Kansen voor de Gelderse regio`s

Gelderland 2040:
waar begint uw toekomst?
Kansen voor
de Gelderse
regio’s
Inhoud
4
Vooraf: Dubbelinterview met burgemeester Heidema
en gedeputeerde Verdaas
9
Gelderland 2040: Waar begint uw toekomst?
10
Inleiding: Voorbereid op de toekomst 14
Leeswijzer
16
Regio Achterhoek
30
Regio Noord Veluwe
44
Regio Rivierenland
58
Regio Stedendriehoek
72
Regio Stadsregio Arnhem Nijmegen
86
Regio De Vallei
100 Over de regiogrenzen heen: het Gelderland van 2040
112
Kansen verzilveren
120
Colofon
‘Het is zoeken
tussen eigen ambities
en die van anderen’
4
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Een zich zelf respecterende provinciale overheid denkt vooruit. Een tijdspanne
van vier jaar is daarbij gebruikelijk; 30 jaar vooruit kijken is andere koek.
De in 2009/2010 georganiseerde Regioverkenningen in zes Gelderse regio’s
resulteerden in het Kansenboek. Documenten die bol staan van inspiratie en
genoeg gesprekstof opleveren. Belangrijkste bevinding: stel per regio vast waar
de grootste energie en kracht zit en focus daarop. Eén ding is zeker: Gelderland is
in 2040 groener dan nu het geval is!
Vooraf – Dubbelinterview met burgemeester
Heidema en gedeputeerde Verdaas
In de stijlvolle Deventerse burgemeesterskamer
Hij vervolgt: ‘Je kwetsbaar willen opstellen is
vertellen de burgemeester van die stad Andries
hierbij noodzakelijk. Definitieve antwoorden op
Heidema en Gelderse Gedeputeerde Co Verdaas
toekomstvragen heb ik ook niet. Toch moeten
over hun opgedane ervaring met Regioverken­
we voor verandering openstaan. Doen we dat
nin­gen en het Kansenboek. Verdaas bijt de spits
niet, dan gaan zaken zeker verkeerd.’
af.
Volgens hem heeft het denken in oude modellen,
Energie
waarin kwantitatieve groei de boventoon voert,
Heidema valt hem bij. Hij deed recent ervaring
afgedaan. Hij vindt dat overheden, bedrijfsleven,
op met een vergelijkbaar project. In Deventer
scholen en andere maatschappelijke organisaties
2030 is specifiek gezocht waar in deze IJsselstad
zich ongewijzigd dienstbaar moeten opstellen.
de energie of geestkracht zit. Gemeentelijke
Verdaas: ‘We groeien naar een ander type
overheid, het lokale bedrijfsleven, organisaties
samen­leving toe. De gesprekken die ik in het
en bedrijven trokken samen op om vast te
kader van de Regioverkenningen voerde, ster­ken
stellen hoe men over één generatie zou willen
mij in die overtuiging. Ik vind het goed dat op
wonen, werken, zich recreëren, enzovoort.
deze alternatieve wijze de dialoog met tal van
Heidema: ‘Met andere woorden, waar zitten
partners is aangegaan.’
de kansen voor onze stad? Waar bevinden zich
5
Dubbelinterview
Wie is wie?
belang is. Maar hoe gaan we straks met elkaar
A.P. (Andries) Heidema is burgemeester van Deventer. In die
licht zijn antwoord toe met de opmerking dat -
functie had hij van doen met het programma Deventer 2030. Dit
bij wijze van spreken - elke regio zich een nieuwe
om. Hoe wonen en leven mensen in 2040?’ Hij
project had veel overeenkomst met de exercitie Regioverkenningen
universiteit toewenst. ‘Maar een dergelijke wens
en het Kansenboek van de provincie Gelderland. Als voorzitter van
is irreëel. Focus liever op bestaande onderwijs-
de Stedendriehoek kan Heidema zowel van binnen als van buiten
instel­lingen en bedenk hoe die aan de toene­
naar Gelderland kijken.
mende, veranderende behoefte aan scholing
kunnen voldoen. Een almaar flexibeler arbeids­
Dr. J.C. (Co) Verdaas is gedeputeerde Ruimtelijke Ordening en
markt, een stijgend aantal zzp’ers, vragen om
Arbeidsmarktbeleid bij de provincie Gelderland. Hij stond aan de
andere oplossingen. Dat kan iedereen bedenken,
wieg van Regioverkenningen en het Kansenboek.
maar blijkbaar gebeurt dat toch onvoldoende.’
Ergernissen
Gedurende het proces botste Verdaas in een
enkele regio op ergernissen. Men vroeg zich af
waarom de provincie zich met hun toekomst
wilde bemoeien. Dat varkentje kon men zelf
wel wassen, zo was de opvatting. Verdaas: ‘Er
de mogelijkheden en willen we gezamenlijk
is niets mis aan dergelijke irritaties. Het verhel­-
dezelfde kant op? Deze futuristische benadering
dert alleen maar. Het schiep meteen de ruimte
was heel anders dan gebruikelijk.’ Met andere
om andere, cruciale onderwerpen aan te kaar­-
woorden, niet vanuit de gemeentelijke ivoren
ten. Ik vind dat spannend. Maar een provincie
toren bedenken wat goed is voor de gemeen­
moet soms op zijn strepen durven staan. Zo
schap, maar zoeken naar verbinding tussen
gaan we het doen en niet anders.’ Hij geeft toe
eigen idealen en ambities en die van anderen.
dat de provincie soms niet helder is. De ene
‘Zoals wij bij Deventer 2030 energie mobiliseer­
beleidsafdeling adviseert anders dan de andere.
den en kanaliseerden, zo gebeurde dat ook bij
‘Dat is vervelend maar ik wil dat niet dramati­
deze Regioverkenningen.’
seren. Het werkt verhelderend. In een gesprek
kom je er dan achter of we elkaar nu echt goed
Cultuurverandering
hebben begrepen.’ Naar zijn idee gebeurt dat
Er is naar zeggen van Verdaas heel bewust voor
bij een traditionele aanpak te weinig. ‘Meestal
deze regioaanpak gekozen. Deze methode om
praat je toch over vraagstukken die morgen
een beeld van de toekomst te schetsen, krijgt
moeten worden opgelost, of die nú actueel zijn.
beslist opvolging. Traditioneel start de aanpak
Maar het gaat om de verre toekomst, zeg 2040.
van een probleem met de vraag: gaat de gemeen-
Hoe staan we er dan voor? Wat is dan belangrijk?’
te, provincie, rijksoverheid of Brussel erover?
6
Verdaas: ‘Volgens mij is de kwestie veel meer,
Klimaatprogramma
wat doet er echt toe? Het aantal bedrijfs­terrei­
Als voorbeeld noemt Verdaas het Gelderse
nen of woningen is niet het enige dat van
klimaatprogramma. Uit de Regioverkenningen
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘En of we onze pijlen nu op zonnecellen of biobrandstof richten,
is feitelijk om het even. Het gaat om de horizon,
dat wil zeggen een groenere samenleving dan nu’
bleek dat in de verschillende regio’s daarover
Dat is een pittige ambitie.’ Hij verduidelijkt: ‘Een
divers wordt gedacht. Bij de ene regio heeft het
partijideaal ten aanzien van duurzaamheid kan
de uiterste urgentie, waar een andere regio er
heel goed met een conclusie uit het
minder zwaar aan tilt. Verdaas: ‘In zo’n geval
Kansenboek worden verbonden. Zorgvuldig
werkt het niet om achterblijvers op hun positie
omgaan met de wereld, rentmeesterschap is
te wijzen. Zeg nooit, u vindt het verkeerde
een waarde uit het Kansenboek. Die kan straks
belangrijk. Het is slimmer om regio’s die het
in de verschillende verkiezingsprogramma’s
milieu wél hoog in het vaandel voeren, te
worden opgepikt en uiteindelijk uitmonden in
prijzen. De kans dat die andere regio dat oppikt
een coalitieakkoord.’
is groot. Alle regio’s dus in een zelfde format
persen, werkt contraproductief.’ Heidema valt
Hard beleid
Verdaas bij: ‘Bij Deventer 2030 zochten we naar
Verdaas acht de overgang van een fossiele-
de gezamenlijke energie. Als je die vindt, boek
brandstof-samenleving naar een maatschappij
je werkelijke vooruitgang. Zaken dwingend
waarin duurzame energie prevaleert, dé grote
opleg­­gen, werkt niet. Dat begint al bij de
uitdaging. Voor dat het zover is gaat er nog veel
opvoeding.’ Volgens hem verandert een
capaciteit, middelen, kennis en ook geld
overheid, die achter bureaus de prachtigste
verloren in het bereiken daarvan. Verdaas: ‘Ik
beleidsnota’s schrijft, de wereld niet. Het
vind dat doodzonde. Waar we de komende tijd
zoeken naar een gezamenlijke drive is zinvoller.
precies tegen aanlopen, weet ik ook niet. Maar
Het openbare bestuur doet echter méér dan
ik hoop dat in het coalitieakkoord die nastre­
alleen maar het stimuleren van energie. ‘Soms
venswaardige ambitie wordt opgenomen. Elk
moeten er grenzen worden gesteld, energie
idee dat dit einddoel dichterbij brengt is
ingedamd, of zelfs gestopt. Het zoeken naar
welkom.’ Hij vervolgt: ‘ En of we onze pijlen nu
energie maakt echte verandering mogelijk.
op zonne­-cellen of biobrandstof richten, is
Daar hebben de Regioverkenningen daadwer­
feitelijk om het even. Het gaat om de horizon,
kelijk op ingehaakt. Ik vind dat zeer
dat wil zeggen een groenere samenleving dan
prijzenswaardig.’
nu.’
Evaluerend is zowel Verdaas als Heidema
Verkiezingsprogramma
tevreden over de procesaanpak. Verdaas: ‘Een
Verdaas: ‘Het zou mooi zijn als de aanbevelin­
regioaanpak is voor herhaling vatbaar. Het is
gen uit het Kansenboek straks in de
zinvol om maatschappelijke vraagstukken op
verkiezings­pro­gramma’s voor de Provinciale
deze wijze aan te pakken. Het eindresultaat is
Statenverkiezingen worden meegenomen.
niet zozeer een beleidsstuk, maar de start van
Uiteindelijk is het de Gelderse politiek die de
een proces. En uiteraard hoop je, dat het een
keuzes moet maken. Heidema: ‘Het zoeken
doorgaand proces is!’
naar een duurzamere samenleving sluit
helemaal aan bij wat wij ons in de Stedendriehoek ten doel stellen. Deventer wenst
binnen 20 jaar net zo veel klimaatneutrale
energie te produceren als feitelijk te gebruiken.
7
Dubbelinterview
Waar staat Gelderland in 2040?
Niets is moeilijker dan het voorspellen van
de toekomst. Tegelijkertijd is niets zekerder
dan dat de wereld er in 2040 anders uitziet
dan vandaag. Zo voorzag in 1980 niemand
de opkomst van mobiele telefonie en
internet. Anno nu is de samenleving zonder
deze verworvenheden ondenkbaar.
