Het effect van behandeling bij SLI

Het effect van behandeling bij SLI
Dr. Annette Scheper, klinisch linguïst
Dr. Juliane Cuperus, klinisch neuropsycholoog
Unit Specialistische Zorg RZO
SIMEA congres
12 april 2013
Unit Specialistische Zorg
Spraak & Taal Ambulatorium Kentalis Eindhoven / Utrecht:
diagnostiek en behandeling van kinderen met Specifieke
Taalontwikkelingsstoornissen (S-TOS)
Proeftuin van nieuwe methodieken en interventies
Monitoren van diagnostische gegevens van S-TOS kinderen voor en na
multidiscipliniare behandeling met behulp van website MICAS (2012)
2
Spraak & Taal Ambulatorium Kentalis
Geïntegreerd diagnostisch beeld vanuit interdisciplinaire diagnostiek:
• audiologie
• neuropsychologie
• linguïstiek
Kortdurende interdisciplinaire behandeling (8 weken) van kinderen
met S-TOS door logopedisten, neuropsychologen en communicatief
begeleiders met adviezen naar ouders, school en logopedie
Evidence-based werkwijze met uniforme verzameling van data voor
wetenschappelijk onderzoek naar profielen van talige
informatieverwerking bij kinderen met specifieke spraak-taalstoornissen
Mogelijkheid tot effectonderzoek naar specifieke interventies
3
Onzichtbare handicap:
ESM - STS – SLI – TOS - STOS – TSS –OD
Ik heb ESM
Ik heb STS
Ik heb TOS
Wàt heb jij?!
Ik heb SLI
Ik heb STOS
Ik heb OD
Ik heb TSS
4
Terminologische verwarring
Kinderen met ‘Ernstige Spraak-taal Moeilijkheden’ ESM =
STS Specifieke Taal Stoornis (boek Koninklijke Kentalis)
TOS Taal ontwikkelingsstoornis (Kentalis Vroegbehandeling)
SLI Specific Language Impairment (Internationaal onderzoek)
STOS Specifieke Taal Ontwikkelings Stoornis (Lectoraat Logopedie HU)
TSS Taal Spraak Stoornis (Simea 2012)
OD Ontwikkelingsdysfasie =
neurologische spraaktaalontwikkelingsstoornis
(Zink & Breuls, 2012)
5
Definitie kinderen met S-TOS
Dorothy Bishop (2010) schrijft:
“kinderen met SLI hebben een ‘assepoester’-status”
Voorstel eenduidige term:
DLD: Developmental Language Disorder
Dutch DLD Network, Radboud Universiteit (start 2012):
- uniforme terminologie
- opstellen inclusiecritera
- onderzoek naar de genetische basis van
spraak-taalproblemen
6
Definitie kinderen met S-TOS
Executieve Functies (EF)
paraplu-term voor hogere controlefuncties van de hersenen die mensen in staat
stellen om zich beheerst, planmatig en sociaal aanvaardbaar te gedragen
(Pennington & Ozonoff, 1996)
S-TOS kinderen hebben stoornissen in spraak-taal, aandacht en EF (Schwartz,
2009):
-
Volgehouden auditieve aandacht
Werkgeheugen
Inhibitie
Planning
Cognitieve flexibiliteit
Planning
Niet-verbale vloeiendheid
Ongeveer 7% van alle kinderen heeft S-TOS (Tomblin et al., 1997)
7
Definitie kinderen met S-TOS
Gangbare definitie van S-TOS op basis van exclusiecriteria:
- geen gehoorproblemen
- geen algemene intelligentieproblemen
- geen ernstige neurologische problemen
- geen psychiatrische problemen
Nieuwe definitie van S-TOS nodig op basis van inclusiecriteria:
Goede beschrijving van de specifieke problemen van kinderen met TOS,
waarbij factoren die de stoornis (mogelijk) veroorzaken of instandhouden
worden meegenomen
8
Gevolgen S-TOS op lange termijn
Kinderen met S-TOS hebben een verhoogd risico om ook
psychiatrische problemen (ADHD, ASS) te ontwikkelen (Beitchman et al.,
1989, 1990)
Des te ernstiger de spraak-taalstoornis, des te hoger het risico op
bijkomende problemen
Follow-up onderzoek (Elbro, Dalby & Maarbjerg, 2010):
Kinderen met spraak-taalproblemen op jonge leeftijd zijn na 30 jaar
opnieuw onderzocht → als volwassene hebben zij vaak problemen op
academisch en socio-economisch gebied:
-
zij hebben moeite met schriftelijke taalverwerking
zij hebben vaak geen vaste baan
zij hebben een lage sociaal-economische status (SES)
Taal van kind met S-TOS
doelwoord
Parachute
benoemen
waar is het
voor
bedoeld?
