…me abs te emere oportet.” (Cicero, In
97
C. Verrem, actio secunda III, 196)
61
Cicero en Caesar houden ondanks het zware complement dit werkwoord achteraan in de
zin. Seleucus sluit hier dus nauw aan bij de klassieke woordvolgorde.
Neminem nihil boni facere oportet. (C.T. 255-256: Seleucus)
• Phileros
Phileros’ zinnen zijn nog steeds paratactisch gestructureerd maar nemen in omvang toe door
opsommingen en het gebruik van allerlei bijzinnen:
- tijdszinnen:
…, dum fratri suo irascitur, … (C.T. 266: Phileros) (met een redengevende waarde)
… ubi omnia quadrata currunt. (C.T. 271: Phileros)
- betrekkelijke bijzinnen. Deze komen veelvuldig voor bij Phileros en staan zeer vaak achter
in de zin. We kunnen de betrekkelijke bijzinnen beschouwen als uitgestelde preciseringen.
Het hoofdwerkwoord bekleedt dan de finale positie in de zin.
De re tamen | ego | verum dicam, qui linguam caninam comedi. (C.T. 262: Phileros)
Ac98
… | hereditatem | accepit, ex qua plus involavit… (C.T. 265-266: Phileros)
Ac
Habuit autem | oracularios servos| , qui illum pessum dederunt. (C.T. 267-268: Phileros)
Ac
…, vendidit enim vinum quanti ipse voluit. (C.T. 265: Phileros)
Zoals eerder gezegd, wordt de betrekkelijke bijzin zeer vaak achter in de zin geplaatst, maar
niet altijd:
Et quod illius mentum sustulit, hereditatem accepit, ex qua plus involavit…
(C.T. 265-266:
Phileros)
Het antecedent van quod wordt niet uitgedrukt. Wanneer we de inhoud van de zin nader
bekijken is het eigenlijk heel logisch dat deze betrekkelijke bijzin een initiële positie inneemt.
Deze bijzin heeft de betekenis “En dat wat zijn geest er terug bovenop bracht…”99, waarna
een verduidelijking van deze zin volgt, namelijk een erfenis. Het is als het ware een
situatieschets die nodig is om dat wat gezegd zal worden, te begrijpen. De initiële positie van
98
99
‘Ac’ wordt gebruikt als afkorting van de term ‘antecedent’.
Dit is een eigen werkvertaling. Voor een literaire vertaling: zie het werk van Hunink (2006).
62
deze betrekkelijke bijzin heeft met andere woorden te maken met topicalisatie. Dit element
staat in enig opzicht los van de zin waarin het staat, net omdat het een situatieschets is. De
initiële positie krijgt dan ook de voorkeur.
- infinitiefzinnen
Puto (…) illum reliquisse solida centum,… (C.T. 261: Phileros)
Non (…) illum puto in domo canem reliquisse. (C.T. 273-274: Phileros)
Et quot putas illum annos secum tulisse? (C.T. 271-272: Phileros)
Deze bijzinnen zorgen ervoor dat er meerdere niveaus ontstaan waardoor de paratactische
structuur doorbroken wordt en Phileros’ taalgebruik niet éénzijdig is.
De neutrale woordvolgorde bij Phileros is – net zoals bij Dama en Seleucus – de finale positie
van het werkwoord, zowel in hoofd- als bijzinnen.
Vivorum | meminerimus. // Ille | habet, | quod sibi debebatur:// honeste | vixit, //
C
V
S
V
c1 c2 v
bijw.
V
honeste | obiit. // Quid | habet | quod queratur? (C.T. 258-259: Phileros)
bijw.
V
C
V
c
v
Tamen verum | quod | frunitus est, | quam diu vixit. (…)| Cui datum est, | non cui
C
V
v
v
destinatum. // Plane Fortunae filius, | in manu illius | plumbum | aurum | fiebat. //
v
S
C1
C2
C2’
V
(C.T. 269-271: Phileros)
Een uitzondering op deze neutrale volgorde is steeds verklaarbaar.
Ab asse crevit et | paratus fuit | quadrantem de stercore | mordicus100 | tollere. (C.T.
V
Cinf
259-260: Phileros)
Wanneer het werkwoordelijk blok in een zin gevormd wordt met een hulpwerkwoord dan
wordt steeds een V-Cinf-volgorde aangehouden (cf. Trimalchio [blz. 89] en Echion [blz. 72]).
Semantisch gezien draagt de infinitief de betekenis en niet het hulpwerkwoord. Dat betekent
dat het werkwoord met betekenis toch een finale positie bekleedt.
100
Mordicus wordt in deze zin als bijwoord gebruikt.
63
Et inter initia malam parram pilavit, sed | recorrexit | costas illius | prima
vindemia.// (C.T. 264: Phileros)
In deze zin is de initiële positie niet op het eerste zicht te verklaren. Wanneer we de inhoud
er op na slaan, blijkt dat contrastwerking aan de basis van deze initiële positie ligt. Al mogen
we het aanwezige chiasme ook niet buiten beschouwing laten, namelijk een chiasme met de
werkwoordsvorm pilavit en zijn complement.
malam parram | pilavit
recorrexit | costas illius
Het eerste deel gaat over de tegenslagen die Chrysanthus (de man waarover gepraat wordt)
te verduren heeft gekregen: “Hij heeft een ongeluksvogel gepluimd.”101, terwijl het tweede
deel gaat over zijn geluk, hij heeft zich kunnen herstellen van die tegenslagen. Inhoudelijk is
er dus een contrast dat door de woordvolgorde nogmaals beklemtoond wordt, namelijk door
de tegengestelde positie van de werkwoorden. Het chiasme is dan de perfecte afwerking van
die contrastwerking.
Vendidit | enim vinum | quanti ipse voluit. (C.T. 265: Phileros)
Deze initiële positie wordt veroorzaakt door de betrekkelijke bijzin bij het complement van
vendidit. Deze indirecte vraag heeft de waarde van een getal. En zoals eerder gezegd werd,
komt het werkwoord in zulke omstandigheden naar voor tot een mediale positie. Hier
bekleedt vendidit een initiële positie omdat de betrekkelijke bijzin een zwaar complement is.
Noveram | hominem | olim oliorum, … (C.T. 273: Phileros)
Noscere is te vergelijken met videor; beide worden meestal vooraan in de zin geplaatst omdat
de focus bij deze werkwoorden op hun complementen ligt. Zij hebben een narratieve functie.
Bij Phileros ontwaren we een spoor van literair kunnen dat we bij de voorgaande
vrijgelatenen minder aanwezig achtten. Bij Seleucus waren al enkele stilistische elementen
aanwezig maar bij Phileros zijn deze nog veel duidelijker aanwezig. Het gebruik van een
participium zou men kunnen beschouwen als een indicatie van literair kunnen.
Dit is een (eigen) letterlijke werkvertaling; voor een literaire vertaling verwijs ik graag door naar de vertaling
van Hunink (2006).
101
64
… utique homo negotians. (C.T. 269: Phileros)
Dit participium wordt als een adjectief bij homo gebruikt. Toch is het opvallend omdat
participia buiten de L.A.’en zeer zeldzaam zijn (behalve bij de verteller: cf. vanaf blz. 92).
Bij Phileros vinden we twee prachtige tricola die parallel zijn opgebouwd.
… fuit | linguosus, discordia, non homo …
1
2
3
… fuit | amicus amico, manu plena, uncta mensa … (C.T. 262-264: Phileros)
1
2
3
De eerste tricolon is opgebouwd uit afzonderlijke substantieven terwijl de tweede bestaat uit
woordparen waarvan de laatste twee chiastisch zijn geordend.
… manu plena, uncta mensa … (C.T. 263-264: Phileros)
A
B
B
A
In de speech van Phileros wordt er al veel meer met taal gespeeld: zo kan het
hoofdwerkwoord midden in een AcI geplaatst worden, dit gebeurt in het bijzonder met puto
als hoofdwerkwoord. Deze plaatsing is een klassieke plaatsing: ook Cicero had die neiging102.
Het geeft aan Phileros taal een ‘klassiek’ cachet.
Non mehercules illum puto in domo canem reliquisse. (C.T. 273-274: Phileros)
Et quot putas illum annos secum tulisse? (C.T. 271-272: Phileros)
Over de plaatsing van de woorden is goed nagedacht. Wat extra nadruk verdient, wordt
consequent achteraan geplaatst zelfs na het werkwoord. Het is opmerkelijk dat een zinsdeel
(hier een betrekkelijke bijzin) dat als onderwerp fungeert, achter het werkwoord verschijnt,
zo dicht mogelijk bij de bepaling van gesteldheid. De bepalingen van gesteldheid nemen
steeds een finale positie in, of ze nu veel of weinig nadruk vereisen.
Nunquam autem recte faciet, qui cito credit, utique homo negotians.
(C.T. 268-269:
Phileros)
Itaque crevit, quicquid crevit, tanquam favus. (C.T. 260-261: Phileros)
Een voorbeeld uit Cicero’s œuvre: “…ego accusatores puto fuisse qui …” (Cicero, In C. Verrem, actio secunda
IV, 53)
102
65
Waar het wel duidelijker is dat de plaatsing echt bewust gebeurt, is het volgende voorbeeld:
Immo etiam puellarius erat, omnis minervae homo. (C.T. 274: Phileros)
Erat sluit de zin af. Deze toevoeging krijgt extra nadruk door zijn finale positie, een positie
die eigenlijk zelfs buiten de zin ligt. Dit komt helemaal overeen met de inhoud: het is ‘de’
afsluiting van de beschrijving van Chrysanthus: “een man van alle markten thuis”.
De alliteraties die bij Phileros voorkomen zijn m.i. eerder toevallig. Het is moeilijk uit te
maken of deze alliteraties al dan niet werkelijk bewust aan het taaleigen van Phileros zijn
toegevoegd.
• Ganymedes
Ganymedes’ taaleigen wordt gekenmerkt door veel bijzinnen waardoor zijn speech een
hypotactisch uitzicht krijgt. De (soms lange) hypotactische zinnen zijn nochtans opgebouwd
uit paratactische perioden. In de hoofdzin staat het hoofdwerkwoord in finale positie, de
neutrale woordvolgorde.
Non mehercules hodie | buccam panis | invenire | potui. // Et quomodo | siccitas |
C
Cinf
V
S
perseverat. // Iam annum | esuritio | fuit. // Aediles | male | eveniat, | qui cum
V
Ctijd
S
V
S
V
(betr. bijzin)
pistoribus colludunt: 'Serva me, servabo te.' // Itaque populus minutus | laborat; //
S
V
nam isti maiores maxillae | semper | Saturnalia | agunt. // (C.T. 277-280: Ganymedes)
S
C
V
Nemo | enim caelum | caelum | putat, // nemo | ieiunium | servat, // nemo | Iovem
S
C
C’
V
S
C
V
S
C1
| pili | facit, // sed omnes | [opertis oculis] | bona sua | computant. // (…) et Iovem |
V
S
C
V
C1
C2
aquam | exorabant. // Itaque statim urceatim | plovebat. // (C.T. 297-300: Ganymedes)
C2
V
V
Wanneer het hoofdwerkwoord als hulpwerkwoord voor een infinitief fungeert, wordt
meestal eerst het hoofdwerkwoord in de zin geplaatst, gevolgd door de infinitief, die
66
normaal in finale positie staat. De betekenis wordt gedragen door de infinitief waardoor het
werkwoord met betekenis ook hier in finale positie staat.
… cum quo audacter | posses | in tenebris | micare. // (C.T. 284-285: Ganymedes)
V
C
Cinf
… non | potuisses | cum altero | devorare. // (C.T. 289-290: Ganymedes)
V
C
Cinf
Er zijn enkele uitzonderingen op de neutrale volgorde. Bij het grotendeel van deze
uitzonderingen is gemakkelijk te ontdekken waarom de auteur de neutrale woordvolgorde
heeft doorbroken, bij anderen is het iets moeilijker.
[Sed] | memini | Safinium. // (C.T. 282-283: Ganymedes)
V
C
Ganymedes introduceert nieuwe informatie, daardoor komt het werkwoord naar voor en
staat de nieuwe informatie in postpositie. Vanuit dit standpunt is het niet abnormaal dat bij
Phileros de neutrale volgorde wel wordt aangehouden. Bij Phileros gaat het niet om nieuwe
informatie.
Vivorum | meminerimus. // (C.T. 258: Phileros)
C
V
Bij Phileros wordt meminisse met een genitief geconstrueerd zoals de klassieke regels
voorschrijven. Bij Ganymedes staat het complement in de accusatief, een niet-klassieke
constructie.103
Nunc oculum bublum | vidi | maiorem. // (C.T. 290: Ganymedes)
C
V
C’
Hier neemt het werkwoord vidi een mediale plaats in om het complement te scheiden van de
bepaling van gesteldheid die er bij hoort, namelijk maiorem. Door deze mediale positie is de
zin minder verwarrend.
Op de bijzondere elementen in de Cena Trimalchionis wordt later nog uitgebreid teruggekeerd. Deze op het
eerste zicht speciale aanwending van de accusatief in de plaats van een genitief geldt als zo’n bijzonder element.
(cf. hoofdstuk 6)
103
67
Sed quare | nos | habemus | aedilem trium cauniarum, | qui sibi mavult assem
(betr. bijzin)
S
V
C
quam vitam nostram? // (C.T. 291-292: Ganymedes)
Het complement bij habemus is een substantief waarbij een betrekkelijke bijzin hoort. Zoals
eerder al aangehaald, is de band tussen antecedent en betrekkelijke bijzin sterk waardoor
beide worden samengehouden. Dit wordt nog vergemakkelijkt door het werkwoord habere
dat snel naar voor schuift tot een mediale positie.
Antea | stolatae | ibant | nudis pedibus | in clivum, | [passis capillis], | mentibus
S’
V
C1
Cplaats
C2
C3
puris, | … (C.T. 299-300: Ganymedes)
In deze zin ligt de nadruk op de manier waarop, uitgedrukt door de bepaling van
gesteldheid stolatae en drie complementen, allen in de ablatief waarvan één losse ablatief104
(cf. blz. 46). De auteur beschouwt deze drie complementen in de ablatief als één geheel dat
samen een tricolon vormt. Hierdoor komt het werkwoord naar voor en krijgen de
complementen een plaats achter in de zin.
Ook bepalingen van gesteldheid nemen een finale positie in in de zin, nog na het werkwoord
dat eigenlijk de zin afsluit. Udi fungeert in de volgende zin als een bepaling van gesteldheid
bij omnes: onderwerp en bepaling van gesteldheid worden gescheiden door het werkwoord.
… omnes | ridebant, | udi | tanquam mures. // (C.T. 301: Ganymedes)
S
V
S’
bvg.
… sic illius vox | crescebat | tanquam tuba. // (C.T. 286: Ganymedes)
S
V
bvg.
Zoals al gezegd zien we bij Ganymedes een grote verscheidenheid aan bijzinnen die zorgen
voor een hypotactisch uitzicht van zijn taaleigen. Er komen bij hem meerdere soorten
bijzinnen aan bod dan bij de voorgaande vrijgelatenen.
Grammaticaal is passis capillis een losse ablatief met een instrumentaliswaarde, al is het best mogelijk dat dit
niet als een losse ablatief werd aangevoeld. Passis werd aangevoeld als een adjectief net zoals een ander adjectief;
dat blijkt uit andere verbindingen (Grammaticaal zijn het welsiwaar losse ablatieven.) waar eveneens een
instrumentaliswaarde van tel is: “…quae ad proelium proficiscentes passis manibus flentes implorabant…”
(Caesar, Commentarii Belli Gallici, 1, 51) en “Faustulus infelix et passis Acca capillis spargebant…” (Ovidius,
Fasti 5, 453-454)
104
68
- betrekkelijke bijzinnen.
| Aediles | male eveniat, qui cum pistoribus colludunt: “…” (C.T. 278-279: Ganymedes)
Ac
… | illos leones |, quos ego hic inveni,… (C.T. 280-281: Ganymedes)
Ac
… | amicus | amico, cum quo audacter posses in tenebris micare. (C.T. 284-285: Ganymedes)
Ac
Sed quare nos habemus | aedilem trium cauniarum|, qui sibi mavult assem quam vitam
Ac
nostram? (C.T. 291-292: Ganymedes)
- redengevende bijzinnen.
…, quia nos religiosi non sumus. (C.T. 301-302: Ganymedes)
- tijdszinnen.
… cum primum ex Asia veni. (C.T. 281: Ganymedes)
Cum ageret porro in foro, … (C.T. 286: Ganymedes)
- voorwaardelijke bijzinnen.
si haberemus illos leones, … (C.T. 280-281: Ganymedes)
si nos coleos haberemus, … (C.T. 294: Ganymedes)
… et si perseverat haec annona, … (C.T. 295: Ganymedes)
… si nec dii nec homines huius coloniae miserentur? (C.T. 296-297: Ganymedes)
- infinitiefzinnen.
Puto eum nescio quid Asiadis habuisse. (C.T. 287: Ganymedes)
… puto omnia illa a diibus fieri. (C.T. 297: Ganymedes)
- indirecte vraag.
Iam scio, unde acceperit denarios mille aureos. (C.T. 293: Ganymedes)
Er is met andere woorden een zeer grote verscheidenheid aan bijzinnen te vinden bij
Ganymedes. Een verscheidenheid die groter is dan bij de voorgaande vrijgelatenen.