Onder het motto een vooruitziende
overheid is op haar toekomst voorbereid
startte Gedeputeerden Staten van
Gelderland voorjaar 2009 met de exercitie
Regioverkenningen en het Kansenboek.
Het is inspirerend om te filosoferen over
het dalende aantal Achterhoekers in 2040
en de mogelijke bevolkingsgroei in de
Stadsregio Arnhem Nijmegen.
In Rivierenland vraagt men zich trouwens
af, of er over 30 jaar nog fruit aan de
bomen groeit. En welk fruit dan? Worden
die appels, peren en kersen voor hobby of
commercie gekweekt? Wat brengt in ieder
geval de toekomst voor de Gelderse boer?
Gaat hij op industriële voet verder of
specialiseert hij zich op een andere, meer
biologische aanpak? Zullen de Gelderse
dijken bestand zijn tegen ingrijpende
klimaatveranderingen? In 2040 weten we
het zeker.
De analyses die met vele partners in zes
Gelderse regio’s zijn gemaakt, resulteren in
dit Kansenboek. Per regio worden de grote
vraagstukken benoemd. De antwoorden
bepalen mede de agenda voor de per
definitie onzekere toekomst.
8
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Gelderland 2040:
waar begint uw
toekomst?
Kansen voor de Gelderse regio’s
9
Voorbereid
op de toekomst
10
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Bedenk eens hoe oud je bent in 2040. Hoe zal de Noord-Veluwe er tegen die
tijd uitzien? Hoe gaat het in 2040 met onze economie? Is er in de Stadsregio
Arnhem Nijmegen nog wel werk of vertrekken talent, bedrijvigheid en markten
naar landen als India of China? Is solidariteit nog op te brengen met nog
maar 2,5 werkende per AOW’er? Zijn onze rivieren nog wel veilig? Staan er nog
koeien in de wei? Groeien de aardappels in De Vallei boven of onder de grond?
Allemaal vragen die gaan over de toekomst van economie, demografie, klimaat,
technologie, landbouw, energie.
Inleiding
Als we één ding zeker weten over de toekomst
belang: om de juiste richting te bepalen. Door
dan is het wel dat we veel nog niet weten. We
vandaag de toekomst te verkennen kunnen we
zien trends in het hier en nu en veronderstellen
morgen, samen, betere keuzes maken. Deze
dat die zich voortzetten. Voor sommige
keuzes zullen per regio verschillend zijn.
ontwikke­lingen geldt echter dat zij niet
aansluiten bij de beelden die we vandaag
Een andere manier van werken
hebben en waaraan we nu werken. Er kunnen
Voor dit kansenboek hebben we gekozen voor
trendbreuken optreden, denk bijvoorbeeld aan
een andere manier van werken dan gebruike­
de bankencrisis.
lijk. In het hoofdstuk ‘Kansen verzilveren’ gaan
Dit Kansenboek gaat over de toekomst, over
we daar nader op in. In de inleiding die u nu
de weg naar 2040 gaat dit Kansenboek. Het is
leest beschrijven we kort de achtergrond van
het product van de Regioverkenningen die de
die andere manier van werken.
provincie Gelderland heeft geïnitieerd. Deze
Waar de overheid optreedt, gaat het vaak over
zijn gestart om een beter beeld te krijgen van
bestuurlijke stroperigheid, de competenties
de ontwikkelingen die ons te wachten staan en
van verschillende overheden en de beperkte
van onze mogelijkheden om daar op te reage­-
betrokken­heid van maatschappelijke organisa­
ren. Juist in deze tijd waarin we herstellen van
ties en burgers. Dit beeld kwam ook naar voren
een economische crisis en waarin lastige
uit de bijeenkomsten in de regio’s, die we voor
keuzes gemaakt moeten worden over
de Regioverkenningen organiseerden. De
bezuinigingen en langetermijninvesteringen, is
belang­rijkste conclusie die we hieruit trekken,
het verkennen van de toekomst van groot
is dat de gebruikelijke constructies waarin
11
Inleiding
maatschappe­lijke vraagstukken aan de orde
op uiteenlopende vakgebieden en resultaten
komen niet meer voldoen.
van toekomststudies.
De inspanningen van één partij zijn niet meer
Zo hebben we vier denkbare toekomsten
voldoende om de steeds complexere vraag­
verbeeld voor de Gelderse regio’s. Dit waren
stukken op te lossen. Wat te complex is om
extreme toekomstbeelden. Niet bedoeld om
(sectoraal) alleen te doen, zullen we in
te kiezen voor de ene of de andere toekomst,
samen­werking moeten aanpakken. Bij deze
maar om onze oriëntatie zo ver mogelijk op te
collectieve inspanning komt de gezamenlijke
rekken, om niet te blijven hangen bij de ideeën
maatschappe­­lijke opgave centraal te staan en
van vandaag. We hebben de vraagstukken in
gaat het niet om de eigen doelstelling alleen.
beeld gebracht die in elke denkbare toekomst
Dat vraagt om een bijpassende bestuursstijl,
voor de regio’s de meeste impact hadden. Ook
politiek-bestuur­lijke organisatie en inzet van
hebben we kansen geïdentificeerd die gelden
middelen.
in zowel de meest rooskleurige als de meest
Dit impliceert een verandering in de verhouding
zwartgallige toekomst.
tussen overheid en samenleving: een verschui­
ving van hiërarchische sturing naar netwerk­
Deze vraagstukken en kansen die deze methode
sturing. Netwerksturing gebeurt met partners
heeft opgeleverd zijn in brede regionale bijeen­-
in netwerken die elkaar nodig hebben om een
komsten verder uitgewerkt, van commentaar
specifieke opgave aan te pakken. Alle partners
voorzien en bijgesteld. Daarbij stond de vraag
verdiepen zich in de beweegredenen van elkaar
centraal wat er de komende jaren gedaan kan
en leggen daar verbindingen; geen eenzijdige
worden om uiteindelijk op een gewenste plek in
benadering dus vanuit het eigen ‘denkraam’.
de toekomst uit te komen, of juist om te
Geen van de partners is in de positie om in zijn
voorkomen dat we een ongewenst pad inslaan.
eentje sturing te geven aan ontwikkelingen.
In feite hebben we daarmee de focus op 2040
De beperkingen van generiek beleid voor de
los gelaten. Dit kansenboek gaat dus niet
gehele provincie worden steeds duidelijker.
zozeer over de Gelderse regio’s in 2040, maar
Voor veel vraagstukken werkt generiek beleid
over de Gelderse regio’s op weg naar 2040.
niet meer. We hebben daarom bij het Streekplan
al voor een gedifferentieerde aanpak gekozen.
Zo hebben we een eerste stap gezet naar
Deze lijn willen we in de Regioverkenningen
de nieuwe manier van werken: samen met de
verder ontwikkelen.
Gelderse regio’s 1 ontwikkelingen analyseren,
maatschappelijke vraagstukken beschrijven
12
Scenarioplanning voor de
Regioverkenningen
en kansen voor de toekomst formuleren.
Bij de Regioverkenningen hebben we samen
Begrijpelijk want in overheidsland speelt de
met de betrokkenen in de verschillende regio’s
discussie over rollen en bevoegdheden op de
een beeld proberen te vormen van hoe de
achtergrond mee. We hebben een poging
wereld er in 2040 uit zou kunnen zien. Daarbij
gedaan om daar los van te komen. We kunnen
hebben we ons laten inspireren door trends en
constateren dat gaandeweg het proces steeds
ontwikkelingen aangereikt door deskundigen
meer partijen aanhaakten.
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Het was een proces van vallen en opstaan.
Dit Kansenboek
De regionale benadering helpt om de kokers
Met dit Kansenboek ronden we een fase af,
van de sectoren te overstijgen. De maatschap­
maar staan we tevens aan het begin van een
pelijke vraagstukken houden zich niet aan een
nieuwe fase: het zoeken naar een strategie om
indeling in onderwijs, zorg, ruimtelijke ordening
de kansen te verzilveren die we in samen zien.
enzovoort. Die manifesteren zich op allerlei
Die kansen kunnen we alleen samen benutten
terreinen. Een voorbeeld: veranderingen in de
en daarom doen wij een beroep op u. Dit
landbouw zijn relevant voor de wijze waarop
Kansenboek is een mooi resultaat, maar het is
we met ons landschap omgaan en voor de
een eerste stap; laten we samen doorgaan op
vitaliteit van de economie. Die sectoroverstij­
de ingeslagen weg van de samenwerking.
gende verbanden worden voelbaar als partijen
samen om tafel zitten die elkaar ‘binnen de
We hebben samen een beeld gevormd van de
eigen sector’ niet snel treffen.
grote vraagstukken die de komende jaren – tot
De Regioverkenningen hebben echter ook
2040 – aan de orde zijn in de verschillende
duidelijk gemaakt dat niet alles gebiedsgericht
regio’s, en van hoe de verwachtingen voor de
benaderd kan worden. Maar dat vaak ook
toekomst zich verhouden tot de praktijk van
gezocht moet worden naar een oplossing, op de
vandaag. Dat resulteerde per vraagstuk in een
schaal en in de breedte die bij de ontwikkeling
scala aan mogelijkheden.
past. Het motto is dus: integraal wat moet,
We willen met de Regioverkenningen niet hét
sectoraal wat kan.
antwoord of onze eigen visie geven, maar de
discussie voeden en inspiratie bieden voor
moge­l­ijke keuzes. Het is niet aan de provincie
Gelderland om te bepalen wie de aangewezen
partijen zijn om vervolgstappen te zetten. De
Regioverkenningen bevatten nadrukkelijk een
uitnodiging aan mede-overheden en andere
stakeholders, om in gesprek te gaan met elkaar
en om hun handelen af te stemmen op de nieuwe
inzichten over de toekomst. Wij doen mee.
De regio’s staan centraal
In de Regioverkenningen staan de regio’s
centraal. Door die regionale aanpak is goed
te zien dat de inhoudelijke opgaven per regio
verschillen. In de Achterhoek krimpt de
bevolking terwijl deze in De Vallei nog lang
doorgroeit. Per regio hebben we ons vertrek­
punt genomen in het DNA, de specifieke kracht
van het gebied. In die eigenheid ligt de sleutel
om zaken aan te pakken.
13
Inleiding
1 De regio heeft besloten nauwer te gaan samenwerken en het
concept Food Valley gezamenlijk tot een succes te maken. Dat
heeft er al toe geleid dat de oude samenwerkingsverbanden Vallei
en WERV in 2010 opgaan in de nieuwe WGR Food Valley. In dit
document duiden we de regio aan als De Vallei.
De Gelderse regio’s vormen de kern van dit
kansenboek. In zes hoofdstukken beschrijven
we de belangrijkste vraagstukken voor de
toekomst van de Achterhoek, de Noord-Veluwe,
Rivierenland, de Stedendriehoek, de Stadsregio
Arnhem Nijmegen en De Vallei. Dit zijn geen
complete beschrijvingen van alles wat er op de
regio afkomt. Het zijn selecties van die kwesties
die – voor zover we dat nu kunnen overzien essentieel zijn voor de toekomstige generatie
inwoners van het gebied.
