Seneca`s Meesters en slaven

Seneca
Daarnaast waren er ook nog brieven die bij schrijven al bedoeld waren om gepubliceerd te
worden, maar waarin de schijn hoog wordt gehouden dat ze aan een persoon gericht waren.
Dit zijn bijvoorbeeld de brieven van Seneca aan Lucilius, die door sommigen ook wel ‘cursus
filosofie in briefvorm’ worden genoemd.
Leven
Lucius Annaeus Seneca werd in 5 v. Chr. in het Spaanse Cordoba geboren. Hij was daarom
geen echte Romein, en heeft zijn hele leven geprobeerd ‘Romeinser’ dan de Romeinen zelf
te worden. Hij was vooral geïnteresseerd in de filosofie en schreef daar veel over. Seneca
leefde tijdens vier keizers, achtereenvolgens Augustus, Tiberius, Claudius en Nero. Hij was na
de dood van Claudius de opvoeder en adviseur van keizer Nero. Uiteindelijk draait Nero door
en wordt Seneca gedwongen zelfmoord te plegen. Dit gebeurt in 65 n. Chr.
Zijn belangrijkste werk zijn de Epistulae Morales ad Lucilium (Brieven aan Lucilius), die hij
aan het eind van zijn leven in 62/65 publiceerde. Het werk omvat in totaal 124 brieven aan
zijn vriend en leerling Lucilius, alle brieven beginnen met Seneca Lucilio suo salutem. De
brieven kunnen beschouwd worden als een ‘cursus filosofie in briefvorm’. De brieven waren
dan ook nooit verzonden en alleen bedoeld voor publicatie: echte literaire brieven. Door
alles in briefvorm te schrijven werd het persoonlijker en toegankelijker dan een normaal
boek. Met name de stoïcijnse filosofie, waar Seneca aanhanger van was, komt naar voren.
Filosofie
In Rome ging de filosofie voornamelijk over de weg naar geluk. Zaken als leven na de dood
en het ontstaan van de wereld namen ze voor lief. Er waren verschillende manieren om
geluk te bereiken. Seneca was een stoïcijn, een aanhanger van de Stoa. De aanhangers
daarvan geloofden dat de wereld werd geregeerd door ratio (of logos in het Grieks). Dit was
een soort goddelijk materiaal dat in iedereen en alles aanwezig was. Het doel was om de
ratio te begrijpen en zo deugd te bereiken. Dit werd gedaan door secundam naturam vivere
(volgens de natuur (= ratio) leven). De ratio zorgt er namelijk voor dat mensen goed doen.
Verder was het belangrijk dat je je niet hechte aan indifferentia (geld, macht, liefde,
vrienden, en al die andere zaken), want dit waren dingen die er niet toe doen. Je moest niet
enthousiast worden van deze dingen of deze dingen begeren, want de ratio is het enige dat
belangrijk is. Daarom moest je je emoties negeren, dit heet apatheia.
Een andere stroming was het epicurisme. Volgens hen was geluk het wegnemen van angst
waardoor je je in een staat van ataraxia (onverstoorde gemoedstoestand) kon bevinden. Het
hoogste doel was het bereiken van voluptas (genot), maar wel in mate. Verder waren er de
cynici (naar κυων, hond). Het hoogste goed was probabile: alles is waarschijnlijk, nergens is
bewijs voor, vandaar de kritische tot cynische houding. Hierbij hoort onafhankelijkheid van
andere mensen en materiaal bezit. Een beroemde cynicus, Diogenes, leefde in een ton met
alleen zijn mantel en een houten kom, maar hij was wel heel gelukkig.
Brieven aan Lucilius 47 – Meesters en slaven
Plinius was niet de eerste die pleitte voor een humane omgang met slaven. Beroemd is de
brief van Seneca, waarin hij daarvoor een vurig betoog houdt. In zijn Brieven aan Lucilius
heeft hij een brief op genomen over slavernij. Deze is dus ongeveer een halve eeuw eerder
geschreven dan die van Plinius. Zijn brief over meesters en slaven is nog steeds veel gelezen.