69
Normaal wordt zowel in hoofd- als in bijzin de neutrale woordvolgorde aangehouden, dus
met een finale positie van het werkwoord. Toch zijn er enkele werkwoordsvormen, zowel in
hoofd- als bijzinnen, waar dit niet het geval is. De reden hiervoor kan van verschillende aard
zijn: ofwel door de nood aan extra nadruk ofwel omdat men een stijlfiguur (bijvoorbeeld een
alliteratie) wil creëren. Toch zijn niet alle uitzonderingen op deze neutrale volgorde zo
gemakkelijk te verklaren. Sommige werkwoorden in niet-finale positie zijn minder of zelfs
niet nader te verklaren.
Tunc | habitabat | ad arcum veterem, | [me puero], | piper, | non homo. // (C.T. 283:
V
C
S1
S2
Ganymedes)
Cum | ageret | porro in foro,| … (C.T. 286: Ganymedes)
V
Cplaats
… et si | perseverat | haec annona,| … (C.T. 295: Ganymedes)
V
C
Een ander literair element in Ganymedes taal zijn de losse ablatieven.105
Tunc habitabat ad arcum veterem, me puero, piper, non homo. (C.T. 283: Ganymedes)
… sed omnes opertis oculis bona sua computant. (C.T. 298-299: Ganymedes)
Antea stolatae ibant nudis pedibus in clivum, passis capillis, mentibus puris, …
(C.T.
299-300: Ganymedes)
Zoals al gezegd, kan het best zijn dat deze losse ablatieven met instrumentaliswaarde
helemaal niet als een losse ablatief werden aangevoeld. Me puero is het meest opvallend
omdat dit de enige losse ablatief is in de Cena Trimalchionis waarvan de tweede term een
substantief is. Het betreft formulair taalgebruik. Opertis oculis en passis capillis bestaan elk uit
een participium perfectum. Dergelijke losse ablatieven zijn dan wel frequenter in de Cena en
dus niet uitzonderlijk, maar hier worden zij naar alle waarschijnlijkheid eerder gezien als een
substantief vergezeld van een adjectief, het participium. Het gebruik van een participium als
adjectief is immers niet zeldzaam in de Cena (cf. de verteller: blz. 92). Ons gevoel wordt nog
versterkt door het feit dat de losse ablatief deel uitmaakt van een tricolon (let op de palliteratie) bestaande uit nudis pedibus, passis capillis en mentibus puris. Het laatste deel is zelfs
chiastisch geconstrueerd. Dit alles overtuigt ons dat passis capillis, en in navolging eveneens
Voor een uitgebreidere bespreking verwijs ik naar het vorige hoofdstuk over de losse ablatieven in Petronius’
Cena.
105
70
opertis oculis, aangevoeld werden als een substantief met een adjectief eerder dan een losse
ablatief.
Opmerkelijk is het gebruik van resalutare en reddere als narratieve (zelfstandige) infinitieven.
Wij kunnen deze kaderen in de theorie van Calboli. Wat hij zegt, geldt niet alleen voor de
losse ablatieven maar ook voor de infinitiefzinnen: “…such constructions become more and
more like autonomous sentences with respect to the sentence in which they find themselves
(main sentence)… We can verify that with the infinitive the loss of the casual inflection
brings the infinitive to resemble a verb, and the infinitive sentence to a sort of independent
sentence,…” (Calboli 1983: 43) Dit wordt mooi geïllustreerd door deze twee onafhankelijke
infinitieven, narratieve infinitieven genaamd.
Et quam benignus resalutare, nomina omnium reddere, tanquam unus de nobis! (C.T.
287-288: Ganymedes)
Een andere zin trekt eveneens onze aandacht:
Asse | panem | quem emisses, | non potuisses | cum altero | devorare. // (C.T. 289-290:
C1
(betr. bijzin)
V
C2
Cinf
Ganymedes)
Asse behoort tot de betrekkelijke bijzin ingeleid door quem. Het antecedent van deze bijzin is
panem. Asse werd uit deze betrekkelijke bijzin getrokken en in initiële positie geplaatst om
het extra in de verf te zetten.
Stilistische elementen zijn niet afwezig bij Ganymedes. Het is vaak moeilijk uit te maken of
alliteraties al dan niet bewust gecreëerd zijn.
Similia sicilia interiores et… (C.T. 281-282: Ganymedes)
Er zijn twee nadrukkelijke parallelismen te vinden,
nec ad caelum | nec ad terram (C.T. 276: Ganymedes)
… domi leones, | foras vulpes … (C.T. 294-295: Ganymedes)
en twee tricola:
Sed rectus, sed certus, amicus amico,… (C.T. 284: Ganymedes)
1
2
3
… nudis pedibus (…), passis capillis, mentibus puris,… (C.T. 299-300: Ganymedes)
1
2
3
71
• Echion
Echions taaleigen kent grote gelijkenissen met dat van Ganymedes. Een hypotactisch uitzicht
door de vele bijzinnen maar toch nog steeds paratactisch door de periodenbouw. Er zijn
afwisselend lange en korte zinnen, maar allen zijn opgebouwd uit nevengeschikte perioden.
In de hoofdzinnen staat het werkwoord in finale positie. En wanneer het werkwoord
functioneert als hulpwerkwoord, wordt eerst het hoofdwerkwoord geplaatst en pas daarna
de infinitief.
Ad summam, | omnes | postea | secti sunt; // adeo | de magna turba | 'Adhibete' |
C2
S
V
C1
acceperant: // plane fugae merae. // 'Munus | tamen, (…) tibi | dedi’ | et ego | tibi |
V
(toevoeging)
C1
C2 V S
C
plodo. // Computa, | et tibi | plus | do | quam accepi. // Manus | manum | lavat. //
V
V
C
V
(2e lid)
S
C
V
(C.T. 327-329: Echion)
Nam quicquid illi vacat, | caput | de tabula | non tollit. // Ingeniosus | est | et bono
(voorwaardelijke bijzin)
C1
C2
V
S’
V
S”
filo, | etiam si in aves morbosus est. // Ego | illi | iam | tres cardeles | occidi, // et dixi
(toegevende bijzin)
S
C1
C2
V
V
| quod mustella comedit. // (C.T. 336-338: Echion)
(redengevende bijzin)
Bij Echion zijn er meer uitzonderingen op de neutrale volgorde te vinden dan bij
Ganymedes.
Et ecce | habituri sumus | munus excellente | in triduo die | festa; // familia | non
V
C1
C2
C3
(toevoeging)
lanisticia,| … // (C.T. 307-308: Echion)
Het werkwoord habere komt hier bijna in initiële positie te staan. De reden is misschien om
de alliteratie festa; familia over de zinnen heen te creëren. Misschien omdat de focus op in
triduo die festa ligt, omdat deze woordgroep extra nadruk verdient. Het is alleszins een feit
dat habere een werkwoord is dat meermaals verdrongen wordt door zijn complementen en
andere zinsdelen (cf. 5.1.2) en zo in een mediale positie komt te staan, of zelfs een initiële
positie.
Itaque quamdiu vixerit, habebit stigmam,… (C.T. 319-320: Echion)
72
Si vixerit, habebis ad latus servulum. (C.T. 335-336: Echion)
Habet haec res panem. (C.T. 343: Echion)
Relictum est | illi | sestertium tricenties, //… (C.T. 311: Echion)
V
C1
C2
Ook in deze zin verschijnt het werkwoord in initiële positie omwille van de focus, nadruk op
sestertium tricenties. Geldbedragen, getallen en woorden met getalwaarde bekleden steeds
een postpositie in de zin.
Videbis | populi rixam | inter zelotypos et amasiunculos. // (C.T. 314-315: Echion)
V
C1
C2
Videris | mihi, (Agamemnon),| dicere:// … (C.T. 330: Echion)
V
C
Cinf
… et videas | casulas nostras. // (C.T. 333: Echion)
V
C
Vides | Phileronem causidicum:// … (C.T. 346-347: Echion)
V
C
De vormen van het werkwoord video verschijnen in initiële positie, zoals ook bij de
voorgaande vrijgelatenen het geval was. De nadruk bij dit werkwoord ligt dan ook op het
complement bij video. Toch is er bij Echion ook een uitzondering te vinden, die dus de
neutrale woordvolgorde – het werkwoord in finale positie – aanhoudt.
Iam meliores bestiarios | vidi. // (C.T. 324: Echion)
C
V
Glyco, Glyco | dedit | suas. // (C.T. 319: Echion)
S
V
C
De werkwoordsvorm bevindt zich in mediale positie. Dit heeft alles te maken met de
emotionaliteit die in de zin en de context aanwezig is. Glyco’s situatie is niet zo gunstig: hij
zal zijn penningmeester voor de wilde dieren gooien in het amfitheater en Echion heeft
medelijden. Deze emotionaliteit blijkt uit de herhaling van Glyco. Echion wordt emotioneler
dan in andere passages. Hij vervalt hierdoor in een woordvolgorde die nauwer zal
aansluiten bij de gesproken taalvariant, wat niet wil zeggen dat deze zin een identieke
weergave is van het gesproken Latijn.
73
Dedit | gladiatores sestertiarios | iam decrepitos,| quos si sufflasses, cecidissent.
(betr.bijzin)
V
C
C’
(C.T. 323-324: Echion)
Aan de basis van deze initiële positie ligt het lange complement, bestaande uit een
substantief met de nodige bepalingen en een betrekkelijke bijzin (waarin zich een
voorwaardelijke bijzin bevindt).
Occidit | de lucerna | equites; // putares | eos gallos gallinaceos:// … (C.T. 324-325: Echion)
V
C1
C2
V
(infinitiefzin)
De reden waarom occidit en putares hier een initiële positie bekleden is op het eerste zicht
onduidelijk. De nadruk in deze pasage ligt op de actie. Dat betekent dat de werkwoorden
een (narratieve) initiële positie innemen, zodat de focus op hun complementen en bepalingen
komt te liggen.
Quid | iste | argutat | molestus? // (C.T. 330: Echion)
C
S
V
S’
Hier is het duidelijk dat molestus extra in de verf moest worden gezet, waardoor het de finale
positie toebedeeld krijgt en het werkwoord dus de voorlaatste plaats inneemt. Daardoor
wordt het onderwerp iste gescheiden van zijn bepaling molestus.
Et iam | tibi | discipulus | crescit | cicaro meus. // (C.T. 335: Echion)
C
S
V
S’
De nadruk ligt hier op cicaro meus. Het vormt tevens een mooie alliteratie door deze in finale
positie te plaatsen, en dus niet het werkwoord dat hier een voorlaatste plaats krijgt.
… contentus est. // Emi | ergo nunc | puero | aliquot libra rubricata,| quia volo…
C2
(bijzin)
V
V
C1
(C.T. 342-343: Echion)
De complementen bij het werkwoord emi behoeven meer nadruk dan het werkwoord zelf,
waardoor zij in finale positie worden geplaatst. Doordat er ook nog een redengevende bijzin
volgt, wordt dit alles als een zwaar complement beschouwd, en dus achteraan geplaatst. De
alliteratie is mooi meegenomen.
74
Zoals gezegd lijkt het taaleigen van Echion goed op dat van Ganymedes. Er zijn dan wel
meerdere uitzonderingen op de neutrale woordvolgorde, de speech van Echion is ook langer
dan die van Ganymedes, zodat alles in dezelfde verhouding is. Wat de bijzinnen betreft, daar
is de variëteit even groot als bij Ganymedes:
- betrekkelijke bijzinnen.106
… et | dispensatorem Glyconis|, qui deprehensus est… (C.T. 313-314: Echion)
Ac
Quid | servus | peccavit, qui coactus est facere? (C.T. 316: Echion)
Ac
… | gladiatores sestertiarios iam decrepitos|, quos si sufflasses, cecidissent. (C.T. 323-324:
Ac
Echion)
Quia | tu |, qui potes loquere, non loquis. (C.T. 330-331: Echion)
Ac
- voorwaardelijke bijzinnen.
Tu si aliubi fueris,… (C.T. 306: Echion)
Quod si hoc fecerit,… (C.T. 321-322: Echion)
si vixerit,… (C.T. 335: Echion)
… si sufflasses,… (C.T. 323-324: Echion)
… etiam si omnia hoc anno tempestas dispare pallavit. (C.T. 334: Echion)
- tijdszinnen.
… cum dominam suam delectaretur. (C.T. 314: Echion)
- causale bijzinnen.
… quia volo illum ad domusionem aliquid de iure gustare. (C.T. 343: Echion)
- infinitiefzinnen.
Oro te (…), melius loquere. (C.T. 303: Echion)
… dices hic porcos coctos ambulare. (C.T. 306-307: Echion)
Hoc est se ipsum traducere. (C.T. 315-316: Echion)
Aangezien er vele voorbeelden zouden kunnen gegeven worden van de bijzinnen, werd er een selectie
gemaakt.
106
75
… putabat Hermogenis filicem unquam bonum exitum facturam? (C.T. 318: Echion)
… oportet plenis velis hunc vinciturum. (C.T. 322: Echion)
Putares eos gallos gallinaceos:… (C.T. 324-325: Echion)
Scimus te prae litteras fatuum esse. (C.T. 332: Echion)
… volo illum ad domusionem aliquid de iure gustare. (C.T. 343: Echion)
- completiefzinnen.
… ut amphitheater videat. (C.T. 310-311: Echion)
Ut quadringenta impendat,… (C.T. 311-312: Echion)
… subolfacio quod nobis epulum daturus est Mammaea… (C.T. 321: Echion)
[ut] scias, oportet… (C.T. 322: Echion)
… persuadeam ut ad villam venias et videas casulas nostras? (C.T. 332-333: Echion)
… dixi quod mustella comedit. (C.T. 337-338: Echion)
In de bijzinnen, net zoals in de hoofdzinnen wordt het hoofdwerkwoord consequent achter
in de zin geplaatst, in finale positie dus. Uitzonderingen zijn logisch te verklaren net zoals de
uitzonderingen in de hoofdzinnen.
Bij Echion vinden we geen losse ablatieven maar wel het gebruik van een participium als
gezegde bij een vorm van esse, dus buiten een losse ablatief. Dit zou men kunnen
beschouwen als een indicatie van literair taalgebruik.
… etiam si magister eius sibi placens fit. (C.T. 339: Echion)
“Direct volkstaal was sibi placens … waarschijnlijk niet.” (Nelson 1947: 109) Als reden geeft
Nelson het feit dat sibi placens tot één woord vergroeid was. Dit valt zelfs letterlijk te nemen
want in het laat Latijn bestaat het substantief sibiplacentia. We vinden de combinatie sibi
placens eveneens terug bij Petronius’tijdgenoot Seneca.
Verder zijn er enkele expliciete stijlmiddelen te vinden zoals gewilde alliteraties,
Unus a licuius flaturae fuit Thraex,… (C.T. 326: Echion)
… ut ad villam venias et videas… (C.T. 332-333: Echion)
76
een opvallend chiasme,
… ad villam venias et videas casulas nostras. (C.T. 332-333: Echion)
A
B
B
A
en een tricolon:
Alter burdubasta, | alter loripes, | tertiarius mortuus | pro mortuo… (C.T. 325: Echion)
1
2
3
Ondanks deze stilistische elementen kan de stijl van Echion toch niet tippen aan die van
Ganymedes, die hoe dan ook een trapje hoger staat door de andere literaire elementen, zoals
de losse ablatieven. Doorheen de bespreking van deze vijf personages zit een hele evolutie.
En wanneer we de stijl van Dama naast die van Ganymedes en Echion plaatsen, lijkt dat een
wereld van verschil. Dama heeft inderdaad weinig literaire kenmerken, maar de basis van
zijn taaleigen, een SCV-structuur, is dezelfde basis als die van Ganymedes en Echion. Wat de
fundamenten betreft zijn ze alle vijf gelijk, maar de afwerking, de decoratie verschilt. We
breiden ons onderzoek uit met nog drie andere personages die hun zegje doen in de Cena
Trimachionis: Hermeros, Habinnas en Niceros.107
• Hermeros
Hermeros’ taaleigen is paratactisch georganiseerd. Toch is het niet zeer oppervlakkig: we
vinden meerdere bijzinnen, die zorgen voor niveauwerking, zelfs tot drie niveaus (cf. blz.
79). De algemene tendens is een postpositie van het werkwoord, dus een finale positie tenzij
er een grondige reden is om op deze tendens een uitzondering te maken.
Ad summam, | quisquam | me | bis | poposcit? // Annis quadraginta | servivi; //
S
C
V
Ctijd
V
nemo | tamen | sciit | utrum servus essem an liber. // Et puer capillatus | in hanc
(indirecte vraag)
S
S
V
coloniam | veni; // adhuc | basilica | non erat facta. // (C.T. 536-538: Hermeros)
C
V
S
V
Cave | circumspicias, // cave | maiorem maledicas. // At nunc mera mapalia:// nemo |
(ut-zin)
V
(ut-zin)
S
V
De resultaten van het onderzoek naar het taaleigen van de vorige vijf vrijgelatenen berusten op een volledig
onderzoek van hun speech. Bij de volgende drie personages werd een korte selectie gemaakt , een steekproef, die
grondig bestudeerd werd, de rest van hun speech werd aan een snel ‘leesonderzoek’ onderworpen. De
geselecteerde fragmenten geven desondanks een duidelijk beeld van hun taaleigen. De resultaten van het
grondige onderzoek van de geselecteerde fragmenten gelden eveneens voor de rest van hun speech.