Als mogelijke oplossingen hebben we voor elke
regio kansen in beeld gebracht. Deze hebben
Leeswijzer
we beschreven alsof die kansen al gerealiseerd
zijn. We hopen natuurlijk dat er kansen bij
zitten die u inspireren en aanzetten tot actie.
Want actie is nodig. Gezamenlijk!
Voor een aantal vraagstukken geldt dat zij de
schaal van de regio overstijgen of in elke regio
aan de orde zijn. Die vraagstukken vindt u in
het hoofdstuk ‘De kracht van Gelderland’.
In het laatste hoofdstuk ‘Kansen verzilveren’
gaan we in op onze mogelijkheden om als
provincie de juiste keuzes te maken, om vanuit
onze taken en verantwoordelijkheden te
anticiperen op onze gezamenlijke toekomst
– die van ons als provincie, maar ook die van u
als mede-vormgever van die toekomst.
14
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Achterhoek
Noord-Veluwe
Rivierenland
Stedendriehoek
Stadsregio Arnhem Nijmegen
De Vallei
15
Achterhoek
16
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Doetinchem
Winterswijk
De Achterhoek is een begrip in Nederland: een sterke, sociale regio met een duidelijk
landschappelijk profiel. Zij heeft hiermee het vermogen om een aantal onvermijdelijke
demografische en agrarische ontwikkelingen het hoofd te bieden. Kwaliteit los zien
van groei is daarvoor essentieel.
17
Regio Achterhoek
18
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Uniek kleinschalig landschap,
Achterhoekers, landbouw en industrie
Unieke landschappelijkheid
zijn saamhorigheid (naoberschap), zelfredzaamheid
De Achterhoek is een prachtig, landelijk gebied met
en liefde voor het landschap. Uitstijgen boven de
steden in de nabije omgeving en de Randstad en het
massa mag en wordt gewaardeerd maar dan wel
Ruhrgebied op bereikbare afstand. De regio heeft
met de voeten stevig op de grond: ‘Doe maar gewoon.’
een karakteristieke eigenheid als plattelandsstreek.
Veranderingen en innovatie gaan in bescheiden
Neem de rust, de ruimte, de diversiteit, het groene
tempo, maar wat opgepakt wordt gaat ook door.
karakter en de saamhorigheid van de bevolking.
De regionale samenwerking is goed. Vele zaken
Het gevarieerde en authentieke landschap van de
worden samen aangepakt en opgelost.
Achterhoek wordt alom gewaardeerd. Kenmerkend
is de kleinschaligheid van de Achterhoek met zijn
Economie: landbouw en industrie
grote verwevenheid van natuur, landbouw, wonen,
De Achterhoek kent een trage groei van de
industrie en recreatie. Overal in de Achterhoek
(beroeps)bevolking, een toenemende vergrijzing
wordt gewoond. Het landschap is bezaaid met
en een relatief lage werkloosheid. Het landelijke
(woon)boerderijen, buurtschappen en dorpen in
karakter van de Achterhoek wordt weerspiegeld
een zeer lage dichtheid. Deze grote en kleine dorpen
in een meer traditionele economische structuur:
vormen het voor de Achterhoek zo karakteristieke
veel landbouw, veel industrie, een sterke bouwsec­
buurten- en dorpenlandschap. De bewoonde
tor, weinig dienstverlening.
plekken worden met elkaar verbonden door een
De groei van de werkgelegenheid ligt structureel
diffuus en fijnmazig verkeersnetwerk van lokale en
onder het Nederlands gemiddelde. De trage groei
provinciale wegen. Ondanks ingrepen van de mens,
wordt voornamelijk veroorzaakt door het verdwij­
zichtbaar in de landbouw en de aanwezigheid van
nen van werkgelegenheid in de landbouw en in
dorpen en steden, is het landschap van de
mindere mate de industrie. In de overige sectoren
Achterhoek relatief onaangetast. Dit vormt dan
gaat de ontwikkeling van de Achterhoek gelijk op
ook het groene kapitaal van de regio.
met die van Gelderland.
Jongeren moeten de regio verlaten, als zij hoger en
De Achterhoekers
wetenschappelijk onderwijs willen volgen. De
De regio kent een sterke samenbindende identiteit.
werkgelegenheid (in omvang en diversiteit) voor
Het agrarische en ‘einde van de wereld’-karakter
hoger opgeleiden is ook beperkt. Jongeren zijn na de
draagt de Achterhoeker met trots. Hierdoor heeft
opleiding veelal aangewezen op een baan buiten de
de Achterhoek in Nederland een herkenbaar gezicht.
Achterhoek. Hierdoor kent de regio al jaren een
Dorpen en buurtschappen kennen een sterke sociale
vertrekoverschot van jongeren.
verbondenheid. Het algemeen belang staat voorop
en daar is men trots op. Kenmerkende begrippen
19
Regio Achterhoek
Ze moet lang nadenken over de vraag of er in haar
Maar ze is zeker niet blind voor de ingrijpende sociale
regio de komende jaren iets ingrijpend zou moeten
en economische veranderingen in haar leefomge­
verbeteren. ‘Ik ben eigenlijk heel tevreden over de
ving. Als dochter van een agrariër maakte ze
Achterhoek en ik geloof dat deze regio ook in de
bijvoorbeeld van nabij het ´trieste proces´ mee van
toekomst aantrekkelijk zal blijven. Natuurlijk
een boer die geen opvolger voor zijn bedrijf kon
hebben we ook hier te maken met grote veranderin­
vinden en noodgedwongen moest stoppen. Zij noch
gen, maar niet iedere verandering hoeft meteen een
haar broers voelden zich geroepen het familiebedrijf
probleem te betekenen.’
over te nemen. ´Dat is haast niet meer te doen. Je
Bernadette Putto (40) is geboren en getogen
moet dan echt enorm investeren. De hele agrarische
Winterswijkse. Net als veel van haar leeftijdsgeno­
sector is gedwongen tot schaalvergroting. Je ziet dat
ten ging ze rond haar 18e naar de ‘grote stad’-
hier al goed terug in het landschap. Steeds minder
Arnhem – voor haar hbo-opleiding om daarna min of
koeien in de wei, steeds grotere percelen vol gras en
meer als vanzelfsprekend naar haar geboortegrond
maïs. Het romantische, kleinschalige boerenland­
terug te keren. ‘Niet uit chauvinisme of omdat ik
schap dat ik nog kende uit mijn jeugd is verdwenen.
ergens anders niet kan aarden, maar het is hier
Maar mijn ouders hebben er nu vrede mee dat het zo
gewoon erg mooi en erg prettig wonen. Ik merk ook
gegaan is. En het geeft ook nieuwe kansen. Er wordt
dat het voor mijn kinderen een goede omgeving is
nu heel veel gedaan om het buitengebied aantrek­
om op te groeien. De mentaliteit is hier niet zo hard
kelijk te maken voor recreanten en toeristen.´
als elders. Ik zeg altijd: voor de confrontatie met de
grote buitenwereld hebben ze hun hele leven nog de
De Achterhoek krijgt al snel te maken met een krimp
kans.’
van de bevolking. ´Voor het eerst zijn er dit jaar op
Ze roemt het prachtige landschap van de Achterhoek
de scholen minder kinderen aangemeld. Op den
– ‘daar krijg je pas echt oog voor als je wat ouder
duur zullen er waarschijnlijk scholen moeten sluiten
wordt, vroeger was dat de normaalste zaak van de
of fuseren. Aan de andere kant zie ik in het speciaal
wereld ‘- en de sociale mentaliteit van de
onderwijs juist steeds meer leerlingen. Er is meer
Interview met Bernadette Putto, werkende moeder
Achterhoekers. ´Het is zeker geen uithoek van het
aandacht voor kinderen met stoornissen en dat
land. Winterswijk is klein, maar volledig. Voor
maakt het werk in het onderwijs juist weer een stuk
sommige opleidingen of banen moet je inderdaad
aantrekkelijker.
naar de grotere stad, maar ik zie dat niet als een
Ook de vergrijzing van de bevolking ziet ze niet als
nadeel.´
een bedreigende ontwikkeling. ‘Ik heb een positieve
Ze combineert het moederschap van drie kinderen
instelling en vindt dat we dat soort ontwikkelingen
met een baan in de begeleiding van leerlingen in het
niet meteen als een probleem moeten zien. Ouderen
speciaal onderwijs. Haar man is zelfstandig
zijn tegenwoordig zeer actief en nemen deel aan van
ondernemer en heeft al evenmin als Bernadette de
alles en nog wat. Ook dat geeft weer nieuwe
neiging de Achterhoek te verlaten.
kansen.’
‘Achterhoek blijft ondanks veranderingen
een heel aantrekkelijk gebied’
20
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
21
Regio Achterhoek
De belangrijkste regionale ontwikkelingen
en vraagstukken
Een aantal ontwikkelingen binnen en buiten de
lokale overheden. Daar staat tegenover dat op de
Achterhoek bepaalt de grote maatschappelijke
langere termijn de kosten van het toch ontwikkelen
vraagstukken van de regio. De voornaamste
van (al) deze locaties groter zijn.
ontwikkelingen zijn:
Bevolkingskrimp gaat samen met een heel eigen
-
dynamiek die effectief optreden bemoeilijkt. Met de
demografie: minder en ouder
-voorzieningen veranderen of verdwijnen
investeringen die nodig zijn om de negatieve
-landbouw: kleiner en breder
gevolgen van krimp tegen te gaan is weinig tot geen
-anders denken over landbouwproducten
geld te verdienen. Dit in tegenstelling tot een situatie
-
van groei, waarbij investeringen (in bijvoorbeeld
kennis wordt drijfveer van de economie
nieuwe huizen, voorzieningen, infrastructuur) wel
geld opbrengen. Bovendien eroderen vergrijzing en
bevolkingkrimp de veerkracht en ondernemingszin
‘Om slagkracht te hebben moet je op
hoger niveau tot besluitvorming komen’
van de gemeenschap. Bestaande institutionele en
Regiobijeenkomst Zelhem, 2 februari 2010
kan niet langer groter gemaakt worden, waardoor
bestuurlijke structuren lossen de problemen vaak
niet op, maar versterken deze nog eens: de ‘taart’
de nadruk komt te liggen op de verdeling van de
punten. Dat kan conflicten en beleidsconcurrentie in
de hand werken.