Beste Lucilius,
Het doet me een genoegen om van mensen die bij jou vandaan komen te horen dat je
ontspannen met je slaven omgaat. Dat past goed bij je wijsheid en ontwikkeling. ‘Het
zijn slaven’ – nee, ménsen. ‘Het zijn slaven’ – nee, huisgenoten. ‘Slaven’ – nee,
bescheiden vrienden. ‘Slaven’ – nee, medeslaven, als je bedenkt dat Fortuna over
beide groepen evenveel te zeggen heeft.
Zo moet ik dus lachen om mensen die het een schande vinden met hun slaaf te eten.
Hoezo schande? Dat is het alleen vanwege die arrogante gewoonte dat een meester
tijdens het eten een hele ploeg slaven om zich heen heeft staan. En intussen eet hij
meer dan hij op kan. Zijn gretigheid is zo enorm dat hij zijn maag barstensvol stopt, en
doordat die zijn normale functie ontwend is geraakt kost het lossen meer moeite dan
het laden. Maar die arme slaven mogen hun mond niet opendoen, niet eens om wat te
zeggen. Voor elke kik worden ze afgerost en de zweep knalt zelfs bij onwillekeurige
geluiden: hoesten, niesen, hikken. De minste doorbreking van de stilte wordt zwaar
bestraft. Heel de nacht staan ze er zo bij, zonder eten, zonder woorden.
Zo komt het dat deze slaven, die niet mogen praten in aanwezigheid van hun meester,
over hun meester gaan praten. Maar de slaven van vroeger, die niet alleen in
aanwezigheid van hun meester, maar zelfs met hun meester converseerden, die slaven
van wie de mond niet was gesnoerd, die waren bereid om hun nek uit te steken voor
hun meester. Om iets wat hem bedreigede te laten neerkomen op hun eigen hoofd. Ja,
zijn praatten tijdens diners maar zwegen tijdens verhoren!
Dan is er nog dat al even arrogante gezegde ‘zoveel slaven, zoveel vijanden’. Nee, ze
zijn niet onze vijanden, wij maken ze zo. Ik ga nu maar voorbij aan andere wrede,
onmenselijke praktijken: we misbruiken ze alsof ze geen mensen maar vee zijn. Als we
bij het eten aanliggen, is er een slaaf die wegpoetst wat is uitgespuugd, terwijl een
ander onder de banken kruipt en restjes verzamelt die de dronken eters hebben laten
vallen. Weer een ander is snijder van kostbaar gevogelte: strak en vakkundig gaat zijn
hand over borst en achterwerk. De stakker leeft alleen om gevogelte fraai te fileren.
Maar misschien is het beroerder om puur voor je plezier dat soort opdrachten te
geven dan die noodgedwongen uit te voeren.
Een andere slaaf is wijnschenker en moet in vrouwenkleren worstelen met zijn leeftijd.
Hij komt maar niet los van zijn jonge jaren en wordt ernaar teruggetrokken. Zijn
postuur is al dat van een soldaat, maar zijn wangen blijven glad: alle haartjes worden
2
weggeschoren of uitgetrokken. Zo moet hij heel de nacht wakker blijven en zijn tijd
verdelen over ’s meesters drankzucht en wellust – een kerel in bed, een jonge jongen
aan tafel.
Weer een ander heeft tot taak de gasten te beoordelen. Hij moet erbij blijven staan,
de stakker, en kijken wie er zo slijmerig doet, wie zo mateloos brast en bralt dat hij een
uitnodiging voor de volgende dag verdient.
Voeg daarbij nog de inkopers met hun speciale kennis van meneers voorkeuren. Zij
weten wat voor smaakjes hem prettig prikkelen, naar wat voor dingen hij graag kijkt,
welke nieuwigheidjes hem opkikkeren als hij misselijk is en wat hem juist te veel wordt
en tegenstaat, ze weten waar hij nét op die dag zin in heeft.
En met deze mensen eten vindt hij onverdraaglijk! Aan dezelfde tafel aanschuiven als
zijn slaaf, dat doet afbreuk aan zijn verhevenheid! Grote goden! Hoeveel van die
slaven zijn hem de baas?
