Darmkanker: studie in laboratorium naar rol witte bloedcellen

MON02 PAG 08-09
02-04-2007
14:47
Tekst: Gert-Jan van den Bemd
Pagina 2
Beeld: Levien Willemse
Bevordert chirurgie uit
Darmkanker: studie in laboratorium naar rol witte bloedcellen
Iedere chirurg weet dat een tumor uitsnijden
niet zonder risico’s is. Verondersteld wordt
dat de operatie zou kunnen leiden tot meer
uitzaaiingen. Miranda ten Kate onderzocht in
het laboratorium wat de mogelijke rol van
witte bloedcellen hierbij is.
Alvleesklierkanker
• De alvleesklier, of pancreas zoals artsen liever zeggen, is een langwerpig orgaan dat
bovenin de buikholte ligt. Het dient om enzymen en hormonen aan te maken
• Enzymen spelen een hoofdrol bij de vertering van ons voedsel; hormonen sturen
•
•
anker van maag, darm en
lever komt in de westerse
wereld veel voor. Jaarlijks
sterven in de welvarende landen 200.000 mensen aan
deze aandoeningen. Maar er is ook
goed nieuws: in Nederland is de kans
om darmkanker te overleven de afgelopen decennia gestegen. Dat is te
danken aan verbeterde behandelingstechnieken, zo stelde KWF Kankerbestrijding in het rapport ‘Kanker
in Nederland’, van eind 2004.
K
zich kunnen nestelen in andere organen.”
Ze nuanceert: “Toch lijkt dit niet een
sluitende verklaring voor het terugkeren en uitzaaien van de tumoren na
een operatie. De meeste van de ontsnapte cellen zullen namelijk door het
afweersysteem worden vernietigd en
dus niet in staat zijn om zich in het
weefsel te nestelen en uit te groeien tot
een tumor.”
•
•
meerdere processen aan, denk aan de stofwisseling en spijsvertering
KWF Kankerbestrijding stelt dat het niet mogelijk is dé oorzaak van alvleesklierkanker
aan te geven
Wel noemt het fonds als risicofactoren: roken, chronische ontsteking van de alvleesklier, overmatig alcoholgebruik. Ook voeding speelt een rol
KWF Kankerbestrijding nuanceert het bovenstaande door te stellen dat het beschermend effect van groenten en fruit bij alvleesklierkanker onvoldoende is aangetoond.
Hetzelfde geldt voor het beschadigende effect van veel alcohol
“Het drinken van koffie geeft geen verhoogd risico,” zo stelt KWF Kankerbestrijding
Dat de operatie een rol speelt in de uitzaaiingen, bleek onder meer uit onderzoek dat zo’n tien jaar geleden is
uitgevoerd in het laboratorium voor
Uitzaaiingen
Niet de darmkanker zelf, maar de uitzaaiingen zijn in de meeste gevallen
verantwoordelijk voor het overlijden
van de patiënt. Darmkanker zaait vaak
uit naar de vlakbij gelegen lever, maar
ook naar verderop gelegen organen,
zoals de longen.
Een uitgezaaide tumor worden meestal door de chirurg weggesneden, maar
helaas keren bij sommige patiënten na
verloop van tijd tumoren terug.
Via de bloedbaan
Dat tumoren bij veel patiënten binnen
een jaar na de operatie terugkeren,
lijkt er op te wijzen dat de operatie zelf
heeft bijgedragen aan de nieuwe uitzaaiingen. Dr. Miranda ten Kate heeft
het verband tussen de operatie en de
uitzaaiingen onderzocht. Zij keek
daarbij naar dikkedarmkanker en
alvleesklierkanker, en licht toe: “Voor
een deel is er mogelijk een direct
effect: door te snijden in het tumorweefsel zullen kankercellen losraken
en in de bloedbaan terechtkomen. Via
het bloed worden de tumorcellen
door het lichaam verspreid, waarna ze
8
apr/mei 2007
MONITOR
Geeft snijden meer kans op uitzaaiingen?
experimentele en oncologische chirurgie van Erasmus MC. In een studie
met ratten ontdekten onderzoekers
dat er veel meer tumoren in de buik
MON02 PAG 08-09
02-04-2007
14:47
Pagina 3
WITTE BLOEDCELLEN
STUDIE IN LAB
ie uitzaaiingen?
ontstaan als er darmkankercellen in de
buikholte worden gespoten waarin,
kort daarvoor, door een chirurgische
ingreep schade was aangebracht.