Demografie: minder en ouder
Voorzieningen veranderen of verdwijnen
De totale bevolkingsomvang neemt af. We zien een
Het verdwijnen van voorzieningen op het platte­
voortgaande vergrijzing en een afname van het
land is een beweging die ook los van krimp gaande
aantal jongeren. De beroepsbevolking krimpt tot
is. Door de trage groei van de economie, bezuini-
2040 met circa 25.000 personen. Deze ontwikke­
gingen, efficiencymaatregelen en schaalvergroting
lingen worden op tal van plaatsen in de regio
verdwijnen voorzieningen als scholen, sport-
voelbaar.
verenigingen en winkels uit eigen beweging. Door
Zonder verdere interventies zal bevolkingskrimp in
krimp kan dit versterkt en versneld optreden: in het
de Achterhoek lokaal leiden tot de volgende
openbaar vervoer is nu al een dalende trend
neerwaartse spiraal: leegstand, verloedering,
zichtbaar en we voorzien een forse daling van het
dalende huizenprijzen en daarmee financiële
aantal leerlingen in het basisonderwijs.
problemen voor veel huishoudens, verdwijnen van
Een groeiend aantal ouderen blijft langer zelf­-
voorzieningen (scholen, sportverenigingen,
standig wonen, wat ons ertoe aanzet zorgvoorzie­
winkels), concentratie van sociale problemen
ningen anders te organiseren en te lokaliseren. De
(armoede, eenzaamheid, huiselijk geweld),
tendens is om zorgvoorzieningen op strate­-
wegtrekkende bedrijvigheid.
gische locaties in de regio te clusteren en de
De komende tien jaar zijn minder woningen nodig
bereikbaarheid slim te organiseren.
dan gepland: 5.900 in plaats van 14.000. Het
terugschroeven van bouwplannen betekent dat
De landbouw: kleiner en breder
ingeplande inkomsten uitblijven en dat er verlies
De agrarische sector in de Achterhoek kampt al
optreedt door het niet benutten van grond­-
jaren met verlies aan werkgelegenheid. In geen
posities. Dat drukt aanzienlijk op de begroting van
enkele andere Gelderse regio voltrekt de teruggang
22
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
zich zo snel. Een nadeel is dat de sterke sectoren in
Ziedaar: de kenniseconomie. De kennis moeten we
de Achterhoek, de akkerbouw en de melkveehoude­
wel kunnen toepassen. Daarom is een vroege
rij, op wereldschaal de grootste concurrentie
toepassing van nieuwe kennis belangrijk. In de
ondervinden. Op dit moment bestaat al de neiging
bouw en de metaal­bewerking kent de Achterhoek
om gronden aan de landbouw te onttrekken voor
een uitstekende uitgangspositie om nieuwe
alternatief gebruik (woningbouw, industrie, natuur
kennistoepassingen tot wasdom te laten komen.
en recreatie). De sociaal-culturele structuur en het
kleinschalige karakter van het landschap staan
Vraagstukken
hierdoor sterk onder druk.
Hoe kunnen we omgaan met krimp en vergrijzing in
Door veranderingen in het Europese landbouwbe­
een vitale regio?
leid zal de directe inkomenssteun vanuit Brussel,
Krimp is onvermijdelijk, vergrijzing ook. De vraag is
naar verwachting verdwijnen, met name voor de
hoe we ermee omgaan. Op welke schaal en welke
melkveehouders. Liberalisering van de markt zal
termijn worden ontwikkelingen bijvoorbeeld
meer en meer zijn intrede doen. Hoe deze transitie
geanalyseerd en opgelost? Doet elke gemeente dat
er precies uitziet is niet te voorspellen. Duidelijk is
voor zich of gebeurt dat in een groter geheel? Krimp
wel dat de gevolgen groot zijn. De wegvallende
kost geld, maar biedt ook kansen en kan dus ook
inkomenssteun uit Europa alleen al kan in financiële
geld opleveren. Hoe verdelen we deze lasten en
zin hetzelfde betekenen als het verdwijnen van een
lusten? Welke principes zijn hierbij leidend?
bedrijf met vierhonderd werknemers in elke
Rechtvaardigheid? Of efficiency? Heeft iedere
gemeente in de Achterhoek.
inwoner in de Achterhoek recht op bereikbare zorg,
Toch zijn er nieuwe kansen. Onder invloed van de
onderwijs, winkels of openbaar vervoer in de buurt,
groeiende wereldwijde voedselvraag stijgen de
zoals in stedelijke gebieden? Of moeten we samen
landbouwprijzen. Diervriendelijke en biolo­-
kiezen voor de concentratie van voorzieningen in
gische landbouw zijn groeimarkten en
bepaalde kernen, die dan goed bereikbaar zijn?
de toepassing van landbouwproducten als
Concreter: elke gemeente een eigen bibliotheek in
energiebron opent nieuwe perspectieven. Mogelijk
financieringsnood of juist een aantal grotere
kan dit de negatieve trend in de landbouw keren. De
bibliotheken in de regio? Of is er misschien een
uitgangspositie is goed.
derde weg? Het lef om te kiezen is in ieder geval
noodzakelijk, we kunnen niet alle voorzieningen in
Anders denken over landbouwproducten
alle kernen handhaven.
Consumenten gaan anders denken over voedsel en
voedselproductie. De aandacht voor dieren­-
Hoe krijgt een nieuwe veelzijdige economische
welzijn, gezondheid en gezondheidsrisico’s en
structuur gestalte in de Achterhoek?
duurzaamheid neemt de komende jaren verder toe.
De transitie van de landbouw is van invloed op tal
Consumenten willen dat de landbouw bewuster
van gebieden zoals het landschapsbeheer en de
met deze zaken omgaat. Dit leidt ook tot strengere
economische ontwikkeling. Als in elke gemeente
eisen, via regelgeving of de macht van de
inderdaad vierhonderd arbeidsplaatsen verdwijnen
consument.
als gevolg van de wegvallende inkomenssteun uit
Naast schaalvergroting treedt ook schaalverkleining
Europa heeft dit gevolgen voor inwoners, onderne­
op. Er ontstaat vraag naar een ‘klein maar fijn’
mers en overheden in de Achterhoek. Nog afgezien
aanbod van producten, waarbij manieren van telen
van krimp en vergrijzing vergt de toekomstige
en de regio van herkomst onderscheidende factoren
ontwikkeling van de Achterhoek daarom een brede
zijn. Consumenten zijn ook steeds vaker bereid
economische afweging. Welke plek hebben
hiervoor meer te betalen.
landbouw en landschap hierin? En welke rol kunnen
Agrarische bedrijven kunnen in de toekomst een
sterke sectoren als de maakindustrie en recreatie en
bredere toepassing van plantaardige en dierlijke
toerisme in de toekomst innemen, of opkomende
materialen tegemoet zien. De opkomst van de
sectoren als duurzame energie en de biobased
‘biobased economy’ staat voor ander gebruik van
economy? De transitie van het platteland vraagt
gewassen als bron van grondstoffen en energie.
niet om een nieuwe inrichting van het platteland,
maar om de inrichting van een nieuwe, veelzijdige
Kennis wordt drijfveer van de economie
In alle westerse economieën wordt innovatie steeds
belangrijker. Daarin kunnen wij ons nog onderschei­
den van de landen met lage lonen. Daarom neemt
het belang van kennis als bron voor innovatie toe.
23
Regio Achterhoek
economische structuur van de gehele Achterhoek
24
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Kansen voor de toekomst
Hoe kunnen we de transitie in de regio in goede banen te leiden? Hoe zorgen we ervoor dat de Achterhoek
met minder mensen, relatief meer ouderen en een wezenlijk andere plattelandseconomie aan kwaliteit
wint? Voortbouwen op de eigen kracht van de regio, haar ‘DNA’, biedt hiervoor specifieke kansen. Die liggen
in de Achterhoek bij de natuurlijke neiging tot samenwerken, het geduld om vernieuwingen in de markt te
zetten en de verbondenheid met elkaar en met het streekeigen landschap. We kunnen dit inbrengen in de
maakindustrie en in de landbouw, in groene kwaliteitsproducten: voedsel, energie en landschap.
25
Regio Achterhoek
Krimp aanpakken door uit te breiden
van voorzieningen; veel minder kostbaar dan
De tijd van het eigen straatje schoon vegen is
nieuwbouw, uitbreiding van infrastructuur en
voorbij. In de Achterhoek is de samenwerking slim
realisatie van nieuwe voorzieningen. Deze
georganiseerd op regionale schaal. Daarmee
investeringen gaan in de Achterhoek samen met
kunnen we de gevolgen van krimp ondervangen en
wenselijke en noodzakelijke initiatieven in
zijn ook de kansen van de krimp in beeld gekomen.
duurzaamheid en kwaliteit. De afname van de
De aanpak is georganiseerd rondom deze geza­
ruimtedruk is in de hele regio als kwaliteitsimpuls
menlijke uitgangspunten:
omarmd: deze leidt tot versterking van het groene
Samen. Omgaan met bevolkingsdaling en
karakter, de biobased economy, het toerisme en de
vergrijzing is niet het exclusieve domein van
recreatie. De herstructurering heeft voor meer
gemeenten of provincie. De kwesties gaan tal van
groen in het stedelijk gebied gezorgd, een vergro­
partijen aan: woningcorporaties, makelaars,
ting van de kwaliteit van de openbare ruimte.
winkeliers en andere ondernemers, onderwijsin­
stellingen, zorginstellingen, vervoerders, het
Kern van de omslag is kwaliteit los zien van groei.
toerisme, en nog veel meer partijen en individuele
We houden bestaande plannen opnieuw tegen het
initiatiefnemers. We moeten ervoor zorgen dat alle
licht. Als de uitgangspunten van groei niet langer
relevante partners aan tafel zitten: ook initiatief­
kloppen, moeten we de gevolgen van het schrap­
nemers die in de toekomst een grotere rol kunnen
pen van bouwplannen in kaart brengen. Pas als we
gaan spelen, zoals kabelexploitanten en energie-
de kosten goed in beeld hebben, kunnen we
leveranciers. En we moeten openstaan voor
definitief een nieuwe koers volgen.
vernieuwing: ongewone partijen zorgen voor
Bij een andere ontwikkeling past ook een andere
ongewone oplossingen.
financiële strategie. Ontstaat ruimte voor nieuwe
Kansen voor iedereen. Iedereen zit in hetzelfde
oplossingen door verliesgevende grondposities op
schuitje. Het is niet Achterhoeks en (dus) niet
te kopen? Is een regionaal herstructureringsfonds
acceptabel dat sommige partijen winst boeken ten
nodig of juist een regionaal grondbedrijf?
koste van andere en de ellende op enkelingen
Voorzieningen zijn regionaal georganiseerd. Niet
afwentelen.
alle voorzieningen hebben in alle kernen kunnen
Kosten beheersen. Oplossingen kosten geld. Deze
blijven bestaan. De terugloop van de bevolking en
moeten voor alle aspecten samen in beeld
het groeiend aantal ouderen hebben nieuwe
gebracht worden en evenredig zijn met de
vormen van openbaar vervoer met zich mee-
kwaliteit van de uitkomsten.
gebracht. Traditionele uitgangspunten, zoals de
noodzaak van een dekkend netwerk, zijn hierbij
Meer met minder
gesneuveld. Belangrijk is dat geconcentreerde
De situatie rondom krimp is minder zorgelijk dan
voorzieningen bereikbaar zijn. Nieuwe initiatieven
het lijkt. Investeringen zijn nodig: sloop, herstruc­
als de ‘naobertaxi’ zijn hier voorbeelden van, geheel
turering, een concentratie en andere organisatie
in lijn met het DNA van de regio.