107
77
dupondii | evadit. // Ego, | quod me sic vides, | propter artificium meum | diis |
(causale bijzin)
C1
C2
C
V
S
gratias | ago. // (C.T. 566-568: Hermeros)
C3
V
De weinige uitzonderingen op deze neutrale woordvolgorde zijn logisch te verklaren.
Dedi | tamen operam | ut domino satis facerem, | homini maiesto et dignitosso, |
V
C
(completiefzin)
(toevoeging)
cuius pluris erat unguis | quam tu totus es. // (C.T. 538-540: Hermeros)
(betr. bijzin)
(2e lid)
Dedi werd in initiële positie geplaatst omdat er een zwaar complement mee verbonden is,
namelijk een completiefzin ingeleid door ut na het werkwoord operam dare, vervolgens een
toevoeging bij domino, waarbij eveneens een betrekkelijke bijzin hoort. Tot slot is er het 2e lid
van de vergelijking na pluris in de betrekkelijke bijzin. Dit geheel wordt vanzelfsprekend als
een lang en zwaar complement gezien.
Et habebam | in domo | qui mihi pedem opponerent hac illac. // (C.T. 540: Hermeros)
V
C
(betr. bijzin)
Ook hier is de reden een lang complement, een betrekkelijke bijzin na een verzwegen
antecedent dat fungeert als complement, als lijdend voorwerp bij habere. Voorafgaandelijk
werd al gezegd dat habere vaak concurrentie krijgt van zijn complementen en daardoor naar
voor komt. De nadruk komt zo op de complementen te liggen en niet op het werkwoord zelf.
Nos | alia | didicimus. // Dicebat | enim | magister: | “…” (C.T. 565-566: Hermeros)
S
C
V
V
S
Dicebat krijgt hier de initiële positie in de zin toebedeeld om narratieve redenen. De nadruk
ligt in dit geval op dicebat zelf. De alliteratie met het werkwoord van de voorgaande zin,
didicimus is een supplement.
Hermeros probeert dieptestructuur in zijn zinnen te verwezenlijken door het gebruik van
bijzinnen. Deze niveauwerking gaat zelfs tot drie niveaus:
78
Dedi tamen operam
∟ ut domino satis facerem, homini maiesto et dignitosso,
∟ cuius pluris erat unguis, quam tu totus es. // (C.T. 538-540: Hermeros)
Ook bij Hermeros is er een grote variëteit aan bijzinnen te vinden, van betrekkelijke
bijzinnen tot een indirecte vraag.
- betrekkelijke bijzinnen.
… | domino | (…) cuius pluris erat unguis, quam ... (C.T. 539: Hermeros)
Ac
Et habebam in domo qui mihi pedem opponerent hac illac. 108 (C.T. 540: Hermeros)
… et | iste |, qui te haec docet… (C.T. 565: Hermeros)
Ac
- een completiefzin.
… ut domino satis facerem… (C.T. 538-539: Hermeros)
- een gevolgzin.
… ita bene moriar ut populus per exitum meum iuret,… (C.T. 564: Hermeros)
- een voorwaardelijke bijzin.
… nisi te ubique toga perversa fuero persecutus. (C.T. 564-565: Hermeros)
- een redengevende bijzin.
… quod me sic vides… (C.T. 568: Hermeros)
- een indirecte vraag.
... sciit, utrum servus essem an liber. (C.T. 537: Hermeros)
Het antecedent is verzwegen. Hac illac is een toevoeging, opponerent staat dan wel niet in finale positie toch sluit
het de zin eigenlijk af.
108
79
Ook in de bijzinnen is de finale positie van het werkwoord de neutrale volgorde tenzij er een
reden aan de grondslag van de uitzondering ligt, bijvoorbeeld extra nadruk, zoals an liber in
de indirecte vraag.
Opvallend is de losse ablatief109 in Hermeros’ taalgebruik, een literair element.
… nisi te ubique toga perversa fuero persecutus. (C.T. 564-565: Hermeros)
Wat naast deze losse ablatief een literair karakter aan Hermeros’ speech geeft, zijn de
stijlmiddelen die we kunnen terugvinden. De alliteraties, al dan niet bewust, geven een extra
cachet aan zijn taalgebruik.
… didicimus. Dicebat… (C.T. 566: Hermeros)
Cave circumspicias, cave maiorem maledicas. (…) mera mapalia:… (C.T. 566-567: Hermeros)
En natuurlijk twee opvallende parallellismen.
Ita lucrum faciam (et) | ita bene moriar… (C.T. 563-564: Hermeros)
Cave circumspicias, | cave maiorem maledicas. (C.T. 566-567: Hermeros)
De rest van Hermeros’ speech voldoet aan de bovenstaande resultaten die afgeleid konden
worden uit het onderzoek. De zinnen kennen een zeer regelmatige structuur met het
werkwoord in finale positie. Uitzonderingen op de finale positie zijn niet frequent en te
verklaren. Andere stijlmiddelen dan alliteraties en parallellismen zijn niet te vinden.
• Habinnas
Habinnas’ taal is paratactisch zonder al te veel bijzinnen en zonder grote literaire elementen.
Maar de fundamenten van zijn speech zijn dezelfde als bij de vorige vrijgelatenen: een
werkwoord in finale positie.
Sequens ferculum | fuit | scriblita frigida / et super mel caldum infusum | excellente
C2
S
V
S’
C1
Hispanum. // Itaque de scriblita | quidem non minimum | edi, // de melle | me |
C1
C2
V
C1
C2
usque | tetigi. / Circa cicer et lupinum, | calvae arbitratu | et mala singula. // Ego |
C2
C3
S
V
C1
109
Voor meer uitleg bij het gebruik en de opbouw van de losse ablatieven verwijs ik naar het vorige hoofdstuk.
80
tamen | duo | sustuli // et ecce | in mappa | alligata habeo.
C
V
C
V
(C.T. 706-709: Habinnas)
Uitzonderingen zijn te verklaren:
Omnia,| (…) habuimus | praeter te. // (C.T. 697: Habinnas)
C1
V
C2
De nadruk ligt hier in het bijzonder op praeter te. Het krijgt dan ook de finale positie.
Quinquaginta enim millibus | aestimant | mortuum. // (C.T. 700: Habinnas)
C1
V
C2
Hier is de reden waarom aestimant een mediale positie krijgt toebedeeld, onduidelijker. De
zin is opvallend onsamenhangend. Het zijn precies allemaal zwevende elementen waar
tussen het verband zoek geraakt is. Als we de zin beginnen lezen, weten we niet meteen
waar Habinnas naar toe wil. Mortuum in finale positie vormt de kwinkslag in de hele zin.
…si aliquid muneris meo vernulae non tulero, | habebo | convicium. // (C.T. 709-710:
(voorwaardelijke bijzin)
V
C
Habinnas)
De focus ligt hier duidelijk op convicium. Habebo heeft, zoals al gezegd, de neiging naar voor
te schuiven omdat zijn noodzakelijk complement meer nadruk verdient dan het werkwoord
zelf.
Bijzinnen zijn zeldzaam en beperkt in genre. Hun werkwoorden staan in finale positie net
zoals in de hoofdzinnen. Een uitzondering kan gemaakt worden omdat het complement te
lang, te zwaar is, zoals in de laatste voorwaardelijke bijzin.
- een betrekkelijke bijzin.
… | servo suo misello | faciebat, quem mortuum manu miserat. (C.T. 698-699: Habinnas)
Ac
- voorwaardelijke bijzinnen.
… si aliquid muneris meo vernulae non tulero,… (C.T. 709-710: Habinnas)
… etiam si coacti sumus dimidias potiones super ossucula eius effundere.
(C.T. 701:
Habinnas)
81
Habinnas gebruikt geen losse ablatieven maar wel participia als bijvoeglijke naamwoorden
bij een substantief, een literair element in zijn toch wel sober taalgebruik.
Sequens ferculum fuit sciribilita frigida et supra mel caldum infusum excellente
Hispanum. (C.T. 706-707: Habinnas)
Er zijn bovendien enkele stilistische elementen aanwezig, zoals gewilde alliteraties
… mortuum manu miserat. (C.T. 699: Habinnas)
… de melle me… (C.T. 707: Habinnas)
… circa cicer … (C.T. 708: Habinnas)
… ferculum fuit … (C.T. 706: Habinnas)
en een tricolon.
… circa cicer et lupinum, | calvae arbitratu | et mala singula. (C.T. 708: Habinnas)
1
2
3
In de niet zo grondig bestudeerde fragmenten vinden we nog enkele andere bijzinnen zoals
indirecte vragen en een ut-zin. Toch kunnen we nog steeds niet spreken over een grote
variëteit qua bijzinnen. Opvallender is het gebruik van een gerundium. In de Satyrica komen
veertien gerundia voor, maar slechts vier ervan verschijnen in de Cena. Zij komen alle vier bij
een ander peronage voor, Habinnas is er één van.
…, sed ego ad circulatores eum mittendo erudibam. (C.T. 752: Habinnas)
Oportet etiam inter cenandum philologiam nosse. (C.T. 192: Trimalchio)
…, cantando paene tisicus factus sum. (C.T. 664: andere gast: Plocamus110)
…, ac per genium eius Gaium appellando rogare coepit, … (C.T. 895-896: verteller)
• Niceros
Bij dit personage zien we, zoals bij alle voorgangers, een paratactische organisatie zonder
veel dieptestructuur. Er komen bijzinnen voor, maar niets bijzonder. Het werkwoord staat
zoveel mogelijk in finale positie, de neutrale woordvolgorde bij Petronius dus.
… semissem | habui; // quicquid habui | in illius sinum | demandavi, // nec unquam
(betr. bijzin)
C
V
C
V
| fefellitus sum. // Huius contubernalis | ad villam | supremum diem | obiit. //
C2
V
V
S
C1
110
Het taalgebruik van dit personage onderwerpen we niet aan een onderzoek in deze thesis.
82
Itaque | per scutum | per ocream | egi | aginavi, // quemadmodum | ad illam |
C2
V1
V2
C
C1
pervenirem: // scitis | autem | in angustiis amici apparent. (C.T. 615-618: Niceros)
V
V
(completiefzin na scitis met verzwegen ut)
De zonderlinge afwijkingen van deze neutrale volgorde hebben veelal te maken met het feit
dat een bepaald zinsdeel of zinsdelen extra nadruk verreisen.
Cum adhuc servirem, | habitabamus | in vico angusto. // (C.T. 611: Niceros)
(tijdszin)
V
C
Het werkwoord habitabamus neemt in deze zin een initiële positie in na de bijzin om deze
bijzin af te bakenen en duidelijk te maken dat in vico angusto bij habitabamus hoort en niet bij
servirem. De werkwoorden servirem en habitabamus worden naast elkaar geplaatst om de lezer
het einde van de ene en het begin van de andere zin duidelijk te maken.
… amare | coepi | uxorem Terentii coponis. // (C.T. 612: Niceros)
Cinf
V
C
Het complement van amare wordt uitgesteld om spanning te creëren, op wie was hij verliefd?
Het complement krijgt dan ook de nodige nadruk, doordat de focus er op valt.
Noveratis | Melissam Tarentinam, | pulcherrimum bacciballum. // (C.T. 612-613: Niceros)
V
C
(toevoeging)
Het werkwoord nosco kent een parallelle plaatsing met het werkwoord video (en in sommige
gevallen ook habeo). De focus ligt niet op het werkwoord maar op zijn complement. Er wordt
nieuwe informatie meegedeeld, deze wordt in finale positie geplaatst.
Fecit | assem, // semissem | habui, // … (C.T. 615: Niceros)
V
C
C
V
Hier wordt fecit voorop geplaatst omwille van een woordspelletje: assem, semissem. Door de
initiële positie staan deze twee woorden rechtstreeks naast elkaar waardoor het taalspelletje
nog wordt verscherpt. Eveneens door die initiële positie van fecit staan de werkwoorden op
een contrasterende plaats, wat assem en semissem nog meer nadruk verleent. Het betreft dus
eigenlijk het in de verf zetten van zijn creativiteit met woorden.
83
In de bijzinnen zien we eveneens het werkwoord achter in de zin verschijnen. Er komen
verschillende soorten bijzinnen aan bod maar het gamma is nu niet bepaald zo gevarieerd
- een tijdszin.
Cum adhuc servirem, … (C.T. 611: Niceros)
- een voorwaardelijke bijzin.
Si quid ab illa petii, … (C.T. 614: Niceros)
- een betrekkelijke bijzin.111
Quicquid habui in illius sinum demandavi. (C.T. 615: Niceros)
- completiefzinnen.
… ut mecum ad quintum miliarium veniat. (C.T. 620: Niceros)
… [ut] in angustiis amici apparent. (C.T. 617-618: Niceros)
Bij Niceros vinden we geen losse ablatieven terug in zijn speech. Wel een participium dat
gebruikt wordt als bepaling bij ego. Het participium nactus (afkomstig van nanciscor) heeft het
complement occasionem bij zich.
Nactus ego occasionem persuadeo hospitem nostrum,… (C.T. 619-620: Niceros)
Een ander literair element is het gebruik van een gerundivum. Bij Habinnas (en andere
personages) vonden we al een gerundium, bij Niceros dus een gerundivum.
Forte dominus Capuam exierat ad scruta scita expedienda. (C.T. 619: Niceros)
Er zijn eveneens enkele stilistische elementen aanwezig die zijn taalgebruik een literair
cachet geven: alliteraties,
… angustiis amici apparent. (C.T. 618: Niceros)
… scruta scita… (C.T. 619: Niceros)
In andere uitgaven is deze betrekkelijke bijzin afwezig. Deze bijzin is een correctie van Bücheler en werd dus
overgenomen door Friedländer in diens uitgave van de Cena Trimalchionis.
111
84
een chiasme,
Fecit assem, semissem habui. (C.T. 615: Niceros)
A
B
B
A
en nog een ander woordspelletje.
… per scutum per ocream egi aginavi,… (C.T. 617: Niceros)
In de rest van zijn verhaal zijn de uitzonderingen op de neutrale volgorde frequenter. De
werkwoordsvorm komt naar voor tot een mediale positie, vaak zelfs tot initiële positie. Deze
uitzonderingen op de neutrale volgorde hebben een narratieve functie. Ze zijn te wijten aan
het opbouwen van spanning en de nadruk op de actie. Het verhaal dat Niceros vertelt is een
spannend verhaal over een weerwolf. Spanning wordt opgebouwd door de complementen
bij het hoofdwerkwoord uit te stellen en ze dus een finale plaats in de zin toe te kennen. Op
die manier wordt de actie versterkt. Opvallend is het gebruik van narratieve infintieven. Dit
literaire kenmerk kwamen we ook al tegen bij Ganymedes. Verder ontdekken we ook
infinitiefzinnen en nog een gerundivum. Het lijkt erop dat Niceros deze werkwoordsvorm
die anders zo zeldzaam is in de Cena112, graag gebruikt.
Deze drie personages sluiten nauw aan bij de vorige vijf vrijgelatenen qua taal. Zij zijn
alleszins minder literair en stilistisch dan Ganymedes en Echion, maar deze laatste waren
tussen de andere vijf personages ook al de betere qua stijl en literariteit. De acht, tot nu toe
besproken, personages hebben één voor één een consequente neutrale volgorde: SCVstructuur, een klassieke structuur, zoals ook Cicero hanteert.
Wat ons rest is een diepgaande studie van de taal van Trimalchio en de verteller.113
Trimalchio heeft zich kunnen opwerken, van slaaf tot gerespecteerd, althans door de andere
vrijgelatenen, zakenman in de Romeinse maatschappij. Maar is ook zijn taal opgewaardeerd
zoals het een Romeinse vooraanstaande burger betaamt? Zo doet hij zich toch voor, maar is
het ook in zijn taal merkbaar? En hoe is de situatie bij de verteller? Hij wordt beschouwd als
Uit eigen onderzoek blijkt dat er in de Satyrica 37 gerundiva te vinden zijn. In de Cena vinden we er slechts vijf
terug. Drie ervan worden gebruikt door de verteller, de andere twee door een vrijgelatene, zowel door Niceros
(cf. supra) als door Habinnas: “…,ubi diutius nobis habitandum est.” (C.T. 812: Habinnas)
113 Voor een grondige studie van Trimalchio’s taal en de taal van de verteller werden de fragmenten nauwkeurig
geselecteerd. De fragmenten werden zo gekozen dat de resultaten uit deze studie representatief zijn voor alle
speeches van Trimalchio en de verteller. Ze geven een vrij goed beeld van hun taaleigen.
112
85
het meeste literaire personage in de hele Cena. Volgens sommigen zou hij wel eens Petronius
zelf kunnen zijn. Wordt dat weerspiegeld in zijn taalgebruik?
• Trimalchio
Trimalchio’s taalgebruik wordt gekenmerkt door een lineaire structuur met geregeld
bijzinnen. De zinnen zijn zeer paratactisch. In de hoofdzin staat het werkwoord in finale
positie, wat dus als de neutrale woordvolgorde geldt.
