Hoedje af voor de vlier

NATUURSTUDIE
Hoedje af voor de vlier
Vlierbloesem (foto Teo van Gerwen)
In Duitsland en Oostenrijk werd vroeger wel eens gezegd dat je je hoed
moest afnemen bij het passeren van een vlierstruik. Maar waarom? Uit respect
voor de struik of uit schrik voor boze geesten en ander gespuis? De vlier, ook wel
buizenhout, geeraard of heulenteer genoemd, is een alom bekende struik die van
oudsher allerlei toepassingen kent. Misschien herken je wel wat fabels en feiten van
deze intrigerende struik!?
YVONNE VOERMANS
De gewone vlier, wie kent
hem niet?
Gewone vlier (Sambucus nigra L.) is een
struik die tot tien meter hoog kan worden.
De schors en de takken zijn dof, maar tellen
vele karakteristieke putjes en oogjes (lenticellen). Binnenin de takken zit een wit zacht
merg, dat gemakkelijk te verwijderen is en
behoort tot een van de lichtste natuurlijke
materialen. De bladeren zijn vijf- tot zeven34
Snep! · 3de trimester 2008
delig en de roomwitte bloemen staan in een
ogenschijnlijk scherm. De vlier is een zeer
algemene plant in Europa, de Kaukasus,
Klein-Azië, West-Siberië en Noord-Afrika,
waar hij op vochtige tot droge stikstofrijke
grond voorkomt tot op 1600 m hoogte.
Door vernieuwde inzichten in onderlinge
verwantschappen tussen plantensoorten
is de vlier niet langer bij de kamperfoeliefamilie ingedeeld, maar samen met de
Gelderse roos (Viburnum opulus L.) bij de
muskuskruiden (Adoxaeae).
Praktische toepassingen
De bladeren, bessen en schors van de vlier
gebruikte men vroeger als kleurstof. Vlierbladeren met aluin geven een groene kleur,
vlierbessen met aluin maken violet en bij
combinatie van aluin met zout ontstaat er
blauw of lila. De schors van vlier met ijzer
NATUURSTUDIE
geeft daarentegen een zwarte kleur. Vlierbloesemextract kende zelfs een cosmetisch
gebruik als haarlotion of aftershave. Een
andere bekende toepassing is het gebruik
van vliertakken als ‘proppenschieter’of
blaaspijp, zeg maar een vlierenfluitje. De
besjes lenen zich ook uitstekend als kleurige munitie.
In de bloemensymboliek heeft vlier verschillende betekenissen en geldt de plant
onder andere als teken van medelijden
of van nederigheid. Op middeleeuwse
schilderijen werd vlier ook als symbool
voor ijver gebruikt, doordat de plant zo
hardnekkig en snel groeit, ongeacht de
omgevingsfactoren.
Guido Gezelle noemt de vlier “een soort
priester waartegen je alles kunt vertellen,
de vlier zal het wel geheimhouden”.
Geneeskunde, geneeskunst en culinair gebruik
Zowel vlierbloesem als vlierbessen worden
gebruikt voor hun medicinale eigenschappen. De bloemen hebben een zweetdrijvend effect en worden gebruikt voor het
stimuleren van het menselijk afweersysteem in het algemeen. Van de bloemen
kun je kruidenthee zetten (eventueel
samen met pepermunt) tegen verkoudheid en griep. Wetenschappelijke studies
hebben aangetoond dat vlier werkzaam is
tegen verschillende types griepvirus en een
klinische studie wees op een afname in de
duur van griepsymptomen. De onderzoekers schreven dit effect toe aan zowel de
verhoogde cytokinineproductie als aan de
directe antivirale werking van het extract.
Bepaalde cytokinines hebben een functie
als boodschapper tijdens afweerreacties op
ontstekingen. Voor het zweetdrijvende en
immunostimulerende effect zijn verschillende werkzame stoffen gevonden.