26
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
De economie van de Achterhoek:
richting geven aan veelzijdigheid
vormgegeven. De inrichting van de gebouwen is
De inrichting van een nieuwe, veelzijdiger eco-
kennis en kunde te stimuleren. De creatieve
nomie in de Achterhoek kent een aantal pijlers.
Achterhoeker kan hier zijn ei kwijt.
Innovatieve maakindustrie
Biobased economy
De regio is sterk in de innovatieve maakindustrie,
Door de economische structuur, de mentaliteit en
ook onderdeel van het DNA. Deze industrie richt
de bedrijven en instellingen in de omgeving is de
zich in de toekomst sterk op de nabijheid van
Achterhoek een ideale proeftuin voor de biobased
kenniscentra in Enschede (Technologie),
economy: ontwikkeling en gebruik van hoogwaar­
Wageningen (Food, biobased) en Nijmegen
dige natuurlijke materialen als alternatieve
(Health). Afzetmarkten in heel Noordwest-Europa
grondstof voor tal van toepassingen, bijvoorbeeld
bieden hiertoe legio mogelijkheden. Voorwaarde is
als stof voor kleding of energie. Deze sectoren
een industrie die flexibel, innovatief en dicht op de
maken een sterke ontwikkeling door. De
afzetmarkt opereert, met een levendige uitwisse­
Achterhoek als proeftuin profiteert hiervan: hier
ling tussen de knowhow van omliggende kennis-
worden slimme oplossingen op het gebied van
instellingen en het Achterhoekse MKB. Hiervoor
energie en productiegrondstoffen getest en
moeten we de noodzakelijke randvoorwaarden
doorontwikkeld.
open vormgegeven om onderlinge uitwisseling van
scheppen: flexibiliteit van woon- en werklocaties
en bedrijfsgebouwen, marktplaatsen waar
De Duitse achtertuin
ondernemers elkaar virtueel of fysiek ontmoeten.
De Achterhoek kiest ervoor de potentie van de
Duitse achtertuin te kapitaliseren. Zo wordt de
Broedplaatsen
samenwerking tussen de Achterhoekse maakindu­
De oude stationsgebouwen langs het spoor zijn
strie en de universiteiten van Twente en Munster
omgebouwd tot ‘creative factoríes’ waar jonge
verstevigd. Het Duitse achterland kent vergelijkbare
ondernemers per maand een goedkope ruimte
tendensen in vergrijzing. De ontwikkeling van
kunnen huren om hun bedrijfje op te starten. Deze
medische technologie voor ouderen in de Achterhoek
broedplaatsen zijn perfect bereikbaar en mooi
vindt ook over de grens een duidelijke afzetmarkt. In
27
Regio Achterhoek
noodzakelijk doordat het arbeidspotentieel kleiner
wordt. In deze lijn moeten we ook de zogeheten
prikkelpakketten van de overheid zien: maatrege­
len om functieverandering van gebouw en
landschap te stimuleren.
De uitstekende agrarische productiestructuur in
de Achterhoek staat aan de basis van de nieuwe
landbouw. De Achterhoek loopt voorop in de
introductie van algenkwekerijen. Hiermee kunnen
we op een schone manier energie uit drijfmest
ontwikkelen.
Verbreding van de landbouw zien we aan de
functieverandering van gebouwen. De vrijkomen­
de agrarische gebouwen worden herontwikkeld
tot nieuwe vormen van hoogwaardig wonen en
werken in het groen. Op andere plekken komt
kleinschalige woningbouw in het landelijk gebied
de loop van de tijd neemt de beleving van de grens
om financiering van het landschap mogelijk te
als hindernis af. En hiervan profiteren bijvoorbeeld
blijven maken. Dit levert op sommige plaatsen
ook horeca en middenstand.
spanning op waar de aantrekkelijke woningen in
het buitengebied bewoners uit de kern onttrekken.
Career Centre
Op andere plaatsen bleek het juist een positieve
Gekwalificeerde jongeren vormen een essentiële
impuls te zijn voor de levendigheid.
schakel in de gewenste ontwikkeling van de
Achterhoek. De regio blijkt steeds aantrekkelijker
Groot in kleinschaligheid
voor jongeren door samenwerking tussen bedrijfs­-
Schaalvergroting van de landbouw vindt in de
leven, instellingen en beroepsonderwijs. Zij
Achterhoek slechts in beperkte mate plaats. Dit
ontwikkelen opleidingen op maat, die aansluiten
om de kwaliteit van het Achterhoekse landschap te
op de vraag naar geschoold personeel op de
behouden. In aanvulling op schaalvergroting
Achterhoekse arbeidsmarkt. Voorbeelden van
ontstaat schaalverkleining. Ondernemers en
samenwerking zijn een ‘career centre’, waar
boeren uit de Achterhoek vinden nichemarkten om
jongeren geholpen worden bij het vinden en
hun producten in af te zetten en er nieuwe
organiseren van een opleiding, een stage, een
producten voor te ontwikkelen. De veranderende
eerste baan, huisvesting en vervoer. Opleidingen
eisen die consumenten aan voedsel en voedselpro­
maken gebruik van een digitale campus - internet­
ductie stellen, bieden kansen voor streekproduc­
lessen of video-instructie - voor een specifieke
ten, ‘klein maar fijn’, van hoge kwaliteit en zeer
sector uit de Achterhoekse maakindustrie.
specialistisch.
Landbouw: breed, breder, breedst
Mede onder invloed van de veranderende Europese
regelgeving ontwikkelt de landbouw zich naar een
ander verdienmodel. De insteek is om zelf beter
voor de eigen inkomsten te zorgen. We kiezen
ervoor de activiteiten te verbreden naar economi­
sche sectoren die bij het landelijk gebied horen,
zoals toerisme en groen-blauwe diensten. We
passen regelgeving aan om ‘maatschappelijke
diensten’ toe te staan. De overheid stimuleert
verbreding en extensivering van activiteiten: we
bieden boeren vergoedingen aan voor bijvoorbeeld
landschapsbeheer en natuurontwikkeling. Het
mes snijdt aan twee kanten: de boeren krijgen een
inkomen en de overheid kan taken uitbesteden,
28
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
29
Regio Achterhoek
Noord-Veluwe
30
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Elburg
Nunspeet
Harderwijk
De waarde van het Veluws landschap met al zijn natuur vormt de rode draad in
verleden, heden en toekomst van de Noord-Veluwe. De kwaliteiten rust, stilte
en landschappelijke schoonheid zijn belangrijke dragers voor verdergaande
investeringen in de zorgeconomie en de recreatiebranche. Nieuwe connecties, binnen
de regio tussen sectoren en vooral ook over de grenzen van de regio, vormen de
sleutel voor de verdere ontwikkeling van de regio.
31
Regio Noord-Veluwe
32
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Zorg voor elkaar en de omgeving,
in een historische setting
Gevarieerd landschap
ligging en de goede ontsluiting bieden inwoners,
De Noord-Veluwe is een rustig gebied, met ten
forenzen en bedrijven een aantrekkelijk woon-
oosten van de spoorlijn/A28 veel aaneengesloten
klimaat en vestigingsgebied. De goede ontsluiting
natuur, bijzondere landschappen en een groot
zorgt ervoor dat de regio economisch ook sterk
aantal kleinere dorpen en steden. Het gebied wordt
verbonden is met steden rondom de regio, zoals
omgeven door het water van de Randmeren aan de
Amersfoort, Apeldoorn en Zwolle, maar zeker ook
noordwestkant en de IJssel aan de oostkant. In de
met de poldersteden Zeewolde, Dronten en
directe omgeving liggen Apeldoorn, Amersfoort en
Lelystad. Met deze steden in de omgeving zijn
Zwolle, steden die nauw verbonden zijn met de
topvoorzieningen onder handbereik.
Veluwe. De regio kent een rijke schakering aan
In het gebied wonen 195.000 mensen. De bevolking
landschappen, variërend van de dichte bossen van
van de Noord-Veluwe groeit de laatste jaren sneller
de Veluwe tot de open polders van de Randmeerkust
dan het Gelders gemiddelde en zal ook blijven
en de uiterwaarden van de IJssel.
groeien tot 2040. Dit komt door de natuurlijke
Op de Veluwe voert nu de natuur de boventoon
aanwas en een vestigingsoverschot vanuit de
nadat eeuwenlang het Veluwemassief intensief is
omgeving.
geëxploiteerd voor ijzerwinning, jacht, brandstof­
winning, plaggenmest, voedselproductie, wateront­
Prominente rol zorgsector
trekking en houtproductie. Ook biedt de Veluwe
De werkloosheid op de Noord-Veluwe ligt onder het
ruimte voor militaire oefenterreinen.
Gelderse gemiddelde en is als gevolg van de
kredietcrisis maar zeer beperkt toegenomen. De
Sterke sociale verbondenheid
economische structuur kenmerkt zich door relatief
De grotere dorpen en kleine historische steden aan
weinig zakelijke diensten en een zwaarder accent op
de rand van de Veluwe hebben een goed voorzie-
activiteiten voor de eigen bevolking, zoals detail­
ningenniveau en een levendige lokale economie.
handel, horeca, gezondheidszorg en bouw. De
Het netwerk van steden en dorpen draagt bij aan
Noord-Veluwe is onderdeel van de tweede toeristi­
een aantrekkelijk toeristisch-recreatief product van
sche regio van Nederland: toerisme en recreatie
de regio, net als grote attracties als het Dolfinarium
hebben een belangrijke plek in de lokale economie.
en de nabijheid van Six Flags. Harderwijk neemt in
De werkgelegenheidsverliezen in landbouw,
de regio een centrale positie in op het gebied van
industrie en bouwnijverheid zijn in het verleden
wonen, werken en voorzieningen.
ruimschoots gecompenseerd door de groei van de
De dorpen en stadjes vormen de identiteit van de
dienstverlening. Ook in de toekomst ligt de
regio. Er is een sterke sociale verbondenheid. De
banengroei voornamelijk in de dienstensector.
diverse culturele en religieuze ontmoetingsplekken
Kenmerkend voor deze regio, zowel vanuit sociaal
geven cohesie en identiteit aan de lokale gemeen­
als economisch oogpunt, is de plaats van de
schap. Traditionele waarden gecombineerd met
zorgsector. De Noord-Veluwe kent een flink aantal
no-nonsense ondernemerschap tekenen de regio.
grote zorginstellingen. De zorgsector zorgt ook voor
Het zoeken en geven van geborgenheid in eigen
een aanzienlijk deel van de werkgelegenheid, direct
kring en de affiniteit met zorg en duurzaamheid zijn
en indirect. Het ondernemende karakter van de
belangrijke kenmerken.
bewoners in de zorg zorgt voor veel innovaties in die
sector: bijvoorbeeld in de vorm van nieuwe
Aanwas bevolking
zorgconcepten en hulpmiddelen.