… nihil | sibi | defraudit, //(…) hoc | enim | nemo | parentat. // Tu | autem,
C1 C2
V
C
S
V
S
(Scintilla), noli | zelotypa | esse. // Crede | mihi, // et vos | novimus. // Sic | me |
V
C
C
V
C
V
S’
Cinf
salvum | habeatis, | ut ego sic solebam ipsumam meam debattuere, | ut etiam
C’
V
(ut-zin)
(ut-zin)
dominus suspicaretur. // (C.T. 760-762: Trimalchio)
Tu | autem, (sterteia), etiamnum | ploras? // Iam | curabo | fatum tuum plores. // Sed
(ut-zin)
S
V
V
| ut coeperam dicere, | ad hanc | me | fortunam | frugalitas mea | perduxit. // Tam |
(ut-zin)
C1
C2
S
V
magnus | ex Asia | veni, // quam | hic candelabrus | est. // (…) et | ut celerius
(ut-zin)
S’
C
V
S
V
rostrum barbatum haberem, | labra | de lucerna | ungebam. // Tamen | ad delicias
C2
V
C
C1
(…) ipsimi [domini] | annos quattuordecim | fui. //Nec | turpe | est, | quod dominus
V
C
V
(quod-zin)
Ctijd
iubet. // Ego | tamen | et ipsimae [dominae] | satis | faciebam. // (C.T. 906-911: Trimalchio)
S
C
V
Er zijn bij Trimalchio veel uitzonderingen te vinden op deze woordvolgorde. De meeste
hiervan zijn te verklaren maar er zijn ook enkele waarvan de reden voor de verschuiving op
het eerste zicht zeer onduidelijk is. Hieruit zou men dan kunnen afleiden dat er in
Trimalchio’s taal qua woordvolgorde en de plaatsing van het werkwoord, een
doorschemering is van de gesproken variant van het Latijn uit die periode. Dan zou
Trimalchio meer dan andere vrijgelatenen nauw aansluiten bij dat gesproken Latijn, bij dat
andere register dan het geschreven, literaire register. Dit lijkt me eerder onwaarschijnlijk
86
omdat er andere elementen in Trimalchio’s speech juist wel wijzen op een literair elan (cf.
blz. 91-92). Bovendien is het nog onwaarschijnlijker dat bij Trimalchio als enige van de
vrijgelatenen een doorschemering qua woordvolgorde aanwezig zou zijn. Trimalchio, die
meestal beschouwd wordt als de vrijgelatene die nog het best Latijn beheerst van de
vrijgelatenen aan zijn tafel.
… fecerunt | catilla | et paropsides | et statuncula. // Sic Corinthea … (C.T. 416-417:
V
C1
C2
C3
Trimalchio)
Fecerunt heeft een lang en zwaar complement bij zich, namelijk een opsomming van drie
complementen. Wanneer de zin een opsomming bevat is dat een reden om het werkwoord
naar voor te halen in de zin, om dat werkwoord zelfs een initiële positie toe te bedelen. De
alliteratie statuncula sic, die over de zinnen heen gecreëerd wordt, is mooi meegenomen.
Sic | Corinthea | nata sunt, | ex omnibus in unum, | nec hoc nec illud. // (C.T. 417:
S
V
C1
C2
Trimalchio)
De twee complementen in finale positie zijn een toevoeging, het is de conclusie van hetgeen
Trimalchio net gezegd heeft, en een conclusie verdient natuurlijk de focus en de nodige
aandacht.
… ipsimi nostri delicatus | decessit, | mehercules | margaritum, | caccitus | et
S
V
S’
S’’
omnium numerum. // (C.T. 643-644: Trimalchio)
S’’’
Er wordt een alliteratie verwezenlijkt door het werkwoord naar voor te halen. Bovendien
hebben we hier te maken met een opsomming (het tricolon), de drie toevoegingen bij het
onderwerp delicatus, waardoor het werkwoord naar voor schuift in de zin.
Habebamus | tunc | hominem Cappadocem, | longum, | valde audaculum | et qui
V
C
C’
C’’
(betr.bijzin)
valebat… // (C.T. 646-647: Trimalchio)
Het complement bij habeo is ontegensprekelijk te lang om voor habeo te plaatsen. Het
werkwoord habeo heeft bovendien de neiging naar voor te komen omdat de focus bij dit
87
werkwoord niet op het werkwoord zelf ligt maar wel op zijn complementen. Dit gebeurt
regelmatig in de Cena.
Hic audacter | [stricto gladio] | extra ostium | procucurrit, | [involuta sinistra manu
LA
C
V
LA
curiose], | … // (C.T. 647-648: Trimalchio)
De tweede losse ablatief – in finale positie – wordt beschouwd als een aanvulling bij de zin
en verschijnt daarom pas achteraan. De eerste ablatief is een quasi-uitdrukking die eveneens
als aanvulling dient maar door haar formulaire karakter een mediale positie in de zin
bekleedt.
Audimus | gemitum, // et (…) ipsas | non | vidimus. // (C.T. 649-650: Trimalchio)
V
C
C
V
Op het eerste zicht lijkt het onduidelijk waarom audimus in initiële positie staat. Zouden er
stilistische redenen aan de grondslag liggen? Audimus en vidimus vormen een ringcompositie
en een chiasme.
Schijnbare onduidelijke mediale, zelfs initiële posities zijn toch éénduidig te verklaren:
Trimalchio vestigt graag de aandacht op zichzelf. In elke zin valt de nadruk op zichzelf.
Werkwoorden in de ik-vorm bekleden dan ook een voorname plaats in de zinnen die hij
uitspreekt. Alle aandacht moet naar hem gaan en dat wordt weerspiegeld in zijn taal.
Adcognosco, | (…) Cappadocem… // (C.T. 759-760: Trimalchio)
V
C
… et | accepi | patrimonium laticlavium. // (C.T. 914-915: Trimalchio)
V
C
…, oneravi | vinum (…),// misi | Romam. // (C.T. 916: Trimalchio)
V
C
V
C
Sed | tace, (lingua),// dabo | panem. // (C.T. 763: Trimalchio)
V
V
C
… et mehercules | laudo | illum. // (C.T. 760: Trimalchio)
V
C
De nadruk ligt op Trimalchio zelf, op wat hij doet. In de laatste zin wordt deze nadruk nog
versterkt door de vloek mehercules.
88
Ad summam, | quotidie | me | solebam | ad illum metiri,// et… (C.T. 908-909: Trimalchio)
V
AcI
Solebam komt hier midden in de infinitiefzin te staan. Eigenlijk is deze infinitiefzin
overbodig, metiri als complement bij solebam zonder me zou eveneens volstaan. Maar hij
doet alles om zichzelf in de kijker te plaatsen, vandaar deze ongewone volgorde en
overbodige toevoeging van me zodat er een AcI gecreëerd wordt. Trimalchio past dit nog toe.
… me | putetis | nesapium esse… (C.T. 413: Trimalchio)
V
AcI
Concupivi | negotiari. // (C.T. 915: Trimalchio)
V
Cinf
Wanneer het hoofdwerkwoord fungeert als hulpwerkwoord krijgen we eerst het
hoofdwerkwoord en dan pas de infinitief, de werkwoordsvorm die de meeste betekenis
draagt in de zin. Dit is de meest neutrale volgorde binnen Trimalchio’s speech.
Poterat | bovem iratum | tollere. // (C.T. 647: Trimalchio)
V
Cinf
…, noli | zelotypa | esse. // (C.T. 761: Trimalchio)
V
Cinf
Deze meest neutrale volgorde wordt natuurlijk aangehouden wanneer het werkwoord in de
ik-vorm verschijnt. Trimalchio staat graag in de schijnwerpers, ook in zijn taal.
… ego sic | solebam | ipsumam meam | debattuere,// … (C.T. 762: Trimalchio)
V
Cinf
Sed ut | coeperam | dicere,// … (C.T. 906-907: Trimalchio)
V
Cinf
Er is slechts één uitzondering te vinden, de onderliggende reden is een pracht van een
alliteratie. Bovendien is het geen werkwoordsvorm in de ik-persoon. Deze hoeft dus niet
vooraan in de zin te staan.
… subito | strigae | stridere | coeperunt. // (C.T. 645: Trimalchio)
Cinf
V
89
Factae sunt | in unum | aera miscellanea. // (C.T. 415-416: Trimalchio)
V
C
S
Het werkwoord staat in deze zin in initiële positie aangezien het complement nieuwe
informatie bevat. Dergelijke complementen verdringen steeds de werkwoordsvorm van zijn
finale plaats in de zin en nemen zelf die finale positie in.
Hoewel Trimalchio’s taal paratactisch is georganiseerd, is er toch een grote variëteit aan
bijzinnen aanwezig. Het werkwoord bevindt zich steeds in finale positie, op enkele
uitzonderingen na die eveneens te verklaren zijn zoals de bovenstaande uitzonderingen in
de hoofdzinnen bij Trimalchio. Deze bijzinnen zorgen voor een bepaalde dieptestructuur
binnen Trimalchio’s taaleigen en doorbreken de oppervlakkigheid. Af en toe zijn er zelfs drie
niveaus te vinden:
Sic me salvum habeatis,
∟ ut ego sic solebam ipsumam meam debattuere,
∟ ut etiam dominus suspicaretur. // (C.T. 761-762: Trimalchio)
Het gamma bijzinnen is bij Trimalchio, net zoals bij Ganymedes en Echion, uitgebreid.
- betrekkelijke bijzinnen.
… scilicet | aerarius |, a quo emo,… (C.T. 411-412: Trimalchio)
Ac
… | hominem Cappadocem |, (…) et qui valebat… (C.T. 646-647: Trimalchio)
Ac
Salvum sit, quod tango! (C.T. 649: Trimalchio)
Nec turpe est, quod dominus iubet. (C.T. 910-911: Trimalchio)
- tijdszinnen.
Cum Ilium captum est,… (C.T. 413-414: Trimalchio)
Cum adhuc capillatus essem,… (C.T. 642-643: Trimalchio)
Cum ergo illum mater misella plangeret et nos tum plures in tristimonio essemus,…
(C.T. 644-645: Trimalchio)
- een voorwaardelijke bijzin.
… nisi quis Corinthum habeat? (C.T. 412: Trimalchio)
90
- een redengevende bijzin.
… quia non sum de gloriosis. (C.T. 912: Trimalchio)
- completiefzinnen met ne of ut.
Et ne me putetis nesapium esse,… (C.T. 413: Trimalchio)
… ut ego sic solebam ipsumam meam debattuere,… (C.T. 762: Trimalchio)
… ut etiam dominus suspicaretur. (C.T. 762: Trimalchio)
Iam curabo [ut] fatum tuum plores. (C.T. 906: Trimalchio)
Sed ut coeperam dicere,… (C.T. 906-907: Trimalchio)
... ut celerius rostrum barbatum haberem, … (C.T. 909: Trimalchio)
Ne multis vos morer, … (C.T. 915: Trimalchio)
- infinitiefzinnen.
ne me putetis nesapium esse, … (C.T. 413: Trimalchio)
Putares canem leporem persequi. (C.T. 646: Trimalchio)
…, quotidie me solebam ad illum metiri,… (C.T. 908-909: Trimalchio)
- indirecte vragen.
… quaeris quare solus Corinthea vera possideam. (C.T. 411: Trimalchio)
Scitis, quid dicam. (C.T. 911: Trimalchio)
Trimalchio kan soms literair uit de hoek komen, dat bleek bijvoorbeeld uit de bewuste
plaatsing van werkwoord, complementen en andere bepalingen. Dat literaire karakter blijkt
ook uit het gebruik van losse ablatieven114.
Hic audacter stricto gladio extra ostium procucurrit, involuta sinistra manu
curiose,… (C.T. 647-648: Trimalchio)
Er zijn ook stijlmiddelen te vinden zoals bewuste alliteraties115,
114 Grammaticaal zijn het losse ablatieven. De vraag is natuurlijk of bepaalde van hen, zoals stricto gladio, nog zo
werden aangevoeld, vooral wanneer de losse ablatief een intrumentaliswaarde had.
115 Ik spreek over bewuste alliteraties omdat er bij Trimalchio ook alliteraties spontaan tot stand zijn gekomen
omdat dat nu eenmaal eigen is aan taal. Als voorbeeld geef ik enkel alliteraties die waarschijnlijk – want we
zullen het nooit werkelijk weten – bewust gecreëerd werden.
91
… subito strigae stridere … (C.T. 645: Trimalchio)
… fortunam frugalitas… (C.T. 907: Trimalchio)
chiasmes,
… homo vafer et magnus stelio … (C.T. 414: Trimalchio)
A
B
B
A
Audimus gemitum, et (…) ipsas non vidimus. (C.T. 649-650: Trimalchio)
A
B
B
A
en tricola.
… margaritum, caccitus et omnium numerum. (C.T. 644: Trimalchio)
1
2
3
… omnes statuas aeneas et aureas et argenteas… (C.T. 414-415: Trimalchio)
1
2
3
• De verteller (de vrijgelatene Encolpius)
De beschrijvende taal van de verteller wordt gekenmerkt door paratactisch georganiseerde
zinnen. Hij probeert toch enigszins deze parataxis te doorbreken door het gebruik van
bijzinnen. Twee niveaus zijn zeer frequent, drie niveaus kan men geregeld ontdekken, wat
alleszins frequenter is dan bij de andere sprekers.
Nam duo spadones (…) stabant,
∟ quorum alter (…) alter numerabat pilas, non quidem eas
∟ quae (…) vibrabant (…) decidebant. (C.T. 14-16: verteller)
We kunnen dus zeggen dat de verteller van alle vrijgelatenen diegene is die het meest
niveauwerking in zijn taal heeft. Deze niveauwerking kan men beschouwen als een literair
element. In de klassieke zinstructuur zijn de zinnen zeer hypotactisch opgebouwd, met veel
bijzinnen dus. In de latere periode zien we een paratactische zinsbouw. Bij Petronius is de
zinsstructuur niet echt hypotactisch. Toch krijgen we wel die indruk door de vele bijzinnen.
Het uitzicht van de zin is nog steeds hypotactisch maar de zinnen worden gekenmerkt door
een paratactische periodenbouw.
92
Het werkwoord staat ook bij de verteller in finale positie.
… sed | obiter | cantabant. // Ego | experiri | volui, | an tota familia cantaret, //
V
S
Cinf
V
(indirecte vraag)
itaque | potionem | poposci. // Paratissimus puer non minus | me | acido cantico |
C2
C
V
S
C1
excepit, … // (C.T. 75-77: verteller)
V
… et | cum aqua securibusque | tumultuari | suo iure | coeperunt. // Nos |
C1
Cinf
C2
V
S
occasionem opportunissimam | nacti | Agamemnoni | verba | dedimus, //
S’
C2
C3
V
C1
raptimque | tam plane | quam ex incendio | fugimus. // (C.T. 957-959: verteller)
C
V
Bij de verteller is er geen consequente postpositie. Er zijn heel wat uitzonderingen te vinden
op deze neutrale volgorde. Toch zijn ze elk logisch te verklaren – slechts enkele zijn
onduidelijk – waardoor we toch zeker kunnen zijn dat de finale positie van het werkwoord
de meest neutrale woordvolgorde is.
… sed | follem plenum | habebat | servus // sufficiebatque | ludentibus. // (C.T. 13-14:
C
V
S
V
C
verteller)
Servus is zowel onderwerp van habebat als van sufficiebat. Zijn centrale positie tussen deze
twee werkwoorden is dan ook een literaire keuze van de verteller. De alliteratie …servus
sufficiebat… gecreëerd door de uitzonderlijke plaatsing van deze twee werkwoorden is mooi
meegenomen.
Notavimus | etiam | res novas. // (C.T. 14: verteller)
V
C
Notavimus is net zoals video, nosco,… een werkwoordsvorm waarvan het complement veel
belangrijker is dan het werkwoord zelf waardoor het werkwoord een initiële positie inneemt
en het complement naar achter schuift. Deze initiële positie vervult een narratieve functie.
93
Tandem ergo | discubuimus,| [pueris Alexandrinis aquam in manus nivatam
(3 losse ablatieven)
V
infundentibus, aliisque insequentibus ad pedes ac paronychia cum ingenti subtilitate
tollentibus.] // (C.T. 73-74: verteller)
De mediale positie van het hoofdwerkwoord is eigenlijk een finale positie. De zin stopt
inhoudelijk bij discubuimus. De drie losse ablatieven die volgen, zijn feitelijk aparte zinsdelen
die als aanvulling fungeren bij deze zin.
… in hoc quidem tam molesto | tacebant | officio, // … (C.T. 75: verteller)
C
V
C’
Tacebant verschijnt tussen een adjectief, molesto, en een substantief, officio. Zo ontstaat er een
disjunctie (een hyperbaton) en krijgt officio extra nadruk. Dit komt frequent voor in de taal
van de verteller (cf. blz.100).
Allata est | tamen | gustatio valde lauta. // (C.T. 79: verteller)
V
S
De initiële positie is vrij onduidelijk in deze context. Het onderwerp behoeft m.i. geen extra
nadruk, er moet dus een andere reden aan de basis liggen van deze initiële positie. De
verteller heeft een klankspelletje in deze zin ingebouwd: allata – lauta. Deze twee woorden
met een gelijkaardige klank omsluiten de zin en vormen dus een ringcompositie.
Nam iam | omnes | discubuerant | praeter ipsum Trimachionem, | cui… (C.T. 79-80:
S
V
C
(betr. bijzin)
verteller)
De mediale positie is te verklaren door de extra nadruk die de woordgroep na praeter
behoeft. De woordgroep is een verwijzing naar Trimalchio en zoals we al gezien hebben bij
de analyse van Trimalchio’s taal, staat hij graag in de belangstelling. De finale positie van
praeter ipsum Trimalchionem is dus de logische keuze van de verteller om duidelijk te maken
dat Trimalchio een uitzondering vormt.