Ik heb bij Callistus zijn oude meester op de stoep zien staan. De man die Callistus in de
opruiming had gedaan tussen de afgedankte slaven werd nu met anderen
buitengesloten. Zo kreeg hij met gelijke munt betaald door de slaaf die hij bij de eerste
partij had gestopt, waarop de veilingmeester zijn stem mag uitproberen. Nu waren de
rollen omgedraaid en werd hemzelf de deur gewezen, werd hij het huis onwaardig
geacht. De meester verkocht Callistus, maar op hoeveel kwam Callistus de meester te
staan!
Besef goed dat de man die jij je slaaf noemt op dezelfde manier is geboren, onder
dezelfde hemel leeft, evenzo ademt, leeft en sterft. Je kunt hem evengoed zien als
vrije als hij jou als slaaf. De verschrikkingen van Marius1 troffen velen van de hoogste
komaf. Via militaire dienst meenden zij de rang van senator te kunnen bereiken, maar
het lot haalde ze omlaag: ze moesten bijvoorbeeld herder worden of bewaker van een
huisje. Kun jij nu minachting voelen voor een slaaf? Nog terwijl je hem veracht kan zijn
lot het jouwe worden.
Ik wil me niet wagen aan een uitvoerige uiteenzetting over het juiste gebruik van
slaven. We doen vaak bijzonder hoogmoedig, wreed en beledigend tegen hen. Mijn
regels komen hierop neer: ga zo met je ondergeschikte om als je wilt dat je meerdere
dat met jou doet. Telkens als je bedenkt hoeveel macht je hebt over je slaaf, moet je
bedenken dat je meester evenveel macht heeft over jou.
1 Een zinspeling op een periode in de Romeinse burgeroorlogen, met massale vergeldingsacties en
moordpartijen. De Latijnse tekst is overigens onzeker. Misschien wordt hier verwezen naar de
vernietigende nederlaag van de Romeinen onder Varus tegen de Germanen in 9 v. Chr.
3
‘Maar ik heb helemaal geen meester!’ Je bent niet op leeftijd, misschien komt het nog.
Weet je niet hoe oud Hecuba2 was toen ze slaaf werd? Of Croesus3, of de moeder van
Darius4, of Plato5, of Diogenes6? Wees mild in de omgang met je slaaf, en ook
vriendelijk. Laat hem met je praten, overleg met hem, leef met hem samen. Op dit
punt zullen al die verfijnde types me wel toeroepen: ‘Wat een vernedering, wat een
blamage!’ Maar diezelfde types betrap ik erop dat ze vreemde slaven de hand kussen…
Zien jullie dan niet eens hoe onze voorouders hebben gezorgd dat ‘meester zijn’ niets
begeerlijks meer inhoudt, en dat ‘slaaf zijn’ niets beledigends? De meester noemden
zij pater familias en slaven familiares (bij mimevoorstellingen is dat nog altijd zo). Ze
stelden ook een feestdag in – waarop meesters samen met hun slaven de maaltijd
gebruiken – niet uitsluitend op die dag, maar bij uitstek. Slaven mogen dan in huis
erefuncties uitoefenen en rechtspreken, en het huis wordt dus gezien als ministaat. 7
‘Tja, moet ik nu alle slaven bij mij aan tafel zetten?’ Net zomin als alle vrijen. Maar je
vergist je als je denkt dat ik sommige slaven weghoud omdat ze zogenaamd laagstaand
werk doen, zoals een ezeldrijver of ossenknecht. Ik beoordeel ze niet naar hun taken,
maar naar hun karakter. Karakter vorm je zelf, taken krijg je van het lot. Sommigen
mogen met je eten omdat ze dat waard zijn, anderen om het te worden. Hebben ze
namelijk door hun laagstaande werkomgeving iets slaafachtigs over zich, dan raken ze
dat kwijt door de omgang met mensen van niveau.