Het landelijke karakter van de Veluwe, de gunstige
33
Regio Noord-Veluwe
34
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
De Noordwest Veluwe is een van de regio’s die meer
we dan al snel een seintje als het wat minder goed
dan gemiddeld te maken gaat krijgen met de
ging met de cliënt. Dan kon je daar gelijk op
‘dubbele vergrijzing’: een steeds groter deel van de
reageren. Nu wordt die huishoudelijke zorg gedaan
bevolking zal bestaan uit ouderen, die bovendien
door allerlei marktpartijen waar wij geen enkel
dankzij de verbeterde medische zorg ook steeds
contact mee hebben. Dat zal misschien econo­
langer leven.
misch efficiënt zijn, maar het is niet goed voor de
‘Gelukkig is in deze regio de sociale samenhang van
samenwerking in de keten.’
oudsher sterk en zijn veel mensen bereid hun
Hij maakt zich zorgen over de financierbaarheid van
oudere medemens te ondersteunen’, zegt Ben
de zorg voor senioren. ‘Het liefst blijven we allemaal
Ipenburg, rayonmanager van Icare Harderwijk, een
zo lang mogelijk zelfstandig wonen. Je ziet hier in
organisatie die in de regio een groot deel van de
de regio dat het aantal plaatsen in verzorgings- en
(thuis)zorg en verpleging van ouderen verzorgt. Hij
verpleeghuizen al is verminderd. Maar de kosten
ziet dat onder andere aan het grote aantal
van de thuisverzorging zijn hoog en stijgen snel. We
vrijwilligers (120) dat de bezoekers van het
bieden bijvoorbeeld zorg aan senioren in het
inloopcentrum De Aanleg in Harderwijk onder­
buitengebied. Constant is een zorgverlener paraat
steunt. ‘Ik heb ook in Amsterdam gewerkt en daar is
die in geval van nood 24 uur per dag ook in achteraf
het heel wat lastiger zoveel trouwe vrijwilligers te
gelegen gebieden op huisbezoek gaat. Dat is
vinden.’
natuurlijk een dure voorziening en het wordt de
De enorme aanwas van het aantal senioren doet de
vraag of je dat vol kunt blijven houden.’
komende jaren een steeds groter beroep op de
Ook wordt het steeds lastiger goed personeel te
samenleving, verwacht Ben Ipenburg. ‘En niet
vinden en er is een groeiend tekort aan geschikte
alleen op de overheid, de zorgverzekeringen en de
woningen en woonvoorzieningen. ‘Ik merk gelukkig
zorginstellingen, maar ook op de burgers zelf. De
wel dat in deze regio alle betrokken instanties zich
babyboomers van nu moeten eigenlijk de vrijwil­
goed hiervan bewust zijn en dat bijvoorbeeld
ligers van morgen worden. Bovendien zullen
woningcorporaties actief meedenken over het
Interview met Ben Ipenburg, Rayonmanager thuiszorg
senioren straks ook vaker zelf mee moeten betalen
woon- en zorgaanbod voor ouderen.’
aan hun verzorging en verpleging.’
Volgens Ipenburg wordt het, tegen de achtergrond
Ipenburg, auteur van de studie Zorg, economie en
van de druk op de financiën, de kunst om een
de staat, signaleert een aantal tegenstellingen in de
evenwicht te bereiken tussen de noodzakelijke
discussie over de zorg. ´Aan de ene kant wordt er -
efficiëntie en het behoud van menselijke en
terecht - aangedrongen op meer sociale cohesie in
professionele waarden. ‘Want de zorg voor ouderen
de samenleving. Anderzijds worden allerlei
moet geen technocratisch verhaal worden dat
maatregelen getroffen die deze samenhang juist in
alleen maar gedreven wordt door marktwerking.’
de weg staan. Vroeger deden wij bijvoorbeeld ook
de huishoudelijke verzorging. Via dat kanaal kregen
‘Zorg voor ouderen wordt zorg
voor ons allemaal’
35
Regio Noord-Veluwe
De belangrijkste regionale ontwikkelingen
en vraagstukken
In de regio zien we nu en in de komende jaren
namische gebieden: Almere, Amersfoort, Food
enkele ontwikkelingen die van groot belang zijn
Valley en Zwolle en de Stedendriehoek. Dat
voor de toekomst:
betekent dat de economische dynamiek in de
-
demografie: vergrijzing
omgeving sterker is dan de Noord-Veluwe zelf. In de
-
de stedelijke dynamiek van de omgeving
toekomst zal dit verschil verder toenemen. Dat
-
de zorg: booming business
betekent dat de Noord-Veluwe sterk afhankelijk is
-
de transitie van het platteland
van wat er in haar directe omgeving gebeurt. Deze
-
klimaat: een wateropgave
dynamische omgeving biedt kansen, maar houdt
ook bedreigingen in.
Hoe deze dynamiek er precies uitpakt is nog
onzeker. Voor een deel gaat het om economische
‘Mensen moeten moeite doen om de
mooiste plekken te bereiken, waardoor
de kwaliteit van deze plekken sterk kan
toenemen’
ontwikkelingen die mogelijk een positieve invloed
hebben op de Noord-Veluwe. Denk aan de ontwik­
keling van nieuwe kennis en het onderzoek naar
bredere toepassing van plantaardig materiaal, de
zogenaamde biobased economy. Of aan de verdere
groei van Almere met 150.000 inwoners, wat een
geheel eigen dynamiek oplevert.
Regiobijeenkomst Ermelo, 3 februari 2010
Verder lijken steeds meer mensen bij de keuze voor
een vestigingsplaats te kijken naar een kwalitatief
hoogwaardige woonomgeving. En, uitgaande van
een vergaande emancipatie van werknemers en een
Demografie: vergrijzing
verdere specialisatie van het werk, zijn er in de
De bevolking van de Noord-Veluwe zal de komende
toekomst veel meer mensen die voor hun werk niet
jaren naar verwachting licht groeien. Het aandeel
of nauwelijks plaatsgebonden zijn. Wat betekent
ouderen binnen de bevolking neemt sterk toe. In
dat voor de Noord-Veluwe, gelegen midden tussen
tegenstelling tot het beeld dat velen hiervan
deze hoogdynamische gebieden?
hebben, trekken jongeren ook in de toekomst niet
massaal weg uit de regio. Het aantal jongeren en de
De zorg: booming business
potentiële beroepsbevolking blijven tot 2040
De zorg is in Nederland dé economische sector van
redelijk stabiel, de groep 65+ en zeker ook 75+ groeit
de toekomst. Zelfs in tijden van economische
flink. De vergrijzing is een gegeven in de regio.
neergang vertoont de zorg alle kenmerken van een
De regio biedt de groeiende groep ouderen een
groeisector. Daarnaast is de zorgeconomie ook een
aantrekkelijk leefklimaat, waar we op een slimme
innovatieve sector van de eerste orde. De zorg is
manier op moeten inspelen. Het is daarnaast een
een bron van nieuwe (technologische) vindingen,
interessante opgave het leefklimaat voor de groep
innovatieve behandelmethoden en concepten en
van 30 tot 55 jaar aantrekkelijk te houden.
nieuw ondernemerschap. We verwachten verder
dat zorg steeds meer gecombineerd wordt met
De stedelijke dynamiek van de omgeving
wellness en recreatie.
De regio wordt min of meer omringd door hoogdy­
Voor de Noord-Veluwe is deze ontwikkeling in twee
36
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Ouderen die het goed kunnen doen, gaan
naar Spanje of Frankrijk. Willen wij het
tweede Spanje worden?’
Regiobijeenkomst Ermelo, 3 februari 2010
zorgopgave. Er is immers sprake van een bovenge­
Het platteland: minder en andere
landbouw, meer ruimte voor ……
middelde vergrijzing en een zorgsector die van
De ontwikkeling van de plattelandseconomie is
oudsher sterk geworteld is in de maatschappij. Hoe
nauw verweven met de toekomst van de landbouw.
verzorgen we ouderen die langer thuis wonen in
De landbouw maakt op de Noord-Veluwe een sterke
meer of minder dichtbevolkte gebieden? Zet de
verandering door: de grondgebonden landbouw zal
tendens van uitplaatsing uit grote instellingen - ex­
niet in de huidige vorm voortbestaan. Ook zullen
tramuralisering – zich door, of slaan we een nieuwe
we een verdere industrialisatie van de intensieve
weg in?
veehouderij zien door schaalvergroting en de inzet
De groei van de zorgsector biedt ook kansen voor
van technologie. Onder invloed van grote verande­
bedrijvigheid en ondernemerschap. Hoe kan de
ringen in het Europese Landbouwbeleid én
regio, waar zorg in het DNA lijkt te zitten, ook
veranderende eisen van consumenten maakt de
economisch profiteren van deze groeiende markt?
agrarische sector de komende jaren een forse
Passen we nieuwe techniek (domotica) alleen toe of
transitie door. Hoe deze transitie er precies uitziet,
gaat het om producten en diensten die bedrijven uit
hangt af van tal van factoren.
de regio ook exporteren?
Met het veranderen van de huidige grondgebonden
opzichten relevant. In de eerste plaats voor de eigen
landbouw op de Noord-Veluwe verandert het
Klimaat: Noord-Veluwe voelt nattigheid
landschapsbeheer. Ook is het van extra groot
De veranderingen in het klimaat zijn op de Noord-
belang andere (nieuwe) economische kansen aan te
Veluwe vooral te zien op en om het water. Voor heel
boren. Wat betekent dit voor de agrarische
Nederland zal het vasthouden van zoet water van
gebouwen of de gebieden die vrijkomen? Wat voor
groot belang zijn. Vanwege de grote hoeveelheid
landschapsbeheer is nodig, ook gezien het belang
zandgronden kan de regio hierin een belangrijke rol
van toerisme en recreatie?
spelen. De landelijke overheid neemt binnen
afzienbare tijd een besluit over het verhogen van
Vraagstukken
het waterpeil in het IJsselmeer. Dit kan voor de
De grote vraag voor de Noord-Veluwe zal zijn: hoe
Noord-Veluwe zeer grote gevolgen hebben, omdat
kan de regio op eigen kracht inspelen op de
dit een maximale stijging van een tot twee meter
dynamiek van de omgeving, met behoud van de
van het waterpeil in de Randmeren oplevert.
eigen kwaliteiten? De leefbaarheid van kleine
De klimaatverandering heeft in deze regio ook direct
kernen, de kwaliteit van leven en van de leefomge­
invloed op de landbouw. Op weg naar 2040 neemt
ving, en de vitaliteit van de regionale economie
de winterwatervoorraad onder de Veluwe toe. De
vormen aspecten van deze vraag.
uitstroom hiervan via de beken geeft vernatting aan
de randen van de Noord-Veluwe. Hierdoor neemt de
toch al hoge grondwaterstand in dit gebied verder
toe en zal grootschalige landbouw steeds moeilijker
worden. Deze extra vernatting zonder bemaling zal
productiegerichte landbouw tussen Harderwijk en
Elburg in 2040 zelfs helemaal onmogelijk maken.
37
Regio Noord-Veluwe
38
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Kansen voor de toekomst
Bijschrift??
In de Noord-Veluwe komen allerlei ontwikkelingen samen die kansen bieden voor de toekomst. Het
prachtige landschap biedt een aantrekkelijke woonomgeving, maar ook biomassa voor het opwekken van
groene energie. Zo kan de landbouw drager blijven van het landschap en zijn recreatie en zorg hier op hun
plek, waardoor de regionale economie voldoende breedte heeft.