94
Tegebant | asellum | duae lances, | in quarum marginibus… (C.T. 82: verteller)
V
C
S
(betr. bijzin)
Deze zin bevindt zich in een beschrijving. Werkwoordsvormen in beschrijvende passages
komen geregeld naar voor, zij hebben een narratieve functie. De focus in dergelijke
descriptieve passages ligt achteraan in de zin.
Fuerunt | et tomacula | supra craticulam argenteam | ferventia | posita // et… (C.T.
V
S
C
S’
S’’
84: verteller)
Esse is in ieder geval een beweeglijk werkwoord. Dat het een initiële positie inneemt is dus
niet hoogst uitzonderlijk. Posita is een bepaling bij tomacula, net zoals ook ferventia er één is.
We hebben hier dus niet te maken met een perifrase in plaats van het synthetische
perfectum. Het werkwoord omsluit de zin.
… feceratque | potestatem | clara voce, | siquis nostrum iterum vellet mulsum
V
C1
C2
(voorwaardelijke bijzin)
sumere, | cum subito… (C.T. 109-110: verteller)
(tijdszin)
Potestatem facere is een uitdrukking die steeds samen gehouden wordt in de zin. De nadruk
in deze zin ligt op “clara voce” (helder en luid). De twee bijzinnen die volgen staan achteraan
in de zin, de meest neutrale plaatsing.
… animadvertit | Trimalchio // colaphisque… (C.T. 112: verteller)
V
S
Trimalchio behoeft hier extra nadruk waardoor de woordvolgorde wordt omgedraaid. Het is
namelijk van belang te benadrukken dat Trimalchio het merkt, want dat heeft ernstige
consequenties voor het vervolg van het verhaal. Deze initiële positie vervult met andere
woorden een narratieve functie. De focus komt op de actie te liggen.
Insecutus est | supellecticarius // … (C.T. 113: verteller)
V
S
De actie staat centraal: het hoofdwerkwoord bekleedt de initiële positie in de zin. Ook deze
initiële positie is dus verbonden met een narratieve functie.
95
… argentumque | inter reliqua purgamenta | scopis | coepit | everrere. // (C.T. 114:
C1
C2
C3
V
Cinf
verteller)
Het hulpwerkwoord bekleedt hier geen finale positie, wel de infinitief everrere die in de zin
de werkwoordsvorm met betekenis is. De focus ligt op everrere en benadrukt de
verontwaardiging die zou kunnen ontstaan over het feit dat het zilver gewoonweg werd
opgeveegd met het andere afval. Deze volgorde is nog te vinden bij de verteller maar is toch
eerder uitzonderlijk in vergelijking met de omgekeerde volgorde, namelijk eerst de infinitief
en daarna het hulpwerkwoord in finale positie.
… errare | coepimus,… (C.T. 9: verteller)
Cinf
V
Ego | experiri | volui | an… (C.T. 75: verteller)
S
Cinf
V
… et | osculari | diutius | coepit. // (C.T. 877: verteller)
Cinf
V
… male | dicere | Trimalchionem | coepit // et… (C.T. 877-878: verteller)
Cinf
C
V
… et | cum aqua securibusque | tumultuari | suo iure | coeperunt. // (C.T. 957: verteller)
C1
Cinf
C2
V
Bij de verteller is de volgorde Cinf -V de meest neutrale. Dit in sterke tegenstelling tot de
andere personages en Trimalchio (cf. blz. 66, 89) waar het net omgekeerd was. Bij Trimalchio
waarschijnlijk onder invloed van de werkwoordsvormen in de ik-persoon die steeds vooraan
in de zin verschijnen om steeds opnieuw Trimalchio in de verf te zetten. Bij de andere
personages is het eerder onduidelijk. Waarschijnlijk wil de verteller zich distantiëren van
deze personages door een omgekeerde volgorde toe te passen.
… ego sic | solebam | ipsumam meam | debattuere,// … (C.T. 762: Trimalchio)
V
Cinf
Sed ut | coeperam | dicere,// … (C.T. 906-907: Trimalchio)
V
Cinf
Subinde | intraverunt | duo Aethiopes capillati | cum pusillis… (C.T. 114-115: verteller)
V
S
C
In deze zin wordt een bepaalde spanning opgebouwd. Wie komt er binnen? Het onderwerp
en zijn complementen worden uitgesteld. De nadruk ligt op de actie. Ook hier heeft de
speciale plaatsing van het werkwoord een narratieve functie.
96
… vinumque | dedere | in manus; // aquam | enim | nemo | porrexit. // (C.T. 116:
C1
V
C2
C
S
V
verteller)
De plaasting van dederunt in de zin is onduidelijk. Misschien is het onder invloed van de
contrastwerking tussen vinum en aquam, maar opmerkelijker is “in manus”. Er staat niet in
manibus, wat vanzelfsprekender zou zijn: wijn giet je normaal niet over je handen.
…inspeciosus inter novos intrasset ministros,// invasit | eum | Trimalchio// (C.T. 876:
V
C
S
verteller)
Nadruk op de actie: invasit verschijnt in initiële positie. Let ook op het ontstane klankspel in
samenwerking met de vorige zin.
Consternata est | etiam | Scintilla // … (C.T. 881: verteller)
V
S
De omgekeerde woordvolgorde, eerst werkwoord daarna onderwerp, is te wijten aan de
nieuwe informatie die wordt gegeven. De nieuwe informatie wordt, zoals eerder al vermeld,
in finale positie geplaatst. De overgang naar een ander personage, namelijk Scintilla, is de
oorzaak van de omgekeerde volgorde.
Consonuere | cornicines | funebri strepitu. // (C.T. 953-954: verteller)
V
S
C
Een alliteratie ligt aan de basis voor het vooruit schuiven van het werkwoord. Bovendien ligt
de focus in de zin achteraan, dus op funebri strepitu, wat gezien de context niet verwonderlijk
is. Bovendien krijgen we zo op voorhand de indruk van lawaai, nog voor de cornicines
worden vermeld.
… effregerunt | ianuam | subito // et… (C.T. 957: verteller)
V
C
We bevinden ons met dit fragment in een actiescène, er wordt een zekere spanning
opgebouwd. Het werkwoord verschijnt in initiële positie. Opmerkelijk is de plaatsing van
subito dat normaal vooraan in de zin staat. De oorzaak voor deze bijzondere plaasting is
onduidelijk. Misschien werd het verdrongen door effregerunt, door de nadruk op de actie.
97
Zoals al vermeld, gebruikt de verteller heel wat bijzinnen om dieptestructuur te creëren in
zijn taal. Het gamma bijzinnen is dan ook zeer uitgebreid. We kunnen zelfs zeggen dat de
verteller van alle vrijgelatenen de grootste variëteit aan bijzinnen bezigt. In de bijzinnen staat
het werkwoord eveneens in finale positie. Wanneer hierop een uitzondering wordt gemaakt
heeft dit veelal te maken met nadruk of omwille van stilistiek.
- tijdszinnen.
… cum subito videmus senem calvum,… (C.T. 10: vereller)
… cum puer non inspeciosus inter novos intrasset ministros,… (C.T. 876: verteller)
… cum subito signum symphonia datur et … rapiuntur. (C.T. 110-111: verteller)
Ceterum inter tumultum cum forte paropsis excidisset et puer iacentem sustulisset,…
(C.T. 111-112: verteller)
- betrekkelijke bijzinnen116.
… | ipse pater familiae| , qui soleatus pila prasina exercebatur. (C.T. 12: verteller)
Ac
… | eam | repetebat quae terram contigerat,… (C.T. 13: verteller)
Ac
… | duo spadones | (…) stabant, quorum alter matellam tenebat argenteam, alter
Ac
numerabat… (C.T. 14-15: verteller)
… alter numerabat pilas, non quidem | eas | quae (…) vibrabant,… (C.T. 15-16: verteller)
Ac
… | praeter ipsum Trimachionem |, cui locus novo more primus servabatur. (C.T. 79-80 :
Ac
verteller)
… | duae lances |, in quarum marginibus nomen Trimalchionis inscriptum erat… (C.T. 82Ac
83: verteller)
… qui non contineret libidinem suam. (C.T. 878-879: verteller)
… | urceolum frigidum | (…), super quem incumbens Fortunata gemere ac flere coepit.
Ac
(C.T. 882-883: verteller)
116
Deze bijzinnen zijn zo talrijk dat er een selectie werd gemaakt.
98
… | servus libitinarii illius |, qui inter hos honestissimus erat,… (C.T. 954-955: verteller)
Ac
… | vigiles |, qui custodiebant vicinam regionem, … (C.T. 956: verteller)
Ac
- een toegevende bijzin.
... quamquam erat operae pretium… (C.T. 11: verteller)
- completiefzinnen met ut of ne
... ut daret. (C.T. 77: verteller)
… ut ‘ex aequo ius firmum’ approbaret,… (C.T. 877: verteller)
… ut totam concitaret viciniam. (C.T. 955: verteller)
- een voorwaardelijke bijzin.
… si quis nostrum iterum vellet mulsum sumere,… (C.T. 110: verteller)117
- een vergelijkende bijzin.
… tanquam oculum perdidisset,… (C.T. 880: verteller)
- indirecte vragen.
Ego experiri volui an tota familia cantaret,… (C.T. 75-76: verteller)
Het literaire karakter van de beschrijvingen van de verteller wordt niet alleen gecreëerd door
de dieptestructuur en de bijzinnen. Er zijn nog andere factoren die dat literaire karakter
bepalen, zoals het gebruik van participiumconstructies. De verteller is diegene waarbij de
meeste losse ablatieven (maar ook participiumconstructies in het algemeen) werden
gevonden (cf. 4.2). Bovendien niet alleen gevormd met participia perfecta maar ook met
participia praesentia.
Tandem ergo discubuimus, pueris Alexandrinis aquam in manus nivatam
infundentibus, aliisque insequentibus ad pedes ac paronychia cum ingenti
subtilitate tollentibus. (C.T. 73-74: verteller)
De mediale positie van het werkwoord valt te verklaren door het klankspel met de lettercombinatie u en m. (cf.
blz. 99)
117
99
Iam Trimalchio eadem omnia lusu intermisso poposcerat… (C.T. 109: verteller)
Een andere factor zijn de participia die bijvoeglijk gebruikt worden. Deze zijn opmerkelijk
zeer frequent bij de verteller. Bij de andere personages is dit eerder zeldzaam: “The freedmen
are very sparing in the use of participles, in contrast to the more cultivated characters…”
(Boyce 1991: 72)
… senem… , tunica vestitum russea, inter pueros capillatos ludentem…
(C.T. 10-11:
verteller)
… a choro cantante rapiuntur. (C.T. 111: verteller)
Trimalchio contra offensus… (C.T. 879: verteller)
… super quem incumbens Fortunata… (C.T. 883: verteller)
Itaque vigiles, (…), rati… (C.T. 956: verteller)
Nos occasionem opportunissimam nacti… (C.T. 957-958: verteller)
Het taaleigen van de verteller wordt vooral gekenmerkt door een overvloed aan
stijlmiddelen. Hij is een echte woordkunstenaar. Sommige andere vrijgelatenen maken
eveneens gebruik van stilistische elementen maar de verteller spant de kroon.
- hyperbata door middel van complementen en werkwoordsvormen.118
… tunica vestitum russea… (C.T. 10: verteller)
… matellam tenebat argenteam… (C.T. 15: verteller)
… molesto tacebant officio… (C.T. 75: verteller)
… locus novo more primus… (C.T. 80: verteller)
… inter novos intrasset ministros… (C.T. 876: verteller)
Unus praecipue servus… (C.T. 954: verteller)
… totam concitaret viciniam. (C.T. 955: verteller)
- alliteraties.
… servus sufficiebatque… (C.T. 13-14: verteller)
… potionem poposci. Paratissimus puer non minus me… (C.T. 76: verteller)
Dit stijlmiddel vinden we bij geen enkele andere vrijgelatenen terug. De disjunctieve plaatsing wordt gecreëerd
door tussen het adjectief en het substantief een complement of een werkwoordsvorm te plaatsen. Hierdoor
kunnen we enkele op het eerste zicht onverklaarbare mediale werkwoordsposities toch verklaren.
118
100
… pondus. Ponticuli… (C.T. 83: verteller)
… subito signum symphonia… (C.T. 110: verteller)
… inspeciosus inter novos intrasset ministros, invasit… (C.T. 876: verteller)
… convicio calicem in faciem Fortunatae immisit. Illa… (C.T. 879-880: verteller)
Consonuere cornicines… (C.T. 953-954: verteller)
- een klankspel.
… nostrum iterum vellet mulsum sumere, cum… (C.T. 110: verteller)
- parallellismen.
… in altera parte albas, | in altera nigras. (C.T. 81-82: verteller)
A
B
A
B
… obiurgari puerum ac | proicere rursus paropsidem… (C.T. 113: verteller)
A
B
A
B
5.3 Vergelijkende studie tussen de verschillende personages.
Wat ons nog rest na deze uitgebreide bespreking van het taaleigen van de verschillende
personages in de Cena Trimalchionis, is een vergelijkende studie tussen de verschillende
personages. Alle personages hanteren een SCV-constructie, een constructie waarbij het
werkwoord in finale positie staat tenzij er een grondige reden is om hierop een uitzondering
te maken. De volgorde waarbij het werkwoord een finale plaats in de zin bekleedt, is de
meest neutrale volgorde in de klassieke periode. Wat we al vermoedden na de studie van de
genitief, zien we hier nogmaals bevestigd: de woordvolgorde bij Petronius, zelfs in de taal
van de vrijgelatenen, is een klassieke woordvolgorde zoals we ook vinden bij Caesar en
Cicero.
Wanneer Trimalchio de tafel verlaat, komen de tongen van de vrijgelatenen aan zijn tafel los.
Doorheen de eerste vijf personages die aan het woord komen (Dama, Seleucus, Phileros,
Ganymedes en Echion) zien we een duidelijke evolutie.
101
Dama heeft het meest eenvoudige taaleigen: een zeer paratactische structuur – de
meest paratactische structuur in vergelijking met zijn tafelgenoten – zonder stijlelementen of
literaire karakteristieken.
Seleucus’ zinnen zijn eveneens paratactisch georganiseerd maar er zijn wel al meer
bijzinnen aanwezig dan bij Dama. (Denken we maar aan de voorwaardelijke bijzinnen.) En
ook stijlelementen ontbreken niet: parallellisme, alliteratie. Dit alles natuurlijk in geringe
mate maar toch aanwezig, wat niet het geval was bij Dama.
Het gamma bijzinnen wordt uitgebreid bij Phileros: tijdszinnen, betrekkelijke
bijzinnen, indirecte vragen… Maar ook de uitzonderingen op de finale positie van het
werkwoord worden talrijker. Phileros is meer literair dan zijn voorgangers. Het voorkomen
van participiumconstructies is een indicatie daarvan, net als de tricola, het parallellisme en
het chiasme. Uit zijn taalgebruik blijkt ook dat hij heeft nagedacht over de plaatsing van zijn
woorden opdat het meer literair zou aandoen.
Ook al hebben de zinnen bij Ganymedes een hypotactisch uitzicht, toch zijn ze
paratactisch opgebouwd. Hij probeert meer niveauwerking in zijn taaleigen te creëren door
het gebruik van bijzinnen. De variëteit aan bijzinnen wordt bij hem nog meer uitgebreid met
completiefzinnen, causale zinnen, infinitiefzinnen… We krijgen met andere woorden een
grote verscheidenheid aan bijzinnen. De uitzonderingen op de neutrale woordvolgorde zijn
frequenter dan bij de voorgaande vrijgelatenen en opvallend is dat er enkele zijn die moeilijk
te verklaren zijn. Opmerkelijk is het gebruik van losse ablatieven en narratieve infinitieven,
die zijn taal een literair cachet geven. Stijlmiddelen zijn evenmin afwezig.
Echion en Ganymedes vormen samen het toppunt van deze evolutie. Echions zinnen
zijn dan wel wat minder quasi-hypotactisch toch probeert ook hij enigszins diepte te creëren
in zijn taaltje. De uitzonderingen op de meest neutrale woordvolgorde zijn logisch te
verklaren zonder problemen. De variëteit aan bijzinnen is even groot en de finale positie van
het werkwoord in deze bijzinnen wordt consequent aangehouden. Hij gebruikt een
participiumconstructie, een tricolon, een chiasme en (bewuste en onbewuste) alliteraties. In
vergelijking met Ganymedes is hij toch wat minder literair. Zo is er ten opzichte van
Ganymedes weinig werkelijke stilistiek en zijn er minder elementen, zoals losse ablatieven,
die het geheel een literair aanzien kunnen geven.
102
Na de bespreking van de eerste vijf personages namen we het taaleigen van drie andere
vrijgelatenen uit de Cena eveneens onder de loep. Hermeros maakt zeer weinig
uitzonderingen op de neutrale woordvolgorde. De variëteit aan bijzinnen is ook bij hem
groot. Aan stijlmiddelen ontbreekt het niet. Zijn taaleigen krijgt er een literair cachet door,
net zoals door het gebruik van een losse ablatief. Hij sluit nauw aan bij de voorgaande
vrijgelatenen.
Habinnas is een tegenpool van Hermeros. Zijn taaleigen is dan wel een SCVconstructie, veel literair elan heeft zijn taalgebruik echter niet. Niet zo’n grote
verscheidenheid aan bijzinnen, geen losse ablatieven, wel enkele stilistische elementen als
alliteraties en een tricolon. Habinnas sluit het dichtst aan bij Seleucus en Phileros: geen
eenvoudig taalgebruik zoals bij Dama maar ook geen literaire hoogvliegers.