Recenter onderzoek toonde aan dat er
ook meer uitzaaiing van darmkankercellen plaatsvindt naar organen die
verder van de buikholte verwijderd
liggen.
Rol witte bloedcellen
Onderzoekers veronderstellen dat er
kort na de operatie iets in het lichaam
van de rat gebeurt waardoor de kankercellen eenvoudiger aanhechten in
de buikholte, en ook kunnen uitzaaien naar organen.
Dat een chirurg bij het wegsnijden van
kanker niet alleen tumorweefsel maar
ook gezond weefsel beschadigt, is
onvermijdelijk. Het lichaam zal proberen de schade zo snel mogelijk te
herstellen. Dat gebeurt door het
opstarten van een immuunreactie,
waarbij witte bloedcellen worden
geactiveerd. Witte bloedcellen zijn
belangrijk bij het voorkomen van een
infectie door bacteriën. Dat doen ze
onder andere door het uitscheiden
van speciale stoffen: cytokinen en
zuurstofradicalen. Die helpen schadelijke bacteriën te doden en op te ruimen.
Buikvocht ingespoten
Dr. Ten Kate: “Dat witte bloedcellen
een rol spelen bij de uitzaaiing van
tumoren, is bevestigd door een rattenstudie. Daarbij werd een rat in de
buikholte geopereerd. Vervolgens
werd wat buikvocht verwijderd.
Wanneer we dit buikvocht samen met
darmkankercellen bij een gezonde rat
inspoten, ontstonden er veel meer uitzaaiingen dan bij een injectie met
alleen maar darmkankercellen. Het
buikvocht van de geopereerde rat
bleek veel witte bloedcellen te bevatten, maar ook zuurstofradicalen en
cytokinen die de geactiveerde witte
bloedcellen hadden geproduceerd.
Het bleek dat vooral de zuurstofradicalen een belangrijke rol speelden.
Wanneer we remmers van de zuurstofradicalen, zogenoemde scavengers
toedienden, werd de uitzaaiing van de
tumoren namelijk duidelijk geremd.”
Experiment kweekplaten
Dr. Ten Kate zette het onderzoek naar
de rol van de witte bloedcellen en de
stoffen die ze produceren voort.
Afgelopen januari promoveerde ze aan
de Erasmus Universiteit Rotterdam op
het proefschrift: ‘De invloed van chirurgie op het ontstaan van tumorrecidief op afstand.’
Tijdens haar promotieonderzoek verrichtte ze geen onderzoek bij patiënten en gebruikte ze evenmin ratten.
Zij werkte met in vitro-modellen,
waarbij cellen worden gekweekt in
kweekplaten. Dat was een bewuste
keuze. Dr. Ten Kate: “Deze aanpak
stelt je in staat met menselijke cellijnen te werken. Door gebruik te
maken van dit in vitro-model zijn we
bovendien in staat om één factor
afzonderlijk te bestuderen. Doe je dit
soort onderzoek in proefdieren of bij
patiënten, dan heb je toch het probleem dat er allerlei processen een rol
gaan spelen. Bijvoorbeeld: bij een
operatie wordt er een complexe ontstekingsreactie ontketend, waardoor
je nooit precies weet welk effect door
een bepaalde factor wordt veroorzaakt. Door gebruik te maken van cellen in kweekplaten kunnen we nauwkeurig kijken naar bijvoorbeeld het
directe effect van zuurstofradicalen
op de aanhechting van tumorcellen.
Zo is preciezer het mechanisme te
ontrafelen dat mogelijk een rol speelt
AFWEGING: WEL/NIET OPEREREN?
Bij elke behandeling, dus ook een operatie waarbij een tumor wordt weggesneden, weegt
de arts de voor- en de nadelen af. Als er in totaal meer positieve dan negatieve effecten te
verwachten zijn, zal de behandeling doorgaan, tenzij de patiënt dit niet wil.
Het chirurgisch wegsnijden van tumoren behoort nog steeds tot de meest toegepaste vormen van behandeling, samen met bestraling (radiotherapie) en de chemokuur. Dit
ondanks het feit dat chirurgen erkennen dat het snijden schade veroorzaakt in het lichaam
en er aanwijzingen bestaan dat zo’n operatie de kans op uitzaaiingen vergroot.
bij het uitzaaien van tumorcellen na
een operatie.”