Een meneertje Om naar
hangt aan iets beneden
#3
te gaan
Luchtballon?
Bijna.
Parasol
#3 Eh, weet ik
niet
fonologische
cue
…para
para #2 plu
bijna, lijkt het
ook op,
parach… sjoei
chute
schuut
10
Benoemen S-TOS
(McGregor & Leonard, 1989)
Om het woord ‘slak’ te leren als concept en daarna te kunnen benoemen,
zijn de volgende neurocognitieve functies nodig:
Goede volgehouden auditieve aandacht
Goed fonologisch korte termijn of werkgeheugen
Goede opslag in het semantisch geheugen (LTG)
Snel en goed oproepen uit het semantisch geheugen (LTG)
11
Benoemen S-TOS
Kinderen met S-TOS hebben vaak een gemiddelde passieve
woordenschat, maar een benedengemiddelde actieve woordenschat
Het semantisch netwerk van kinderen met S-TOS is minder ‘verdicht’,
dan het netwerk van kinderen met een normale taalontwikkeling
↓
tussen representaties van betekenis en klank zijn minder en
zwakkere verbindingen in het netwerk (Leonard & Deevy, 2004)
Diagnostiek bij S-TOS moet ook gericht zijn op:
- auditieve verwerking
- auditieve aandacht
- werkgeheugen (o.a. fonologisch KTG, LTG, EF)
12
Inrichting semantisch geheugen
(Van de Rhoer & Vermeer, 2005)
Breedte van de woordenschat = aantal woorden als basis van kennis
Diepte van de woordenschat = kwaliteit van de woordkennis
↓
1 mate van exacte betekenis (precision of meaning)
2 fonologische, semantische, morfologische, syntactische, pragmatische
en orthografische kennis (comprehensive word knowledge)
3 mate waarin een woord verbonden is met andere woorden
(network knowledge)
Hoe dichter het netwerk rond een woord is, hoe dieper de woordkennis
van dat woord is (Vermeer, 2001)
13
Diagnostiek benoemen
Auditieve verwerkingstaken
- Spraak in ruis test
- Gefilterde spraak test
- Dichotisch spraakverstaan
14
Diagnostiek benoemen
Neurocognitieve taken
- Teach tel mee: auditieve aandacht – volhouden, selectief en switchen
- WISC: cijferreeksen
- 15 woorden test: inprenting, leercurve en lange termijn opslag
- Nepsy: verbale fluency
15
Diagnostiek benoemen
Linguistiek
- PPVT-III-NL: passieve woordenschat
- Nonwoordrepetitietaak: fonologisch werkgeheugen
- CB & WL: automatiseren van informatie
- WWT Renfrew: actieve woordenschat
16
Diagnostiek benoemen
Kinderen S-TOS hebben problemen met het snel en goed opslaan van
nieuwe woorden
complexiteit nonwoorden:
2
2 lettergrepen: daa - nes
3 lettergrepen: veu- joe - tup
4 lettergrepen: koo - vie - waa - lan
5 lettergrepen: baa - me - rie - noo - ves
4
Vaardigheid nazeggen van nonwoorden:
- afhankelijk specifieke klanken in woord
- afhankelijk aantal buurwoorden
17
Diagnostiek benoemen
S-TOS kinderen hebben problemen met opslag en oproepen van
semantische en fonologische woordvorm
• doelwoord verrekijker “iets heel dicht kijken”
• doelwoord ananas “die weet ik even niet”
“citroen”
“ananas” [hulp fonologische cue]
18
Kenmerken taal benoemproblemen
(Newman & German, 2002)
herformuleringen
redundante herhalingen
vertraagde reactietijd bij benoemtaak
gebruik van fillers (eh, uhm)
ondersteunende of vervangende gebaren
lege naamwoorden (ding)
lege hoofdwerkwoorden (gaan, doen)
fonologische vervangingen (parasol voor parachute)
semantische vervangingen (zwaan voor eend)
19
Behandeling STA
Interdisciplinaire behandeling:
school
KIND 1-op1- setting
1 metacognitief niveau: psycho-educatie
2 functietraining
3 strategiegebruik
ouders
kind
logopedie
OUDERS
Gedrag ouders en kind nog beter op elkaar afstemmen om de verbale
interactie te verbeteren
SCHOOL & LOGOPEDIE
Afgestemde adviezen
20
Onderzoek effectiviteit
behandeling STA
Kenmerken selectie kinderen S-TOS:
- aangemeld bij STA voor ST problemen
- logopedische behandeling laat onvoldoende progressie zien
- leeftijd 6-9 jaar
- uniforme dataverzameling 2009-2013:
audiologische, neurocognitieve en linguïstische gegevens
Exclusiecriteria:
-
PPVT-III-NL WBQ < 70
verstandelijke beperking
matig of ernstig gehoorverlies
ernstige medische/neurologische problematiek
21
Doelgroep STA
SLI n=92
M: 68 / V: 24
leeftijd
OM verleden
NV-IQ
Gemiddeld (SD)
3:01
7;6 (0,8)
13 (14%)
106 (12,4)
CBCL T-score
52,6 (10,5) *
TRF T-score
54,7 (7,4) *
BRIEF T-score
55,7 (12,6) *
BRIEF - metacognitie
61 (17,4) *
BRIEF - werkgeheugen 69,3 (20,3) *
CCC ACS
87,77 (19,3)
CCC Prag
50 (8,5)
22
Resultaten STA-kinderen (n=85)
(Scheper, Cuperus, Bron, van der Vlugt, Vugs & ter Wal, 2011)
80
Linguistische vaardigheden
70
60
SLI
50
Normative
group
40
30
20
10
0
NWR
WWT
MLU B
MLU F
APT
Ongr. B Ongr. F Compl. B Compl. F Plot B
Plot F
Kinderen S-TOS presteren bij benoemen, NWR, grammaticaliteit,
complexiteit en vertelvaardigheid significant slechter dan normgroep
23
Resultaten 92 STA-kinderen
(Scheper, Cuperus & Baas, 2012)
90
Auditieve verwerking S-TOS
80
Stoornis aantal
kinderen
70
Normaal aantal
kinderen
60
50
40
30
20
10
0
Spraak in ruis
Gefilterde spraak
Dichotisch spraakverstaan
AVP
60% (n=55) heeft auditieve verwerkingsstoornissen (AVP)
Problemen met spraakverstaan in ruis komen het meest voor
Groep met AVP+ verschilt niet van groep AVP- op de auditieve
aandachtstaken, dus auditieve verwerking ≠ auditieve aandacht
24
Resultaten 92 STA-kinderen
(Scheper, Cuperus & Baas, 2012)
Executieve functies S-TOS
14
S-TOS
12
Normgroep
10
8
6
4
2
0
Volg. aandacht
Sel. aandacht
Switchen aandacht
Cijferreeksen
Inprenting
LTG
Fluency
Kinderen S-TOS hebben een significant slechtere prestatie op:
- volgehouden aandacht
- switchen van taken
- auditieve geheugen (KTG, WM, LTG)
25
Effect behandeling 92 STA-kinderen
(Scheper, Cuperus & Baas, 2012)
20
Pre and post neurocognitieve vaardigheden S-TOS
18
16
pre interventie
14
post
interventie
12
10
8
6
4
2
0
auditieve aandacht
fluency
inprenting
LTG
Kinderen gaan significant vooruit op het inprenten van verbale informatie:
3,95 woorden → 4,96 woorden
26
Effect behandeling 92 STA-kinderen
(Scheper, Cuperus & Baas, 2012)
50
Pre and post linguistische vaardigheden S-TOS
45
40
pre interventie
35
post
interventie
30
25
20
15
10
5
0
Fonologisch STM (P)
MLU (rs)
Benoemen (P)
Kinderen gaan significant vooruit in het benoemen van naamwoorden en de
zinslengte bij vertelvaardigheid:
- Zinslengte: 6 woorden → 7 woorden
- Benoemvaardigheid: 36% naamwoorden → 54% naamwoorden
27
Brug tussen wetenschap & praktijk
20
18
16
14
12
10
audiologie/
neurocognitie/
linguistiek
S-TOS
8
6
4
2
0
auditieve
aandacht
inprenting
28
Interdisciplinaire behandeling S-TOS
1 Psycho-educatie: metacognitief
Het brein
Het geheugen
Wat gebeurt er bij jou?