De bessen zijn licht laxerend en ze kunnen misselijkheid en overgeven veroorzaken als ze in grote hoeveelheden rauw
worden gegeten. De gekookte bessen
worden gebruikt als hartversterkend middel. Daarnaast worden ook aan siroop van
de bessen positieve effecten toegeschreven
bij aandoeningen aan de luchtwegen en bij
zenuwpijnen. Uit een recent onderzoek in
Spanje bleek dat vlier nog altijd een van de
meest gewaardeerde planten is. Enkel wilde tijm (Thymus vulgaris L.) en olijfboom
(Olea europea L.) werden vaker vermeld
voor meervoudige toepassingen.
De Duitse arts Martin Blochwitsch vermeldde in zijn boek ‘Anatomica sambuci’
Uitlopende twijg met lenticellen op het horizontale tak. De vlier werd in de middeleeuwen
gezien als een symbool voor ijver. (foto Teo
van Gerwen)
Hoestdrank van vlier
Vlierbessen
(1631) maar liefst zeventig ziekten die met
vlierextracten genezen kunnen worden.
Volgens Plinius de Oudere aten de Romeinen in de oudheid al vlierbessen. Vlierbessen kunnen niet alleen in de bekende siroop
en confituur worden gebruikt, maar ook in
vinaigrette. De bloemen doen het goed in
salades en wanneer je de bloemschermen
in pannenkoekenbeslag bakt, krijg je een
heerlijk hapje. Vanzelfsprekend bestaan er
ook smakelijke alcoholische dranken met
een gezonde reputatie, zoals vlierbessenlikeur of -wijn of vlierbloesemwijn.
500 ml water
250 gr honing
3 staafjes trekdrop (of 6 gr gedroogde
zoethoutwortel)
8 gr gedroogde tijm
660 ml vlierbessensap (zonder toegevoegde suikers, of twee flesjes ‘oersap
vlier’)
Breng het water aan de kook met de
drop (of zoethoutwortel) en de tijm.
Laat dit tien minuten koken. Zeef het
geheel en voeg de honing aan het
afkooksel toe. Roer tot de honing is
opgelost en laat het geheel vervolgens
afkoelen. Voeg tot slot het vlierbessensap toe.
Trekt de struik het kwaad
aan of houdt hij het weg?
De vlierstruik blijkt dus heilzaam, smakelijk
en handig te zijn, maar daarmee is nog niet
alles gezegd. In verschillende landen doen
verhalen de ronde die een zeer uiteenlopend beeld geven van de vlier als magische
of antimagische plant. Om te beginnen
kunnen tovenaars in vlierstruiken veranderen. Dit doen ze zo kundig dat alleen
honden ze nog herkennen, maar zelfs die
kunnen niet in de struik bijten of de toverkrachten verhinderen. Heksen gebruikten
vliertakken als magische stok of voor hun
rituele vuren. In Rusland heeft de duivel de
struik zelf geplant en hij vertoeft er nog iedere nacht onder. Om hem niet kwaad te
maken, mogen de wortels van de vlier dan
ook nooit worden uitgestoken.
Omgekeerd hing men vliertakken in stallen
en aan voordeuren ter bescherming tegen
boze geesten, heksen en om vliegen te
verjagen. In Syrië vertelt men dat er vroeger
bijzonder veel demonen rondjoegen op de
nacht van 6 januari. Die nacht mocht men
dan ook niet naar buiten. Wie dat toch
deed en een duivel tegen het lijf liep, moest
een cirkel rond zichzelf trekken met een
vliertak en binnen die cirkel blijven stilstaan
met een vlierbloesemtakje in de hand. Die
gedroogde bloesem moest geplukt zijn om
middernacht op Zomer Sint Jan (24 juni).
Alleen dan kon het takje genoeg bescherming bieden.
Vlierbloesem
Snep! · 3de trimester 2008
35