Niceros staat ongeveer op dezelfde hoogte als Habinnas. Hij doet pogingen tot literair
taalgebruik, de nodige elementen zijn daarvoor aanwezig: hypotactische zinnen (mits
paratactische periodenbouw), participiumconstructies, verschillende bijzinnen, narratieve
infinitieven… en eveneens enkele stijlelementen.
De laatste twee personages die besproken werden, worden vaak beschouwd als de
belangrijkste in de Cena. Op linguïstisch vlak springen zij alleszins niet ver uit boven de
andere personages aan tafel (de verteller wel iets meer, maar Trimalchio op praktisch gelijke
hoogte met Ganymedes).
Trimalchio’s taal is paratactisch georganiseerd. De hoofdzinnen worden regelmatig
afgewisseld met bijzinnen. Op de finale positie van het werkwoord worden regelmatig
uitzonderingen gemaakt, die logisch te verklaren zijn. In de bijzinnen worden maar weinig
uitzonderingen op de meest neutrale woordvolgorde gemaakt. Het gamma bijzinnen is
uitgebreid. Trimalchio probeert dan ook enigszins niveauwerking te creëren in zijn taal. Er
zijn ook elementen die als literair kunnen beschouwd worden: losse ablatieven, vele
stijlelementen, goochelen met de woordvolgorde…
De verteller is de kers op de taart. Van alle personages is hij de hoogvlieger qua
literariteit. De SCV-structuur blijft ook bij hem behouden. Er worden weliswaar
uitzonderingen op gemaakt, maar deze kunnen verklaard worden. Hij gebruikt een
uitgebreid gamma aan bijzinnen. De participia en stijlfiguren (hyperbata, alliteraties,
103
parallellismen…) zijn talrijk. Maar het meest opmerkelijk bij de verteller is het gebruik van
participia praesentia (zowel in losse ablatieven als in andere participiaconstructies). Deze
kwamen niet voor bij andere personages.
5.4 Conclusie
Uit bovenstaande studie blijkt duidelijk dat Petronius een klassiek auteur is en de ‘klassieke’
regels volgt, net zoals Cicero en Caesar. In de woordvolgorde, de aanwending van bijzinnen,
het gebruik van stijlelementen is geen verband te vinden met de karakteristieken van het
Laat Latijn en het zogenaamde “volkslatijn”. Over de hele lijn sluit Petronius aan bij de
auteurs die behoren tot de klassieke periode. Er is dus geen reden om Petronius te
beschouwen als een auteur die de gesproken variant van het Latijn neerschrijft, want dan
zouden ook Caesar en Cicero gesproken Latijn schrijven, wat niet het geval is119. Dat er
bijzondere elementen in de taal van Petronius aanwezig zijn, kunnen we niet ontkennen.
Daarom wijden we het volgende hoofdstuk aan deze elementen en proberen we hen te
kaderen binnen dat klassiek Latijn, dat Petronius hanteert.
Althans, zij worden nooit beschouwd als auteurs die de gesproken variant van het Latijn uit de klassiek
periode neerpennen.
119
104
Hoofdstuk 6: Bijzondere elementen in de Cena Trimalchionis
Het is noodzakelijk de voorgaande analyses en conclusies te nuanceren. Ook al doet de
woordvolgorde klassiek aan, in Petronius’ roman zijn er bijzondere elementen aanwezig die
niet klassiek aanvoelen.
6.1 Algemene inleiding
Deze bijzondere elementen werden tot nu toe benaderd vanuit de term “volkslatijn”
120
.
Aangezien deze term moeilijk te definiëren is en een pejoratieve klank heeft (cf. hoofdstuk 1),
zullen wij deze elementen op een andere manier benaderen. Deze elementen zijn afkomstig
uit een ander register van het Latijn121 dan het literaire Latijn, dat Cicero en Caesar bezigen.
Het zijn elementen uit een lager register.
Hoog register122
Middenregister
Bijzondere
elementen
Laag register
Deze elementen behoren niet tot het middenregister, want dan zouden meerdere auteurs uit
deze zelfde periode deze elementen incorporeren in hun tekst. Bovendien staan de
elementen in schril contrast met de klassieke woordvolgorde en het ‘perfecte’ klassieke Latijn
dat behoort tot het hoog register.
Heel wat linguïsten hebben reeds onderzoek gedaan naar deze speciale elementen. Omdat zij niet toegekend
kunnen worden aan het klassiek Latijn, werden zij ingedeeld in een andere categorie: het “volkslatijn”, het Latijn
gesproken door de gewone mens in de straat.
121 Let wel register, geen andere soort Latijn. Binnen de taal Latijn zijn er verschillende registers. De sprekers van
de taal kunnen naargelang de omstandigheden een ander register kiezen, bijvoorbeeld in redevoeringen een hoog
register, tegen de buurman een lager register…
122 Termen als hoog, midden en laag register zijn afkomstig uit de lessen van prof. Verbaal. Deze termen zorgen
ervoor dat wij op een andere manier literaire elementen kunnen plaatsen binnen de tekst zelf, binnen het oeuvre
van de auteur en binnen het tijdskader waaruit de tekst afkomstig is. Deze benadering is geen pure linguïstische
benadering maar houdt met meerdere factoren rekening, bijvoorbeeld ook de afkomst van de auteur, het
tijdskader, voorgangers… Op deze manier wordt de continuïteit binnen het Latijn in de verf gezet en niet de
differentiatie met het klassieke Latijn, het Latijn van een Cicero en een Caesar. De complexiteit van ‘taal’ wordt
gewaarborgd zonder deze te willen simplificeren.
120
105
We merken dat Petronius niet alleen inhoudelijk werkt met contrasten (cf. hoofdstuk 2:
heldenideaal – alledaagse leven), ook in zijn taal is een sterk contrast aanwezig, namelijk het
hoog register – te vinden in zijn woordvolgorde, aanwending van bijzinnen, stijlmiddelen en
participiumconstructies… – en het laag register. Deze twee registers zijn uitersten van elkaar,
net zoals het heldenideaal in contrast staat met het dagelijkse leven van de vrijgelatenen.
Petronius heeft een degelijke opleiding genoten. Hij behoorde tot de intimi van Nero, genoot
veel aanzien en werd zijn maître des plaisirs. Maître des plaisirs word je niet zomaar. Hij
moest Nero informeren over zinnenstrelende cultuur en te verwerpen cultuur. Daarvoor heb
je toch enigszins kennis nodig van wat de moeite waard is cultuur genoemd te worden en
wat niet. We kunnen niet ontkennen dat Petronius een groot kunstenaar was: inhoud en taal
op elkaar afstemmen is geen sinecure. Ook Adams had dat na zijn studie van Petronius’
roman door: “… the Cena Trimalchionis (…) is an artificial concoction by a man of learning.”
(Adams 1977: 94)
De bijzondere elementen stammen duidelijk af van een lager register dan het
middenregister. Ze komen uit een register dat gebezigd wordt door mensen met weinig of
geen opleiding. Voor dit register zijn doorheen de tijd vele termen geopperd: sermo
cotidianus, sermo familiaris, sermo humilis… (cf. hoofdstuk 1) Dit strookt niet met de
levensomstandigheden van Petronius zelf. We weten zeer weinig met zekerheid over hem,
maar dat hij een degelijke opleiding heeft genoten kan niet betwijfeld worden. De elementen
uit het lage register die hij de vrijgelatenen in de mond legt zijn dus zeer zeker gewild en niet
te wijten aan een gebrekkige kennis van het Latijn van de auteur zelf. Integendeel, doordat
Petronius zo goed zijn Latijn beheerst, kan hij er mee spelen, kan hij anderen – in dit geval de
vrijgelatenen – zaken doen zeggen die hij zelf nooit zou zeggen. Hij maakt dus bewust
gebruik van deze elementen. Bovendien was zijn Cena bestemd voor een intellectueel
publiek. Een publiek dat een degelijke opleiding had genoten zoals hijzelf, die kennis had
over de literaire woordvolgorde van die tijd, de klassieke tijd. Dus zeker geen publiek dat die
elementen uit een lager register als literair beschouwde. Of een publiek dat die elementen
nodig had om de tekst te begrijpen. Petronius’ doelpubliek situeert zich naar alle
waarschijnlijkheid in de keizerlijke kringen. Om de taal die de vrijgelatenen spreken zo goed
mogelijk te imiteren, heeft Petronius hun taaltje doorspekt met andere elementen, elementen
die behoren tot een lager register en dus fel contrasteren met die klassieke volgorde.
106
6.2 Overzicht van de bijzondere elementen per personage
Over welke elementen hebben we het nu? Väänänen123 geeft in zijn Introduction au latin
vulgaire (Parijs 1981) een opsomming van taalverschijnselen die niet behoren tot het klassiek
Latijn. Hij catalogeert deze onder de noemer “volkslatijn”. Wij echter verkiezen om deze
elementen te benaderen als elementen die afkomstig zijn uit een lager register. Zij situeren
zich op het vlak van fonetica, morfologie en syntaxis.
De elementen uit het lagere register worden verdeeld over de verschillende
personages.124 Dat betekent dat geen enkel personage dat Petronius aan het woord laat
komen, een synthese geeft van alle eigenheden van het zogenaamde “volkslatijn”. Een
zuivere “volkslatijnse” tekst bestaat niet125 maar we kunnen wel zeggen: “…Petronius went
much further than any other author in Graeco-Roman antiquity in his attempt to reproduce
elements of the popular language in the speeches of his freedmen characters.” (Boyce 1991:
73) In dit hoofdstuk gaan we niet dieper in op alle elementen uit een lager register. Het is
niet de bedoeling een inventaris van deze elementen te maken noch deze uit hun context te
halen. We lichten per personage de opvallendste elementen eruit waarop we even de
aandacht vestigen. Aan de hand van passages, zowel zelf geselecteerd als overgenomen uit
Boyce, wordt duidelijk welke kenmerken bij welk personage voorkomen.
• Dama
"Dies” inquit “nihil est. Dum versas te, nox fit. Itaque nihil est melius, quam de cubiculo
recta in triclinium ire. Et mundum frigus habuimus. Vix me balneus calfecit. Tamen
calda potio vestiarius est. Staminatas duxi, et plane matus sum. Vinus mihi in cerebrum
abiit." (C.T. 241-244: Dama)
Väänänen wordt beschouwd als de autoriteit op het gebied van “volkslatijn”. Andere auteurs die onderzoek
verricht hebben naar niet-klassieke taalverschijnselen zijn Herman, Wright, Nelson, Hofmann, Pope… Op deze
onderzoekers deed ik een beroep om in deze thesis een kort overzicht van verschillende niet-klassieke
taalfenomenen te geven.
124 Dit werd ontdekt door Boyce. Zijn resultaten schreef hij neer in: The language of the freedmen in Petronius’ Cena
Trimalchionis (1991). Het onderzoek dat volgt is gebaseerd op het tweede en derde hoofdstuk uit zijn boek.
125 Zuivere “volkslatijnse” teksten zijn niet voorhanden, hoogstens teksten waarin elementen uit dat lager register
doorschemeren. Klassieke auteurs bannen deze elementen uit hun taal, hun teksten zijn dan ook geen weelderige
bron voor deze linguïstische bijzonderheden. Toch vinden we bij enkele, zoals Cicero, elementen uit dat lagere
register terug. Deze elementen komen natuurlijk niet voor in zijn redevoeringen maar wel in zijn brieven waar hij
vanzelfsprekend een ander (minder hoog) register bezigt.
123
107
Dama gebruikt zeer veel vulgaire vormen: “The percentage of vulgar forms in Dama’s
speech is higher than in the speech of any other character in the novel.” (Boyce 1991: 76)126 Zo
gebruikt hij calfecit in plaats van califecit. Het intensiteitsaccent (krachtaccent) vervangt
stilaan het muzikaal accent. Een rechtstreeks gevolg daarvan is het optreden van syncopes127:
“The weak vowels i, e and u between two consonants were often subject to syncopation in
Latin, generally in unstressed positions, especially when one or both consonants were liquids
(l, r, m or n)… […] certain syncopated forms are to be regarded as merely conversational and
not necessarily vulgar.” (Boyce 1991: 42)128 De redenen voor deze verschuivingen zijn vooral
het sneller spreken en het feit dat vele volkeren met andere fonetische gewoonten het Latijn
adapteren. Deze fonetische verschuivingen liggen veelal aan de basis van de verschuivingen
in het lexicon, morfologie en syntaxis.
Hij transformeert een onzijdig tot een mannelijk substantief (vinus, balneus). Het neutrum
verdwijnt ten voordele van het mannelijk geslacht en het onzijdig meervoud wordt vaak
aanzien als een vrouwelijk enkelvoud: “…the inherited Indo-European system of three
genders tended to break down: the neuter, which in classical Latin no longer served to
distinguish inanimate nouns from animate (masculine and feminine of Indo-European),
tended to be absorbed into the other genders.” (Boyce 1991: 46) Deze verschuiving kunnen
we beschouwen als een personificatie van een neutrum. Daarmee samenhangend werd het
onzijdig meervoud van een neutrum vaak beschouwd als een vrouwelijk woord. Deze
veranderingen gebeurden in sommige gevallen reeds vroeg: “The change took place very
early, and the resultant feminine nouns (…) took their place in the standard literary
language.” (Boyce 1991: 47)129 Nelson relativeert de overgang van een onzijdig naar een
mannelijk substantief: “We moeten … de bij Petronius aangetroffen gevallen van –us in
plaats van –um als zuiver incidenteel beschouwen: meestal hebben ze hun ontstaan te
danken aan analogievorming of aan personificatie (of ook aan beide factoren tegelijk!)…”
(Nelson 1947: 66)
Gebaseerd op het statistisch onderzoek verricht door Dell’ Era (1970)
Syncope betekent dat de onbeklemtoonde klinkers kunnen wegvallen.
128 Boyce merkt hier tevens op dat we voorzichtig moeten zijn om al deze elementen automatisch onder de
noemer “volkslatijn” te plaatsen, een belangrijk gegeven!
129 Nelson geeft op blz. 64 een voorbeeld: Caelus komt al voor bij Ennius: “quem Caelus genuit” en “quamquam caelus
profundus”.
126
127
108
Zijn voorkeur gaat uit naar een paratactische structuur, meestal zonder voegwoorden met
elkaar verbonden.
• Seleucus
“Ego” inquit ”non cotidie lavor; balniscus enim fullo est, aqua dentes habet, et cor
nostrum cotidie liquescit. Sed cum mulsi pultarium obduxi, frigori laecasin dico. Nec
sane lavare potui; fui enim hodie in funus. Homo bellus, tam bonus Chrysanthus
animam ebulliit.” (C.T. 245-248: Seleucus)
Kenmerkend voor Seleucus zijn de personificaties en metaforen: “He commands a great
wealth of figurative expressions, including a number of striking metaphors.” (Boyce 1991: 77)
De kwalitatieve ablatief fullo wordt bij Seleucus niet vervangen door een genitief, bij andere
personages gebeurt dit wel.
…est tamen malae linguae… (C.T. 161: Hermeros)
durae buccae fuit (C.T. 262: Phileros)
“De genitivus qualitatis is een verschijnsel dat sinds het begin van de zilveren latiniteit en ten
dele reeds vroeger opkomt totdat het in het Latijn een bijna volledige overwinning op de
ablativus qualitatis heeft behaald.” (Nelson 1947: 143). Maar de ablativus qualitatis wordt bij
Seleucus dus niet opgeslokt door de genitief.
• Phileros
“…Itaque crevit, quicquid crevit, tanquam favus. Puto mehercules illum reliquisse
solida centum, et omnia in nummis habuit. De re tamen ego verum dicam, qui linguam
caninam comedi: durae buccae fuit, linguosus, discordia, non homo. Frater eius fortis fuit,
amicus amico, manu plena, uncta mensa. Et inter initia malam parram pilavit, sed
recorrexit costas illius prima vindemia; vendidit enim vinum, quanti ipse voluit. (C.T. 260265: Phileros)
Phileros’ taaleigen wordt gekenmerkt door een chaotische structuur en stijl en bovendien een
opmerkelijk gebrek aan voegwoorden: “In contrast to Seleucus, who develops his narrative
in a linear manner and then proceeds to illustrate it with an accumulation of aphorisms,
109
Phileros scuttles back and forth in crab-like fashion from incidents in the life of Chrysanthus
to illustrative proverbs which in turn evoke further incidents.” (Boyce 1991: 79)
“… Et quod illius mentum sustulit, hereditatem accepit, ex qua plus involavit quam
illi relictum est. Et ille stips, dum fratri suo irascitur, nescio cui terrae filio
patrimonium elegavit. Longe fugit, quisquis suos fugit. Habuit autem oracularios
servos, qui illum pessum dederunt. …” (C.T. 265-268: Phileros)
We vinden Bij Phileros een overvloed aan voornaamwoorden. Het onderscheid tussen de
aanwijzende voornaamwoorden hic, ille en iste vervaagt. Opmerkelijk is de grotere frequentie
van persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden en het anaforische gebruik van verzwakte
demonstrativa. “[We kunnen] omtrent de pronomina personalia bij Petronius zeggen, dat in
het Satyricon weliswaar nog geenszins de Romaanse toestand van verplichte, mechanische
plaatsing bereikt is, maar toch, dat het gebruik ervan sterk uitgebreid is. Deze uitbreiding is
in de eerste plaats toe te schrijven aan het streven naar reliëf, de behoefte om in het betoog
personen duidelijk tegenover elkaar te stellen of ook om er met een pathetisch gebaar
nadrukkelijk op te wijzen. Men heeft dit streven naar reliëf en naar pathos echter spoedig
overdreven, zodat we zelfs al bij Petronius het begin van mechanisatie kunnen aanwijzen.”