39
Regio Noord-Veluwe
Al deze doelgroepen biedt de Noord-Veluwe
aantrekkelijke faciliteiten. Ouderen beschikken
over allerlei voorzieningen in en om het huis. Denk
aan domotica, de vele levensloopbestendige
woningen en zorgcombinaties met wellness die in
de regio floreren. Door de sterke onderlinge
verbondenheid neemt mantelzorg een belangrijke
plaats in.
Voor de doelgroepen tussen de 30 en 55 jaar, met
of zonder kinderen, wordt flexibel gebouwd.
Woningen hebben faciliteiten voor thuiswerken,
meer generaties in één huis (via bijvoorbeeld een
modulaire woning), combinaties van wonen en
werken in één, en in vrijgekomen agrarische
gebouwen kunnen woonlandgoederen worden
ontwikkeld. De basisvoorzieningen, zoals onder­
wijs, sport- en cultuurverenigingen en detailhan­
del, zijn in het gebied allemaal goed op orde.
Daarin investeert ook de overheid. De topvoorzie­
ningen, zoals Hogeschool Windesheim in Zwolle en
theater de Flint in Amersfoort, bevinden zich in de
directe nabijheid. Zo biedt de Noord-Veluwe een
groeiende groep van vrije werkers of ZZP’ers een
prachtige uitvalsbasis, zij kunnen van daaruit een
groot gebied bestrijken.
Van Care Valley tot Care Connection
Onder de noemer Care Valley is in de regio een heel
palet aan acties en projecten ontwikkeld en
uitgevoerd om de ontwikkeling in de zorg verder
gestalte te geven. Vele, verschillende partijen
hebben daarvoor de handen ineengeslagen. De
zorginstellingen in de regio hebben een essentiële
rol gespeeld. Open innovatie in nieuwe zorgcon­
cepten heeft tal van zorggerelateerde activiteiten
Noord-Veluwe: fantastisch wonen
in de regio een grote impuls gegeven. Dit zien we
De Noord-Veluwe is met zijn landschappelijke,
terug in de vele nieuwe samenwerkingsverbanden
cultuurhistorische en sociale kwaliteiten een zeer
binnen het gebied, tussen sectoren en vooral ook
aantrekkelijke woonomgeving. De regio biedt rust,
met partners in de drukke, omliggende steden. Zo
ruimte en natuur in combinatie met cultuurhisto­
heeft de regio zich versterkt op het vlak waar ze al
rie, terwijl stedelijke gebieden in de omgeving goed
zo goed in was: zorg, en dan vooral de ouderenzorg
bereikbaar zijn. Daarnaast zijn de inwoners sterk
en de geestelijke gezondheidszorg. De Noord-
met elkaar verbonden. De Noord-Veluwe is, in
Veluwe huisvest grote zorginstellingen, en diverse
potentie, voor diverse doelgroepen een zeer
aan zorg gerelateerde (innovatieve) bedrijven en
aantrekkelijke woonomgeving. Ouderen kunnen er
opleidingen. Er is een beddenlasser, die speciale
genieten van de omgeving en profiteren van alle
bedden levert voor de instellingen en de opleiding
speciale voorzieningen. Tweeverdieners zonder
voor ambulancepersoneel. De regio is in Nederland
kinderen kunnen hier ruim, mooi en betaalbaar
voorloper in de extramuralisering van de instellin­
wonen en eventueel elders werken. Gezinnen
gen, inclusief de ontwikkeling van compenserende
vinden hier een goede omgeving om de kinderen te
technologieën als domotica en robotisering. De
laten opgroeien. Een van de kwaliteiten is
regio loopt ook voorop bij de combinatie zorgtoe­
onderscheidend te zijn, en iets anders te bieden
passing en ontwikkeling van ondersteunende
dan wat bijvoorbeeld de Randstad heeft.
voorzieningen. Deze koppositie in Nederland biedt
40
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
grote mogelijkheden voor een sterke positie in heel
zorg kun je terecht op de Noord-Veluwe. De
Noordwest-Europa.
kennisontwikkeling zorgt voor een voortdurende
Zorg op de Noord-Veluwe heeft niet alleen
interactie met zorggerelateerde bedrijvigheid. Op
betrekking op de traditionele zorg, maar ook op
de Noord-Veluwe worden zorginnovaties uitgepro­
voorzieningen die daar heel dicht tegenaan liggen.
beerd: Noord-Veluwe levert de zorg die over 5 jaar
Denkt u aan wellnessvoorzieningen, kuuroorden
pas standaard is.
en schoonheidssalons, maar ook aan moderne
afkickklinieken. Bovendien kunnen we hier ook
Nieuwe landbouw en recreatie dragen
het platteland
inspelen op het toerisme en de recreatie in de
De landbouw heeft zich verder ontwikkeld:
regio.
menging van functies, flexibiliteit en kleinschalig­
Een onderwijsinstelling is onmisbaar, als we
heid zijn de nieuwe trefwoorden. In combinatie
voorop willen lopen in kennisontwikkeling. Op de
met zorg en recreatie ontstaat een nieuwe
Noord-Veluwe komen we hieraan tegemoet door
diensteneconomie rond landschap, recreatie, rust
een Care Academy in te stellen. Dit is een deels
en ruimte.
virtuele onderwijsinstelling voor zorg en welzijn.
De boer verandert van agrarisch ondernemer in
Deze Academy heeft een ‘care connection’ met
landschapsondernemer. Aan zijn productie vanuit
Health Valley (Nijmegen, Twente) en met relevante
akkerbouw of veeteelt voegt hij diensten toe, zoals
hbo-opleidingen in de omgeving. Zo kan de
in de concepten zorgboerderij of recreatie bij de
Academy precies die kennis samenbrengen die
boer. Andere agrariërs vinden aansluiting bij de
nodig is. Er zijn extra aantrekkelijke stageplaatsen
nieuwe maakindustrie. Zij verbouwen voor deze
om studenten de regio binnen te halen. Zo zijn er
sector kleinschalige gewassen, zoals hennep of
de meervoudige stages: studenten werken
brandnetels voor ecokleding. Kern hiervan is
bijvoorbeeld bij een zorginstelling én bij een bedrijf
nieuwe hoogwaardige toepassingen van biomate­
dat bijzondere apparatuur aan die zorginstelling
riaal te vinden. Denk aan het telen van biomassa in
levert. Opleidingen besteden meer aandacht aan
water als bron van voeding (eiwitten en mineralen
ondernemerschap, zodat studenten later beter als
uit algen) of als groene grondstof voor energie en
ZZP’er aan de slag kunnen. Voor een carriere in de
chemie. De productie hiervan is kennisintensief.
crossovers als schoonheidsklinieken en particuliere
41
Regio Noord-Veluwe
Die kunnen we kenmerken als ‘klein en fijn’, zeker
Sterk in Klimaat
waar het gaat om vroege toepassing van kennis
De stijging van het waterpeil in het IJsselmeer en
die in en om Food Valley is ontwikkeld.
de Randmeren heeft grote invloed op het land­
Recreatie en toerisme, zowel gericht op het water
schap en de steden die aan de Randmeren liggen.
als op het groen, maken een duidelijke ontwikke­
50 cm stijging van het waterpeil in het IJsselmeer
ling en kwaliteitsverbetering door. Dit is erg
gecombineerd met extra uitstroom in de beken,
belangrijk omdat de grote stroom toeristen een
doet een lagune achter de duinwal van de
belangrijke drager vormt voor het voorzieningen­
Randmeren ontstaan. De regio heeft daarom de
niveau in de kernen. De gebieden in de regio
inrichting van het landschap en de steden zo
hebben hier als geheel invulling aangegeven en
aangepast dat we de kansen die ontstaan, kunnen
treden hierin gezamenlijk op om schadelijke
benutten. In de stedelijke delen gaat het om de
onderlinge concurrentie te voorkomen. Het
ontwikkeling van nieuwe vormen van ‘waterwo­
bosgebied blijft onaangetast, als bron van rust,
nen’. Buiten de steden leidt dit tot nieuwe water­
natuur en schoonheid. In samenwerking met
recreatie, zoals kanoën, vissen en vogelsafari’s.
Flevoland wordt de Randmeerkust beter benut. De
De klimaatverandering maakt het vasthouden van
Noord -Veluwe kent biedt mogelijkheden voor
zoetwater tot een belangrijke kwestie. De
extensieve recreatie: wandelen, fietsen, kanoën,
Noord-Veluwe heeft voorzieningen ontwikkeld om
natuurexcursies. Langs het Randmeer is, met
in de zandgebieden regenwater vast te houden om
respect voor de aanwezige natuurwaarden, een
een zoetwatervoorraad voor de drinkwatervoor­
luxe boulevard ontwikkeld om die ook de kapitaal­
ziening aan te leggen.
krachtige water- en dagtoerist aan te trekken. Op
de Veluwe ishebben we de kwaliteitsverbetering
van de verblijfsrecreatie doorgezet.
Niet zo zeer zichtbaar maar wel essentieel is de
verandering van mentaliteit die bij ondernemers in
de regio heeft plaatsgevonden. Waar de Noord
-Veluwe traditioneel wordt gekenmerkt door
gesloten familiebedrijven, is de slag gemaakt naar
denken in hebben ondernemers nu de weg
ingeslagen naar netwerken en open innovatie. Op
die manier zijn nauwe banden ontstaan met
bedrijven en instellingen uit bijvoorbeeld de
Stedendriehoek, Food Valley en Flevoland. Dat is
nodig om in de moderne economie een rol van
betekenis te kunnen spelen.
42
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
43
Regio Noord-Veluwe
Rivierenland
44
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Culemborg
Tiel
Geldermalsen
Zaltbommel
Denkend aan Rivierenland
zie ik breede rivieren
traag door oneindig
laagland gaan.
Wat schrijft de dichter Hendrik Marsman anno 2040 over Rivierenland? Is zijn lofdicht
inmiddels veranderd in een klaagzang over hoog water en natte voeten? Spreekt hij
vooral over tuinbouw en transport? Of verdrinkt hij in de veelheid van dingen die hij
moet beschrijven wanneer hij aan Rivierenland denkt?