Ja, Lucilius, vrienden moet je niet alleen zoeken op het Forum en in de Curia; als je
goed oplet, vind je ze ook thuis. Goed materiaal blijft vaak ongebruikt bij gebrek aan
een vakman. Neem de proef op de som en je zult het merken. Zoals het dom is bij de
aankoop van een paard niet het dier te bekijken maar zijn zadel en teugels, zo is het
heel erg doem een mens te beoordelen naar kleding of positie (ook die dragen we als
kleding).
2 Mythologische figuur, vrouw van de Trojaanse koning Priamus. Werd slavin na de val van Troje.
3 Legendarische koning van Lydië (595–ca. 547 v. Chr.), vooral bekend uit het werk van de Griekse
historicus Herodotus (ca. 485–ca. 420 v. Chr.). Kwam na een succesvol bewind uiteindelijk ten val.
4 Darius III, koning van het Perzische rijk (regeerde van 336–330 v. Chr.). Verslagen door Alexander
de Grote. Zijn moeder werd door Alexander met respect behandeld.
5 Volgens overlevering kwam Plato tijdens zijn verblijf in Syracuse in conflict met de tiran Dionysius.
Hij werd gevangen genomen en vervolgens als slaaf verkocht. Later werd hij door een
bewonderaar vrijgekocht.
6 Griekse wijsgeer uit de richting van de Cynici (404–323 v. Chr.), beroemd door allerlei anekdotes.
Zo zou hij in een ton hebben gewoond. Tijdens een reis naar Aegina werd hij door zeerovers
gevangen genomen en verkocht aan een Corinthiër. Die hield hem tot zijn dood in dienst als
opvoeder van zijn kinderen.
7 Een verwijzing naar de Saturnalia, een meerdaags, carnavalachtig eindejaarsfeest.
4
‘Het is een slaaf!’ Misschien een vrije van geest! ‘Het is een slaaf!’ Heeft hij daar
nadeel van? Wijs maar eens iemand aan die geen slaaf is. De een is de slaaf van zijn
wellust, den ander van zijn hebzucht of ambities, en iedereen is de slaaf van zijn hoop
of zijn angst. Ik kan je zo een oud-consul of een vermogend man noemen die de slaaf is
van een dienstertje, ik kan je jongens van adel aanwijzen die voor mimespelers op de
knieën gaan. Geen slavernij zo smadelijk als een die vrijwillig is.
Er is dus geen reden om je door die kieskeurige lui te laten afschrikken en niet hartelijk
om te gaan met je slaven maar hooghartig en vanuit de hoogte. Je slaven kunnen je
beter respecteren van vrezen.
Nu zegt iemand misschien dat ik alle slaven in vrijheid wil stellen en alle meesters
onderuithaal met mijn uitspraak ‘beter respect voor de meester dan vrees’.
‘Ja, echt, zo zei hij het! Moeten ze hem respect betuigen zoals beschermelingen? Zoals
mensen die ’s ochtends komen groeten?’
Wie dat zegt vergeet dat wat voor een god volstaat niet te weinig is voor een meester.
Wie respect krijgt krijgt genegenheid, maar genegenheid gaat niet samen met angst.
Daarom vind ik het volkomen juist watje doet: jij wilt niet door je slaven worden
gevreesd en straft alleen met woorden. De zweep is goed voor beesten.
Niet alles wat ons ergert is ook echt nadelig. Maar we zijn snel aangebrand vanwege
ons luxeleventje: alles wat niet naar onze zin is wekt onze woede. We zijn ons als
koningen gaan gedragen. Ook die vergeten hun eigen kracht en andermans zwakte en
gaan razen en tieren alsof ze onterecht hebben geleden. Een gevaar dat zijn dankzij
hun riante positie beslist niet lopen. Dat weten ze ook wel, maar ze grijpen de
gelegenheid aan om schade toe te brengen – daarom klagen ze. Ze lijden onrecht om
onrecht te doen.
Ik wil je niet langer ophouden, jij hebt geen aansporing nodig. Dat is een van de mooie
dingen van een goede moraal: die is tevreden met zichzelf, blijft zichzelf. Slechtheid is
juist lichtzinnig en zal steeds veranderen. Niet in iets beters maar in iets anders.
Hartelijke groeten,
Seneca
5