 metaforen
Afgestemd op niveau en profiel van het kind
29
Interdisciplinaire behandeling S-TOS
2 Geheugenstrategietraining:
herhalingsstrategie
Herhalen
Herhalen
Herhalen
tactiele ondersteuning
visuele ondersteuning
mentale ondersteuning
categoriseren
30
Interdisciplinaire behandeling S-TOS
3 Sociaal-emotionele training
31
S-TOS en woord leren
S-TOS kinderen moeten nieuwe woorden vaker aangeboden krijgen dan
kinderen met een normale taalontwikkeling
Normale taalontwikkeling: 3-5 keer aanbod van nieuwe woorden
Specifieke taalstoornis: meer dan 10 keer aanbod van nieuwe woorden
Bij kinderen met S-TOS gaat het leren van woorden nog moeilijker, als:
-
alleen visuele informatie beschikbaar is
taak complexer wordt
nieuwe woorden klanken hebben die minder vaak voorkomen
(Alt & Plante, 2006)
32
Interdisciplinaire behandeling S-TOS
4 Semantisch-syntactische benadering (German, 2002):
• doel = betere toegang tot semantisch netwerk (declaratieve LTG)
• maakt gebruik van thematisch en ervaringsgericht leren
• specifiek inzetten van geleerde geheugen strategieën:
- omschrijven
- tekenen
- uitbeelden, gebaren
- associatieve woorden
semantische context in zinnen is opstap naar doelwoord
33
Interdisciplinaire behandeling S-TOS
5 Fonologisch-semantische benadering (German, 2002):
• doel = betere toegang en opslag complexe woordvormen
(declaratieve LTG)
• versterken van auditieve waarneming en fonologisch netwerk
• maakt gebruik van buurwoorden die de opstap naar het
doelwoord zijn (buurwoorden-ophaalstrategie)
34
Interdisciplinaire behandeling S-TOS
Buurwoorden-ophaalstrategie:
stap 1 versterken metalinguïstisch bewustzijn →
opdelen doelwoord lettergrepen, opschrijven en
visualiseren in kleuren
stap 2 zelfbedachte lexicale prompt
hier-o-glie-ven
hiero-geliefden
stap 3 via interne lexicale prompt oproepen van
doelwoord
35
Adviezen – aanpassing omgeving
Voorwaarden voor geheugen:
• Zorg dat je de aandacht hebt van het kind
(is de informatie aangekomen?)
• Motivatie
Verminder (werk)geheugeneisen:
• Hoeveelheid informatie
• Rustig spreektempo
• Eenvoudige instructies
• Opdrachten opdelen
• Benadruk kernelementen van opdracht/instructie
Maak gebruik van de sterke kanten van het kind!
36
Adviezen – hulpmiddelen
Externe hulpmiddelen inzetten om het geheugen te ondersteunen:
•
Kladblokje
•
Picto’s/steekwoorden
•
PC/telefoon
• Etc.
37
Adviezen aanbod door omgeving
Woordenschat
Semantisch:
• Thematisch werken (aansluiten bij thema school)
• Categoriseren/ordenen
• Mindmap/woordweb
• Multimodaal aanbod (visueel, auditief, tactiel, etc.)
• Ervaringsgericht leren
• Koppelen aan bekende informatie (associëren)
• Herhaald aanbod
38
Adviezen aanbod door omgeving
Woordenschat
Oefeningen voor fonologische ontwikkeling en fonologisch
bewustzijn:
• Rijmen
• Kritisch uitluisteren van woorden
• Auditieve closure (‘– ee – over’ wordt ‘zeerover’ )
• In letter grepen verdelen
• Schriftbeeld
• Visualiseren in kleuren
• Herhaald aanbod
• Etc.
39
Adviezen - strategieën
Voorwaarde voor aanleren strategieën:
het kind moet metacognitief en metalinguïstisch kunnen werken
Stimuleren inzetten geheugen (opslag) strategieën
Stimuleren inzetten woordvindingsstrategieën
• Hulp vragen
• Tijd, vb “laat me even denken, dan kom ik er op”
• Eerste letter
• Omschrijven
• Mentaliseren
• Uitbeelden/gebaren
• Tekenen
• Aanwijzen
40
Conclusie S-TOS en woord leren
Noodzaak tot interdisciplinaire diagnostiek bij benoemproblemen:
audiologie – neuropsychologie - linguïstiek → inzicht in:
Niveau 1: hersenen (aanleg, genen)
Niveau 2: cognitieve functies
Niveau 3: gedrag
Behandeling moet zich richten op auditieve aandacht, werkgeheugen,
EF en woordkennis / woordproductie
Fonologische en semantische aspecten van (werk)woorden
Evidence-based onderzoek nodig naar:
- neurocognitieve profielen van kinderen met benoemproblemen
- effect van specifieke behandeling
41
Conclusie S-TOS en woord leren
• Eenduidige term kiezen voor kinderen met S-TOS
• Goede inclusiecriteria opstellen voor kinderen met S-TOS
• Theoretisch model voor woordproductie nodig op basis van nieuwe
inzichten
• Evidence based diagnostiek en behandeling van problemen bij
begrijpen en benoemen van woorden
• Toegepast wetenschappelijk onderzoek bij S-TOS uitvoeren naar
leren van woorden en woordproductie
42
Met dank aan
Alle kinderen en ouders van 2009 t/m 2012
Alle medewerkers Spraak & Taal Ambulatorium eindhoven / Utrecht
AnnemiekPleunAnneliesNienkeMartinaLiekeAnnemiekeMarianneLoekie
NienkeChantalSteffieIrisMarionHanneMeikeNazifeEstherJeanneJantine
FrancisTarishaMaschjaKatjaNancyPaulienLindaMiekeMarije
43
Bedankt voor jullie aandacht
Vragen?
[email protected]
[email protected]
44