(Nelson 1947: 122-123) Men kan nog niet spreken van een volwaardig lidwoord, eventueel
wel van een articloïde. Het ontstaan van een lidwoord was een eeuwenlang proces dat niet
in één, twee, drie vervuld was.
• Ganymedes
“… nam isti maiores maxillae semper Saturnalia agunt. O si haberemus illos leones,
quos ego hic inveni, cum primum ex Asia veni. Illud erat vivere. Similia sicilia
interiores et larvas sic istos percolopabant, ut illis Iuppiter iratus esset. …”
(C.T. 280-282:
Ganymedes)
“… Nunc populus est domi leones, foras vulpes. …” (C.T. 294-295: Ganymedes)
“… Itaque statim urceatim plovebat: aut tunc aut nunquam: et omnes ridebant, udi
tanquam mures. Itaque dii pedes lanatos habent, quia nos religiosi non sumus. …”
(C.T.
300-302: Ganymedes)
110
“Particularly noteworthy is his vivid use of simile and metaphor.” (Boyce 1991: 80)
Ganymedes is, net zoals Seleucus, verslingerd aan vergelijkingen en metaforen.
Er zijn nog elementen uit een lager register te vinden bij Ganymedes: “… these are syncope;
heteroclite declension; replacement of classical ut by tamquam and quomodo; the indicative in
indirect discourse and the expansion of the accusative at the expense of other cases.” (Boyce
1991 81)
“… Sed memini Safinium; …” (C.T. 282-283: Ganymedes)
Bij Ganymedes wordt de gebiedsuitbreiding van de accusatief duidelijk. Het vervagen en
wegvallen van fonetische distincties zorgt voor een zware druk op de naamvallen. Het Latijn
evolueert naar een bicasueel systeem door de gebiedsuitbreiding van de accusatief via een
casus obliquus: “Peculiarities of syntax worth noting include the tendency to use the
accusative even when another oblique case would be expected…” (Slater 1990: 148) en “In
the early period the accusative gains the most ground at the languages.” (Boyce 1991: 62)
Memini wordt met een accusatief geconstrueerd, terwijl een genitief de klassieke constructie
is. Phileros en Trimalchio, daarentegen, gebruiken wel een genitief bij memini: “Vivorum
meminerimus.” (C.T. 258: Phileros) en “Sed vivorum meminerimus.” (C.T. 903: Trimalchio)
“Antea stolatae ibant nudis pedibus in clivum, passis capillis, mentibus puris, et Iovem
aquam exorabant.” (C.T. 299-300: Ganymedes)
“… we also find a palpable elevation of style…” (Boyce 1991: 81) De zin is een verwoede
poging tot het schrijven van klassiek Latijn. Ganymedes gebruikt het zeer formele antea waar
de andere gasten ante zeggen. Zeer opvallend is het gebruik van de kwalitatieve ablatieven,
in chiasme geconstrueerd, waarvan er twee grammaticaal gezien een losse ablatief zijn (cf.
hoofdstuk 4). Ganymedes maakt meermaals gebruik van participiumconstructies. (cf.
hoofdstuk 5: blz. 70).
• Echion
Bij Echion vallen vooral de morfologische bijzonderheden in het oog: “…the use of
masculines for neuters; declension of Greek neuter nouns in –μα as first declension
111
feminines; various types of heteroclite declension; active for deponent; and various
periphrases used to replace the classical future.” (Boyce 1991: 83)
“… Non debemus delicati esse, ubique medius caelus est. Tu si aliubi fueris, dices hic
porcos coctos ambulare. Et ecce habituri sumus munus excellente in triduo die festa;
familia non lanisticia, sed plurimi liberti. Et Titus noster magnum animum habet et
est caldicerebrius: aut hoc aut illud erit, quid utique. Nam illi domesticus sum, non
est miscix. Ferrum optimum daturus est, sine fuga, carnarium in medio, ut
amphitheater videat. …” (C.T. 306-311: Echion)
Caelus en amphitheater worden verbogen als een mannelijk substantief. Het verbale systeem is
veel meer resistent in vergelijking met het nominale systeem. Toch zijn er ook daar
verschuivingen te merken. Het futurum simplex komt onder druk te staan en krijgt de
concurrentie van perifrasen als esse + participium futurum. Dergelijke perifrasen halen het in
de Romaanse talen. Zij evolueren dus van een “forme marquée” in de postklassieke periode
tot een “forme non-marquée” in de Romaanse talen. In het Laat Latijn kennen beide delen
nog een zekere autonomie. De synthetische vormen zijn nog steeds in omloop maar worden
stilaan vervangen.
Echion construeert een accusatief, een lijdend voorwerp, bij een werkwoord dat in het
klassiek Latijn intransitief is, bijvoorbeeld bij sufflare en persuadere: “… de accusatief werd een
soort ‘normaal-casus’, ook wel accusativus generalis genoemd, die niet alleen alle andere
rectiones (gen., dat., abl.) verdrong doch ook met het grootste gemak na intransitieve verba
kon worden geplaatst.” (Nelson 1947: 144)
“Dedit gladiatores sestertiarios iam decrepitos, quos si sufflasses, cecidissent […]
aliqua die te persuadeam ut ad villam venias et videas casulas nostras?”
(C.T. 323-324 /
332: Echion)
Ook bij Trimalchio komt dit eveneens voor:
“…persuadeo hospitem nostrum, …” (C.T. 620: Trimalchio)
Een deponent werkwoord wordt actief verbogen. Deponente en semi-deponente
werkwoorden worden stilaan geactiveerd of verdwijnen: “…the popular language exhibits
considerable vacillation between active and deponent forms. Such vacillation is also found in
early writers, especially the comedians; it is generally absent in classical authors, but
112
evidently continued in the popular language, where the active gradually gained ground at
expense of the deponent, eventually resulting in the total demise of the latter.” (Boyce 1991:
51)
“Quia tu, qui potes loquere, non loquis.” (C.T.330-331: Echion)
Dergelijke verschuivingen leiden eveneens tot hypercorrecties, niet alleen werkwoordelijk130:
“…et dispensatorem Glyconis, qui deprehensus est, cum dominam suam delectaretur.”
(C.T. 313-314: Echion)
maar ook morfologisch:
“Emi ergo nunc puero aliquot libra rubricata,…” (C.T. 342: Echion)
In de speech van Echion trekt nog iets anders onze aandacht:
“Destinavi illum aliquid artificii docere.” (C.T.344: Echion)
Boyce aanvaardt de lezing met aliquid niet. Hij meent dat docere dus met een genitief wordt
geconstrueerd in plaats van een accusatief: “…the object of a transitive verb placed in the
genitive.” (Boyce 1991: 84). Wij aanvaarden, net zoals Nelson, de lezing van Friedländer, dan
is aliquid de accusatief bij docere en artificii een deelsgenitief bij aliquid. In dat geval betreft het
een partitieve genitief na een neutrum en deze constructie is Petronius niet vreemd (cf. blz.
115-116).
• Niceros
Niceros goochelt met de vergelijkingen. Daarbij gebruikt hij niet ut of velut, maar wel
tanquam, net zoals Ganymedes:
“… fortis tanquam Orcus.” (C.T. 621: Niceros)
“…; luna lucebat tanquam meridie.” (C.T. 621: Niceros)
“… stabam tanquam mortuus.” (C.T. 624: Niceros)
“… fugi tanquam copo compilatus; …” (C.T. 634-635: Niceros)
130 “Reeds in Oud Latijn had ook het omgekeerde … plaats: een verbum activum kon worden vervangen door een
passivum, meest wel door analogievorming … instructieve voorbeelden: […] Cicero: auguror en auspicor.” (Nelson
1947: 87) Deze voorbeelden (“…ego opinione auguror nunc et animi…”, Cicero, Pro Murena, 65, 1) zijn te vinden
in zijn redevoeringen, waar hij een hoog register hanteert. We moeten dus zeer voorzichtig zijn om bepaalde van
deze zogezegd “volkslatijnse” elementen effectief te catalogeren onder die noemer. Sommige worden helemaal
niet als forme marquée aangevoeld en zijn dus ingeburgerd in het Latijnse taaleigen.
113
De verschuivingen in het casussysteem komen ook bij Niceros aan de oppervlakte. Persuadere
construeert hij met een accusatief en adiutare met een datief.
“… Nactus ego occasionem persuadeo hospitem nostrum, ut…” (C.T. 619-620: Niceros)
“… Si ante” inquit “venisses, saltem nobis adiutasses;…” (C.T. 631: Niceros)
•
Habinnas
Habinnas’ taal doet af en toe denken aan de elegische dichters, bijvoorbeeld door het gebruik
van oculi mei om Trimalchio en co. aan te duiden.
“Omnia, inquit, habuimus praeter te; oculi enim mei hic erant. … (C.T. 697-698: Habinnas)
Verder vallen ook de scatologische uitdrukkingen op:
“… paene intestina sua vomuit.” (C.T. 711: Habinnas)
“… ego me apoculo.” (C.T. 719: Habinnas)
“In the area of lexical choice the preferences of the freedmen often prefigure the situation in
later Latin and the Romance languages. The fondness for more extended and expressive
forms is an important factor here.” (Boyce 1991: 75) De voornaamste ‘voorraad’ uit het
klassieke Latijn blijft behouden. Zuiver literaire woorden verdwijnen weliswaar. Typisch
populaire en zelfs pejoratieve termen krijgen de bovenhand. Men prefereert dus een
expressieve taal: “l’ expressivité étant évidemment essentielle à la langue parlée”. (Gaide
1995: 858) Korte woorden verdwijnen en worden vervangen door samengestelde
alternatieven of omschrijvingen. Samenstellingen zijn erg in trek: bijwoorden + voorzetsels,
ecce + demonstrativum… Hoe expressiever de woordenschat, hoe liever.
Omne genus enim poma volo sint circa cineres meos… (C.T. 810: Habinnas)
Deze constructie is volgens Nelson afkomstig uit de omgangstaal. In plaats van een
attributieve genitief te gebruiken, wendt men een appositie in de nominatief of accusatief
aan131. Nochtans vinden we bij Petronius ook de attributieve genitief in bijna dezelfde
context:
…gremioque satis amplo omnis generis poma et uvas sustinebat more vulgato
(C.T. 592 :
verteller)
Ook ter vervanging van een partitieve genitief kon men een appositie gebruiken: “…multa pecora habet,
multum lanae…” (C.T. 195-196: Trimalchio)
131
114
Een belangrijk verschil tussen beide is de spreker: de appositie in Habinnas’ zin is afkomstig
van een lager register, terwijl de verteller de ‘klassiekere’ attributieve genitief gebruikt.
• Hermeros
Hermeros vervoegt een actief werkwoord (rideo) deponent, een hypercorrectie132.
“… Bellum pomum, qui rideatur alios;…” (C.T. 523-524: Hermeros)
Ook de actieve vervoeging van een deponent werkwoord komt voor.
“…Tu enim beatior es et convivare melius soles. …” (C.T. 521-522: Hermeros)
Hermeros prefereert de analytische constructie met de boven de synthetische partitieve
genitief. Men geeft de voorkeur aan voorzetsels in plaats van een absolute casus. De genitief
kan vervangen worden door de + genitief, een datief door ad + accusatief, etc. Reeds in de
Republiek zijn hiervan sporen te vinden maar deze tendens neemt toe naarmate de Oudheid
vordert. Opvallend in dezelfde zin is het gebruik van qui in plaats van quis.133
“Qui de nobis? Longe venio, late venio: solve me. Dicam tibi, qui de nobis currit et de
loco non movetur; qui de nobis crescit et minor fit. …” (C.T. 559-560: Hermeros)
We moeten dit nuanceren: de synthetische partitieve genitief is nog steeds te vinden in de
Cena Trimalchionis, niet alle partitieve genitieven worden dus vervangen door een
synthetische vorm: “In Petronius’ vulgaire dictie vinden we hem [de deelsgenitief] bijna
uitsluitend na een beperkt aantal pronominale neutra als aliquid, nescioquid, nihil, plus,
multum. Vaak zijn het min of meer geijkte uitdrukkingen.” (Nelson 1947: 139).
Neminem nihil boni facere oportet. (C.T. 255-256: Seleucus)
…plus in die nummorum accipit… (C.T. 292-293: Ganymedes)
Nam si aliquid muneris meo vernulae non tulero… (C.T. 709: Habinnas)
…multa pecora habet, multum lanae… (C.T. 195-196: Trimalchio)
132 Boyce beschouwt dit niet als een hypercorrectie, daarom beweert hij dat er geen hypercorrecties voorkomen bij
andere vrijgelatenen dan Echion en Trimalchio: “…not the reverse, ‘hypercorrect’ phenomena which, as we have
seen in the preceding chapter, occur exclusively in the speech of Echion and Trimalchio.” (Boyce 1991: 93) Ik
beschouw dit echter wel als een hypercorrectie.
133 Zoals Nelson zegt op blz. 158: “We treffen qui als zelfstandig vraagwoord alleen aan in vulgaire dictie en quis
vinden we in Petronius’ vulgaire dictie alleen in de verbindingen nescio quis, si quis, nisi quis en ne quis.” Met
vulgaire dictie bedoelt Nelson de taal van de vrijgelatenen, onafhankelijk van de taal van de verteller die hij de
urbane dictie noemt.
115
Andere personages in de Cena gebruiken dus een synthetische genitief waar Hermeros een
analytische bezigt. Bij Petronius is de vervanging van een synthetische vorm door een
analytische nog niet veelvuldig te noemen. “Vooral wordt deze vervanging aangetroffen in
de Itala, verder bij Augustinus, Chiron…en vaker nog bij Gregorius van Tours, totdat pas in
de Lex Salica de Romaanse toestand bereikt is en de elke genitief heeft verdrongen.” (Nelson
1947: 13).
Väänänen bemerkt nog een ander fenomeen in verband met het gebruik van de: “…les verbes
relatifs à l’alimentation se construisent de bonne heure avec le tour en de, usage qui reparaît
dans la langue postclassique et tardive…” (Väänänen 1981 b: 113). Om dit te illustreren geeft
hij het volgende voorbeeld:
In prospectu habuimus ursinae frustrum, de quo cum imprudens Scintilla gustasset,
paene intestina sua vomuit. (C.T. 710-711: Habinnas)
Niet alleen een partitieve genitief wordt vervangen door een omschrijving met een
voorzetsel. De genitief bij het adjectief studiosus wordt vervangen door de omschrijving met
het voorzetsel in. Volgens het onderzoek van Nelson komt dit wel vaker voor, bijvoorbeeld
in de brieven van Cicero.134
…in argento plane studiosus sum. (C.T. 427: Trimalchio)
“…et qui te primus deurode fecit. …” (C.T. 555: Hermeros)
“… Familia vero babae babae, non mehercules puto decumam partem esse quae
dominum suum noverit. …” (C.T. 164-165: Hermeros)
Bij Hermeros vinden we Griekse interjecties (deurode = δεῦρο δή; babae babae = βαβαί βαβαί)
en Griekse woorden en uitdrukkingen.
“… et Trimalchionis topanta est. …” (C.T. 158: Hermeros) < τα πάντα
“… adeo saplutus est;…” (C.T. 159-160: Hermeros) < ζάπλουτος
De woordenschat wordt uitgebreid. Men ontleent aan het Grieks en – in beperkte mate – ook
aan het Germaans. Er worden neologismen gevormd en men creëert nieuwe woorden aan de
134
Nelson geeft op blz. 140 een voorbeeld uit Cicero, fam. 5, 19, 1: studiosiorem in me colendo.
116
hand van prefixering en suffixering: substantieven en adjectieven op -arius, -alis, -osus, -ax, ivus, -aticus… werkwoorden op -icare, -izare, -idiare…
• Trimalchio
“Scis enim, quod epulum dedi binos denarios.” (C.T. 817-818: Trimalchio)
De infinitiefzin krijgt de concurrentie van het voegwoord quod met een completiefzin. Ook
quia werd in deze context gebruikt: “…the use of quod and quia clauses where one would still
expect the infinitive plus accusative Construction in the indirect speech […] these are
tendencies that triumph in later Latin.” (Slater 1990: 148-149) Dit komen we ook bij klassieke
auteurs tegen: “It is true that even classical authors use clauses introduced by quod for the
sake of greater variety and emphasis…” (Boyce 1991: 71) Hierdoor ontstaat weliswaar de
nood aan nieuwe redengevende voegwoorden.
Kenmerkend voor Trimalchio’s taal zijn de hypercorrecties, zoals het gebruik van een
neutrum in plaats van een vrouwelijk woord:
“Cum adhuc capillatus essem, nam a puero vitam Chiam gessi, ipsimi nostri delicatus
decessit, mehercules margaritum, caccitus et omnium numerum. …”
(C.T. 642-644:
Trimalchio)
En de actieve vervoeging van een deponent werkwoord of omgekeerd:
“…, sed dum mater amplexaret corpus filii sui,…” (C.T. 652: Trimalchio)
“… Nihil nos delectaris?...” (C.T. 661: Trimalchio)
Trimalchio gebruikt ook wat Boyce hyperurbanismen noemt: bijvoorbeeld het gebruik van
een bijwoord met een deelsgenitief: “… dergelijke adverbia + partitieve genitief komen bijna
uitsluitend in Oud Latijn voor (na afflatim, satis, paulatim…), na largiter enkel bij Apuleius.