Endotheelcellen
Dr. Ten Kate was bij haar onderzoek
vooral geïnteresseerd in uitzaaiing van
darmkankercellen naar de verder gelegen organen, in het bijzonder de longen. Om die situatie in het laboratorium te imiteren, werden de darmkankercellen samen met endotheelcellen
in een speciale plaat gekweekt.
Endotheelcellen zijn de cellen van
bloedvaten die ook door de longen
lopen. Deze endotheelcellen zijn de
eerste cellen waar darmkankercellen
die in het bloed circuleren aan zullen
moeten hechten voordat ze kunnen
uitzaaien.
‘Scavengers’
Dr. Ten Kate: “Wanneer de endotheelcellen eerst werden behandeld met
geactiveerde witte bloedcellen, zagen
we dat er meer darmkankercellen aan
de endotheelcellen hechtten. Ook
zagen we, net als bij de onderzoeken
in de ratten, dat de aanhechting toenam wanneer we de endotheelcellen
tevoren behandelden met zuurstofradicalen. We konden dit effect remmen
door middel van de scavengers; stoffen die zuurstofradicalen kunnen bin-
“Resultaten mogen
niet worden ‘vertaald’
naar patiënten”
den. Ook hebben we gekeken naar
andere factoren die geactiveerde witte
bloedcellen produceren, de cytokinen. Het bleek dat deze cytokinen
eveneens in staat zijn om de binding
van darmkankercellen aan endotheelcellen te stimuleren.”
Zonder patiënten
Dr. Ten Kate benadrukt dat haar
onderzoek niet met patiënten is uitgevoerd: “Onze resultaten hebben we
verkregen met onderzoek van cellen
in kweekflessen. Het is niet juist om
deze resultaten direct te vertalen naar
patiënten en risico’s van uitzaaiingen
door operaties. We hebben wel aangetoond dat geactiveerde witte bloedcellen stoffen uitscheiden die de aanhechting van darmkankercellen aan
endotheelcellen stimuleren. Of dit
proces ook een rol speelt na operaties
van mensen moet worden vastgesteld
met een vervolgonderzoek.”
Ze benadrukt nog eens dat uit haar
bevindingen niet blijkt dat een chirurgische ingreep bij darmkanker beter
achterwege kan blijven: “Een operatie
is voor de meeste patiënten met een
tumor in het maag-darmstelsel de
enige kans op genezing.” ■
Dikkedarmkanker
• Kanker aan de dikke darm behoort in Nederland tot de meest voorkomende soorten
•
•
•
•
•
•
kanker, net als long-, prostaat- en borstkanker. De meeste tumoren zitten in de laatste
delen van de dikke darm: het sigmoïd en de endeldarm
Bij bijna de helft van de patiënten met darmkanker (40%) keert de kanker na een
operatie terug. Vaak zaait de tumor bij hen uit naar de buikholte, lever en longen
De kans om dikkedarmkanker te krijgen hangt waarschijnlijk samen met eetgewoonten. Aangeraden wordt elke dag voldoende groenten en fruit eten. Mogelijk heeft
vezelrijke voeding ook een beschermend effect, maar zeker is dit niet
Recente studies hebben het beschermend effect van groente, fruit en vezels in twijfel
getrokken. Het advies om deze in voldoende mate te eten, blijft echter overeind. Ook
om andere redenen zijn dit namelijk waardevolle bestanddelen van een maaltijd, stelt
het Voedingscentrum
Leefgewoonten spelen eveneens een rol bij darmkanker: neem voldoende beweging,
liefst één uur matige beweging per dag en één uur intensieve beweging per week, zo
adviseert het Wereld Kanker Onderzoek Fonds
Er zijn meer factoren die invloed uitoefenen op de kans om darmkanker te krijgen,
onder meer het hebben van poliepen en - bij zeldzame vormen van darmkanker
(bijvoorbeeld HNPCC of Lynchsyndroom) - de erfelijkheid
Vroege opsporing en behandeling van darmkanker vergroten de kansen op overleving.
In Nederland is het eerste proefbevolkingsonderzoek hiernaar gestart, zie pagina 5
MONITOR
apr/mei 2007
9