Waarschijnlijk is het dus opzettelijke volksretoriek...” (Nelson 1947: 139).
“… Omne genus enim poma volo sint circa cineres meos, et vinearum largiter. …” (C.T.
810-811: Trimalchio)
Ook de aanwending van een conjunctief waar in klassiek Latijn een indicatief verschijnt, valt
onder de noemer hyperurbanisme. De werkelijkheidszin wint het van de syntactische regels.
Dit verklaart waarom een conjunctief steeds vaker werd vervangen door een indicatief:
117
“Pendant la période postclassique et tardive, le subjonctif a fortement régressé, surtout dans
la proposition subordonnée.” (Väänänen 1981: 133) Een mogelijk gevolg hiervan is dus de
aanwending van een conjunctief in plaats van een indicatief, een hyperurbanisme genaamd.
“… cum mater amplexaret corpus filii sui,…” (C.T. 652: Trimalchio)
“… etiam si illos malus Fatus oppresserit. …” (C.T. 800 : Trimalchio)
… erutaque subinde pavonina ova divisere convivis (C.T. 101-102: verteller)
… pavonis ova gallinae iussi supponi. (C.T. 102-103: Trimalchio)
Een opvallend item in de taal van Petronius’ personages: de verteller doet een beroep op een
adjectief waar Trimalchio een genitief verkiest. Dit is meer dan een poging tot afwisseling
volgens Boyce: “…[Trimalchio] begins on an elevated tone, using the genitive construction
pavonis ova […] where even the narrator Encolpius uses the more popular construction
pavonina ova.” (Boyce 1991: 100) We zouden eerder het omgekeerde verwachten, namelijk dat
de verteller een meer literaire constructie zou handhaven. Maar de genitief bij Trimalchio
kadert in diens taaleigen: hij doet er namelijk alle moeite voor om klassiek te ‘spreken’,
waardoor hij heel wat hypercorrecties begaat. Een genitief in plaats van een adjectief doet nu
eenmaal ‘klassieker’ aan.
6.3 Conclusie
De hypercorrecties en hyperurbanismen geven een indicatie van de status van Trimalchio:
“…le ‘latin standard’, code de prestige que le locuteur ne domine pas parfaitement. Il est tout
à fait vraisemblable que nos affranchis, qui aspirent, par définition en quelque sorte, à s’
élever dans la société, mais qui dominent mal le code du ‘latin standard’, qu’ ils n’ ont pas
réellement intériorisé, commettent des hypercorrections.” (Gaide 1995: 862) Natuurlijk is het
Petronius, de auteur zelf, die deze hypercorrecties in het taaleigen van Trimalchio laat
verschijnen om het effect van ‘werkelijkheid’ te creëren. Hij wil namelijk de lezers laten
geloven dat het feestmaal bij Trimalchio werkelijk heeft plaats gevonden, en daarom is het
zeer belangrijk een zo groot mogelijk realiteitsgehalte in zijn roman tot stand te brengen,
inclusief een taalgebruik dat eigen is aan vrijgelatenen: “…when the freedmen talk, however,
they butcher the rules in varied and hilarious ways. But these vulgarisms are neither boring
nor incomprehensible (…). Not pure, crude, raw street talk therefore, but a novelist’s
118
perception of the way he thought freedmen might be represented as talking. […] Petronius
gives us a taste, a deft impression of street Latin. […] The freedmen’s modes of expression
are determined by Petronius’ desire to convey an artistic impression of ‘authenticity’, and
perhaps also by reluctance to study precisely the speech habits of his social inferiors.”
(Horsfall 1989: 75-76) Maar, zoals we al eerder zeiden, is de Cena geen volledige, perfecte
weergave van die taal van de vrijgelatenen. Petronius heeft de elementen uit een lager
register gedoseerd: “[Het bleek] dat Petronius uit de werkelijke volkstaal – voor zover wij
deze … konden reconstrueren – slechts grepen had gedaan. (…) [Het] bleek geen
consequente imitatie der volkstaal te zijn.” (Nelson 1947: 191)
Op het eerste zicht lijkt het erop dat de gasten aan Trimalchio’s tafel een andere taal
dan het klassieke Latijn van een Cicero en Caesar spreken, maar doordat de verschillende
bijzondere elementen, elementen uit een lager register, verdeeld werden over de
verschillende personages en in grote mate gecombineerd werden met een klassieke
woordvolgorde, kunnen we onmogelijk spreken van een perfecte weergave van dat
gesproken Latijn. We kunnen ervan uitgaan dat Petronius niet als doel had om een perfecte
weergave te geven van het gesproken Latijn uit zijn tijd. Zijn Satyrica dient als ontspanning:
“…l’ un des buts de l’ auteur est assurément de nous faire rire.” (Gaide 1995: 856)
119
Conclusie
De term “volkslatijn” moet geband worden. Deze terminologie is geïncorporeerd in een
traditie en kent een pejoratieve bijklank waardoor elke objectieve benadering van het begrip
onmogelijk is. We verkiezen de nieuwe methodologie, voorgesteld door Banniard en Van
Acker. Een methodologie die rekening houdt met de twee fundamentele kenmerken van een
taal: continuïteit en variabiliteit. Een taal is een complex gegeven en moet in al zijn
complexiteit onderzocht worden. “Volkslatijn” kan zeker niet beschouwd worden als een
andere taal die volledig afwijkt van het klassieke Latijn.
Dat bleek uit ons onderzoek betreffende de plaatsing van de genitief, het gebruik van de
losse ablatief en de werkwoordspositie in de zin. Wat de plaatsing van de genitief betreft,
sluit Petronius aan bij de klassieke periode, bij het klassieke Latijn van Cicero en Caesar. Uit
de toepassing van Bauers theorie op de Cena Trimalchionis van Petronius bleek er geen
overduidelijke voorkeur voor postpositie te zijn. Bovendien is de prepositie niet steeds
gemotiveerd. Na de toetsing van de bevindingen van Devine-Stephens betreffende het
klassieke Latijn, werd duidelijk dat ook Petronius de klassieke regels volgt om zijn
complementen in de genitief een plaats in de zin te geven.
Petronius sluit zich wat de aanwending van de losse ablatief betreft aan bij de
klassieke auteurs. De verhouding van de losse ablatieven binnen de Cena Trimalchionis en
deze in de rest van de Satyrica is praktisch gelijk. Opvallend is het feit dat de verteller het
meest aantal losse ablatieven gebruikt. Nog opvallender is het feit dat hij als enige losse
ablatieven gevormd met een participium praesens bezigt. Dit deed ons vermoeden dat de
verteller meer literair is dan de andere vrijgelatenen.
De studie van de plaatsing van de werkwoordsvorm in de zin wees uit dat Petronius
ook daar een klassieke woordvolgorde aanhoudt. Het taaleigen van alle personages in de
Cena – van Dama tot en met de verteller – hebben dezelfde fundamenten: namelijk een SCVconstructie. Tijdens de analyse van de eerste vijf personages die in de Cena na elkaar aan het
woord komen, zagen we een evolutie. Dama hanteert een zeer eenvoudig taalgebruik. Bij
Seleucus en Phileros zagen we het aantal bijzinnen en stijlmiddelen toenemen. Het toppunt
van deze evolutie zijn Ganymedes en Echion. Zij gebruiken een grote variëteit aan bijzinnen
120
wat hun taaleigen een hypotactisch uitzicht gaf. Aan stijlmiddelen en andere constructies die
als literair kunnen beschouwd worden (bijvoorbeeld participiumconstructies) ontbrak het
evenmin. De andere drie besproken figuren – Hermeros, Habinnas en Niceros – sloten nauw
aan bij de voorgaande vijf. Er waren geen noemenswaardige verschillen. Hun taaleigen was
niet zo eenvoudig als dat van Dama, maar ze stonden evenmin op dezelfde hoogte als
Ganymedes en Echion. Hun taaleigen neigde dus meer naar het taaleigen van Seleucus en
Phileros. De taal van Trimalchio en dat van de verteller kennen eveneens een SCVconstructie. Trimalchio staat op dezelfde hoogte als Ganymedes en Echion. De verteller staat
een trapje hoger. In zijn taal is veel niveauwerking te vinden, net zoals de
participiumconstructies en stijlmiddelen. De verteller behaalt van alle vrijgelatenen die aan
het woord komen, de hoogste literaire trap. Maar zoals al eerder gezegd, allen hebben ze
dezelfde fundamenten, alleen de afwerking verschilt van personage tot personage. Als we de
woordvolgorde in Petronius’ werk onder de loep nemen, zijn er geen redenen te vinden om
hem niet tot de klassieke auteurs te rekenen. Over de hele lijn sluit Petronius aan bij de
auteurs die behoren tot de klassieke auteurs (bijvoorbeeld Cicero en Caesar). Al moeten we
dit zeker ook nuanceren.
In het taaleigen van de vrijgelatenen zijn er elementen aanwezig die afwijken van het
klassieke, normatieve Latijn. Deze elementen zijn afkomstig uit een lager register. Het lijkt
erop dat Petronius deze elementen gebruikt heeft om het werkelijkheidsgehalte van zijn
roman te vergroten. Zijn bedoeling was zeker niet om de lezers een perfecte weergave van
het gespoken Latijn te geven. We weten dit door het feit dat de bijzondere elementen
verdeeld werden over de verschillende personages. In geen enkel taaleigen van een
vrijgelatene vinden we al deze elementen samen. Petronius heeft een selectie gemaakt per
personage.
Deze elementen uit een lager register staan in schril contrast met de klassieke
woordvolgorde, die eigen is aan het hoge register. Deze spanning tussen hoog en laag
vinden we eveneens terug in de inhoud. De vrijgelatenen proberen zich te verheven tot de
elitaire klasse die in schril contrast staat met hun banale leven. De verteller Encolpius waant
zich een held, terwijl hij zich daar helemaal niet naar gedraagt of zelfs spreekt.
121
Petronius beheerste het klassieke Latijn perfect en dit maakte hem mogelijk om er
mee te spelen, om de vrijgelatenen woorden in de mond te leggen die hijzelf nooit zou
zeggen. De personages zijn de marionetten van de auteur.
Petronius is een literair meester: hij weet zijn taal aan te passen aan de inhoud van
zijn werk. Overal is de spanning tussen hoog en laag te vinden. Overal is de ambiguïteit
voelbaar, zelfs in zijn eigen leven, als we Tacitus mogen geloven.
122
Bibliografie
Secundaire literatuur
Adamik, T., ‘Sermo inliberalis’ in Cena Trimalchionis, II Latin vulgaire – Latin tardif (1990),
1-7
Adams, J.N., A Typological Approach to Latin Word Order, IF 81 (1976), 70-99
Adams, J.N., Wackernagel's Law and the Placement of the Copula « esse » in Classical Latin.
Cambridge, 1994
Banniard, M., Viva voce : communication écrite et communication orale du IVe au IXe siècle
en Occident Latin. Parijs 1992
Banniard, M., Du Latin aux langues Romanes. Parijs 1997
Banniard, M., Latin vulgaire ou latin parlé ? Question de nom, question de modèle, CER (Cahiers
d’études romanes – Toulouse) 10 (1999), 57-69
Banniard, M., Le Style, moteur et bénéficiaire du changement langagier, Langage et société
209 (2004), 53-74
Banniard, M., Questions de métalangage en linguistique diachronique dans Choi-Jonin, Injoo et al.
(edd.), Questions de classifications en linguistique: méthodes et descriptions, Mélanges
offerts au Professeur Christian Molinier, Bern (2005), 1-17
Banniard, M., Paramètres imaginaires et paramètres réels en diachronie longue : entre
typologie et probabilisme du latin au roman, Latin écrit – roman oral? De la
dichotomisation à la continuité, éds. M. Van Acker, R. Van Duyck, M. Van Uytfanghe,
Brepols (ter perse)
Bartelink, G. J. M., Geschiedenis van de klassieke letterkunde. Utrecht 1964
Bauer, B.L.M., The Emergence and Development of SVO Patterning in Latin and French. New York
1995
Bolkestein, M. A., Functional Grammar and Latin Linguistics, Lalies 12 (1993), 75-115
Boyce, B., The Language of the Freedmen in Petronius’ Cena Trimalchionis. Leiden 1991
Cabrillana, C., Multifunctional Analysis of Word Order, Aspects of Latin (1996), 377-388
Cabrillana, C., Structures of Identification and Attibrution with « sum », Estudios de
lingüística latina 1 (1998), 217-233
Cabrillana, C., Type of Text, Pragmatic Function, and Constituent Order, Latin vulgaire - Latin
tardif (1999), 319-330
Cabrillana, C., On the Integration of Theme Constituents in the Predication in Latin, Euphrosyne
27 (1999), 417-427
Calboli, G., The development of Latin (Cases and Infinitive), Latin linguistics (1983), 41-57
Conte, G., The Hidden Author. Berkeley (Calif.) 1996
Coseriu, E., Latin et Grec dans le Latin dit « vulgaire », Aspects of Latin (1996), 27-37
123
Courtney, E., A Companion to Petronius. New York 2001
Devine, A.M., The Latin Thematic Genitive Singular. Oxford 1970
Devine, A.M. – Stephens, L.D., Latin Word Order: Structured Meaning and Information.
Oxford 2006
Galdi, G., On the Latin Genitive: Some Special Usages, Papers on grammar 8 (2002), 101121.
Gaide, F., Intuitions linguistiques de Pétrone dans sa mise en scène des affranchis de la Cena,
Latomus 54 (4) (1995), 856-863
Hernández, A.M., The Ablative Absolute in Late Latin, Aspects of Latin (1996), 471-482
Herman, J., Le latin vulgaire. Parijs 19752
Hofmann, J.B., Lateinische Umgangssprache. Heidelberg 19513
Horsfall, N., The Uses of Literacy and the Cena Trimalchionis, I. G&R 36 (1989), 74-89
Horsfall, N., The Uses of Literacy and the Cena Trimalchionis, II. G&R 36 (1989), 194-209
Hunink, V., Satyrica. Amsterdam 2006
Janse, M., La loi de Wackernagel et ses extensions en latin, TEMA 1 (1994), 107-146
Janse, M., Review of Adams 1994, Kratylos 42 (1997), 105-116
Jensson, G. T., The Recollections of Encolpius. Eelde 2004
Jong, J. R., de, Word Order within Latin Noun Phrases, Latin Linguistics (1983), 131-141
Lloyd, P.M., On the Definition of ‘Vulgar Latin’, NPhM 80 (1979), 110-122
Marouzeau, J., L’ ordre des mots dans la phrase latine, II: Le verbe. Paris 1938
Müller, R., Sprachbewuβtsein und Sprachvariation im lateinischen Schriftum der Antike.
München 2001
Nelson, H.L.W., Petronius en zijn vulgair Latijn. Een stilistisch-grammatische studie over
de zoogenaamde « vulgaire dictie » in de Cena Trimalchionis, I : Inleiding en formeelgrammatische Problemen. Haasbeek 1947
Panhuis D., The Latin Ablative. A Study in Syntax and Semantics, CJ 73 (1978), 323-335
Panhuis D., The Communicative Perspective in Latin Word Order. Amsterdam 1982
Panhuis D., The Communicative Perspective in the Sentence. A Study of Latin Word Order.
Amsterdam 1982
Panhuis, D., Comments on J.R. de Jong’s Paper, Latin Linguistics (1983), 142-144
Panhuis, D., Is Latin an SOV language ? A Diachronic Perspective, IF 89 (1984), 140-159
Pinkster, H., Latin Linguistics and Linguistic Theory. Amsterdam 1983
Pinkster, H., Latijnse syntaxis en semantiek. Amsterdam 1984
124
Polo, C., Latin Word Order in Generative Perspective: an Explanatory Proposal within the Sentence
Domain Universal Grammar in the Reconstruction of Ancient Languages, Studies in
generative grammar 83 (2005), 373-427
Pope, M.K., From Latin to Modern French. Manchester 19522
Serbat, G., L'ablatif absolu, REL 57 (1979), 340-354
Slater, N.W., Reading Petronius. Baltimore 1990.
Van Acker, M., Quelques reflections d’ordre conceptuel et terminologique relatives à la
transition latin / langues romanes à partir de la notion de ‘latin vulgaire’, ZRPh 123: 4
(2007) 1-23
Väänänen, V., Trimalcion et ses convives parlaient-ils italien?, NPhM 70 (1969), 604-611
Väänänen, V. (1981 a), Introduction au latin vulgaire. Parijs 1981
Väänänen, V. (1981 b), La préposition latine de et le génitif, Rech. & récréat. latino-rom.
(1981), 89-119
Wright, R., Late Latin and Early Romance in Spain and Carolingian France. Liverpool 1982
Wright, R., Latin and the Romance Languages in the Early Middle Ages. London & New York
1991
Tekstuitgave
Friedlaender, L., Cena Trimalchionis. Mit Deutscher Überzetsung und erklärende
Anmerkungen von Ludwig Friedlaender. Amsterdam 1960
Vertalingen
Hunink, V., Satyrica. Amsterdam 2006
Leeman, A.D., Satyricon / Petronius; vert. en toegelicht door A. D. Leeman. Amsterdam 1989
Internetbronnen
www.thelatinlibrary.com
Bijlage
Tekstcorpus: De Cena Trimalchionis (r. 1-959)
125