45
Regio Rivierenland
46
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Rivierenlandschap, tuinbouw & transport
Waterland
Vooral de tuinbouw en de glastuinbouw, verenigd
Rivierenland heet niet voor niets Rivierenland. Hier
in de Betuwse Bloem, zijn sterk vertegenwoordigd.
wordt geleefd met water. Slingerende dijken langs
De zakelijke dienstverlening en de vervoerssector
de uiterwaarden. Oeverwallen en open kommen.
zijn in Rivierenland snel gegroeid. Dat komt door de
Weteringen, sluizen, molens en gemalen. Het water
gunstige ligging ten opzichte van Rotterdam en het
zorgt voor vruchtbare grond, voedingsbodem voor
Ruhrgebied en de goede multimodale ontsluiting
landbouw, laanboom- en fruitteelt. Het geheel is
via weg, water en spoor. Rivierenland is een gewilde
een prachtig decor voor recreatie en ontspanning:
locatie voor (landelijke) distributie en groothandels­
fietsen en wandelen over en langs de dijken, langs
activiteiten, en bijbehorende zakelijke dienstverle­
de ‘traditioneel ambachtelijke’ en ‘nieuwe, moderne’
ning. De logistieke sector levert inmiddels zo’n 20
dorpen. Cultuurhistorische schatten als de Nieuwe
procent van de werkgelegenheid. Rivierenland kent
Hollandse Waterlinie versterken dit nog.
al tientallen jaren een krachtige economische en
De regio is van nature uitgerust met krachtige
een relatief hoge werkgelegenheidsgroei. Maar de
transportaders in de vorm van rivieren. In de loop
regionale economie is ook erg conjunctuurgevoelig.
van de tijd is daaromheen een dicht netwerk van
De prognoses voor Rivierenland op de langere
spoor en wegen ontwikkeld. Langs de infrastruc­
termijn zijn gunstig: een bovengemiddelde
tuurassen A2 en Betuweroute/A15 liggen de vier
bevolkingsgroei en economische dynamiek en een
steden in het gebied: Tiel, Culemborg, Geldermalsen
relatief lage groei van de werkloosheid. De regio
en Zaltbommel. Hier concentreert zich de industri­
kent een relatief hoog aandeel laaggeschoolde
ële en logistieke bedrijvigheid van de regio. De
werklozen.
meeste inwoners wonen ook in deze grotere
kernen. De kernen kennen een goed voorzieningen­
Forenzen
niveau en een levendige lokale economie. Het
Rivierenland als geheel heeft te maken met een
omliggende buitengebied heeft een open en groen
vertrekoverschot: er vertrekken meer mensen dan
karakter, met een rijke cultuurhistorie en dorpen
er zich mensen vestigen. Dit geldt echter niet in
gericht op de land- en tuinbouw. De volksaard van
gelijke mate voor alle delen van de regio. Vanuit de
een ‘Rivierenlander’ is zelfstandig en traditioneel
regio wordt veel gependeld voor werk naar
ondernemend, gericht op het vertrouwde en
omliggende steden als Arnhem, Nijmegen, Den
bekende en op overleven, zowel in sociaal als
Bosch, Utrecht en Rotterdam. Er is een sterke
zakelijk opzicht.
externe focus die er in verschillende deelgebieden
van de regio anders uitziet. De regio is als het ware
Tuin- en glastuinbouw
een verzameling ‘riviereneilanden’.
Van oudsher is Rivierenland een van de meest
agrarisch georiënteerde regio’s van Nederland.
47
Regio Rivierenland
In het landelijke Rivierenland is het goed toeven voor
door hem opgezette Telersvereniging Conference
de fruitliefhebber. En als het aan fruitteler Dick
(TVC). ‘Als het merendeel van telers én handelaren
Lagerweij uit Kerk-Avezaath ligt, is hier in deze
zich aaneensluit en eerlijk doorgeeft welke produc­
grootste badkuip van Nederland ook in 2040 nog
tiekosten en prijzen worden gemaakt, is iedereen
volop commerciële fruit-, dat wil zeggen perenteelt.
daarbij gebaat. De telers ontvangen hun kostprijs
‘Maar dan moeten de provincie en andere instanties
plus winstopslag, de handel voegt service en andere
zoals banken en Kamer van Koophandel, wél hulp
waarden toe, en Albert Heijn en andere grootwinkel­
bieden’, aldus Lagerweij.
bedrijven kunnen het hele jaar door een heerlijke
De in fruitteelt gepokt en gemazelde Lagerweij
peer tegen een aantrekkelijke prijs aan de consu­
realiseert zich dat de Betuwe geen goedkoopte-
ment verkopen.’
eiland is. Arbeid is hier duur vergeleken met Polen,
Dat het behoud van welvaart in Rivierenland vooral
Bulgarije, Roemenië en Oekraïne. Hij roept partijen
van de Conferencepeer moet komen, en bijvoorbeeld
op alles op alles te zetten om de fruitteelt - en dan
niet van kersen of appels, ligt aan dit perenras en de
vooral die van de Conference peer - te bevorderen.
bijzondere omstandigheden ter plekke. De consu­
Anders resteert er in 2040 alleen nog hobbyfruit­
ment waardeert deze peer. Hij groeit vanwege een
teelt. Dan ontwikkelt Rivierenland zich tot één groot
bijzondere bodemgesteldheid én klimatologische
recreatiegebied en zal de randstedeling hier alleen
omstandigheden, eigenlijk alleen goed in de Betuwe
wonen en elders werken.
en België. ‘En dat is uniek.’
Vijftien tot twintig jaar terug functioneerde de
Telers, handelaren, evenals veilingen en coöperaties
fruitteelt goed, mede dankzij het veilingsysteem.
communiceren slecht met elkaar, vindt Lagerweij.
Appels, peren en ander fruit werden op één plek - bij­
De verliezers zijn de grootgrutters én de consument,
voorbeeld in Geldermalsen - verzameld en transpa­
die genoegen moet nemen met een andere, minder
rant, via een kloksysteem, aan de hoogste bieder
lekkere peer. ‘De TVC wil dat marktpartijen over hun
verkocht. Jammer genoeg ging dit veilingsysteem
kortetermijnbelang heen stappen. Een goot deel van
onderuit. Handelaren en speculanten kopen nu
hen is al overtuigd. Als de provincie en bijvoorbeeld
Interview met Dick Lagerweij, fruitteler
grote partijen fruit bij de teler op en proberen die,
Rabobank meehelpen met geld en/of menskracht,
tegen de laagste prijs, aan grootwinkelbedrijven te
zullen ook de overigen het nut van TVC inzien.’
slijten. Volgens Lagerweij is de ontstane markton­
Volgens Lagerweij kan de fruitteelt alleen zó de
doorzichtigheid hét grote probleem. Telers, handela­
boventoon blijven voeren in het Rivierengebied.
ren en grootgrutters zitten elk op hun eiland.
‘Kwalitatief mindere gronden kunnen dan bijvoor­
Niemand vertrouwt elkaar, ze communiceren niet of
beeld in recreatiegebied worden omgetoverd. En
onvoldoende, met als gevolg dat geen enkele
zorgboerderijen vervullen weer heel andere maat­
marktpartij weet wat de beste prijs is. Lagerweij ziet
schappelijke functies.’
kansen om deze patstelling te doorbreken met de
‘Alles op alles zetten om
toekomst fruitteelt veilig te stellen’
48
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
49
Regio Rivierenland
De belangrijkste regionale ontwikkelingen
en vraagstukken
In Rivierenland zijn de volgende ontwikkelingen
Groeiende dynamiek in de omgeving
bepalend voor de toekomst:
Voor Rivierenland is de omgeving van groot belang.
-
demografie: emigratie en onbalans
In de directe omgeving liggen gebieden waar de
-
groeiende dynamiek in de omgeving
ruimtedruk groot is: de Randstad en Brabantstad
-
meer vrachtverkeer, maar hoe?
met daartussen de A2-as, die deels door
-
(glas)tuinbouw naar footloose
Rivierenland loopt. Ook de Stadsregio Arnhem
-
extremer klimaat, hoger water
Nijmegen en Food Valley vormen gebieden waar in
de toekomst veel dynamiek van uitgaat.
Vanwege de sterke oriëntatie van Rivierenland op
deze omliggende gebieden zijn de ontwikkelingen
‘We halen het goede bij de buren
en zij halen het goede bij ons’
Regiobijeenkomst Enspijk, 4 februari 2010
net over de grens van de regio ook relevant voor de
ruimtelijke ontwikkeling in het gebied zelf (wonen,
werken, recreëren, mobiliteit, natuur en milieu).
Meer vrachtverkeer, maar hoe?
Hoe Nederland, Europa en de wereld zich ook
precies ontwikkelen, in alle economische toekomst­
scenario’s voorzien we een forse toename van het
Demografie: emigratie en onbalans
vrachtverkeer. De centrale ligging en de uitstekende
Vanwege de relatief jonge bevolking in Rivierenland
ontsluiting maken van Rivierenland een logistieke
blijft de natuurlijke aanwas de komende jaren nog
hotspot. Voor het goederenvervoer door
redelijk op peil. De bevolkingsgroei voor de hele
Rivierenland zal ook de Tweede Maasvlakte grote
regio is toch laag omdat nogal wat inwoners de
invloed hebben. Ook wordt gezocht naar uitbrei­
regio verlaten. Daarnaast zet ook de vergrijzing in
dingsmogelijkheden voor de Rotterdamse haven
Rivierenland door. Door deze twee ontwikkelingen
naar binnenhavens elders in het land. Het aantal
zal het aanbod aan arbeidskrachten teruglopen. Dit
vervoersbewegingen in en door de regio neemt fors
regionale beeld heeft binnen de regio overigens
toe. Hoe dat uitpakt is niet precies te voorspellen.
verschillende kanten. Er zijn gebieden met krimp
Maar dat het gebeurt is zeker.
maar ook gebieden met groei.
Veel onzekerder is hoe het transport er in de
Rivierenland heeft bovendien een onevenwichtige
toekomst uitziet. De vervoerstechniek zal zich
sociaaleconomische opbouw, met twee grote
ontwikkelen, er komen nieuwe logistieke concep­
groepen: laaggeschoolde autochtone
ten en ook in die sector wordt de verdere flexibilise­
Rivierenlanders en hooggeschoolde, rijke, nieuwe
ring van arbeid en productie voelbaar. Als logistieke
bewoners. De laatste groep werkt veelal in de
hotspot krijgt Rivierenland hier nadrukkelijk mee te
omliggende regio’s. Die onevenwichtige opbouw
maken. Hoe ziet de doorvoer door de regio er in de
kan leiden tot spanning tussen bevolkingsgroepen.
toekomst uit en wat is het ruimtebeslag van
Een tweedeling dreigt, zowel in economische als
logistieke activiteiten?
sociale zin.
(Glas)tuinbouw naar footloose
De (glas)tuinbouw vormt een belangrijke pijler voor
50
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Rivierenland is de binnentuin van de grote steden rondom,
zoals Utrecht, Den Bosch, Arnhem en Nijmegen.’
Regiobijeenkomst Enspijk, 4 februari 2010
het Rivierenland. De tuinbouw krijgt meer en meer
omliggende gebieden en in de logistiek kunnen we
een industrieel karakter. Het huidige grondgebon­
niet los zien van kansen voor de tuinbouwsector.
den karakter verandert. Steeds vaker komen teelten
Welke rol speelt het Rivierenland als logistieke
letterlijk los van de grond. De vruchtbaarheid van
‘satelliet’ voor Rotterdam? Is die vooral gericht op
de bodem als vestigingsplaatsfactor wordt minder
tuinbouwproducten of helemaal niet? Zeer nauw
belangrijk. Belangrijker worden juist het gebruik­
met elkaar verbonden zijn ook het behouden en
maken van kennis, een goed functionerend proces
benutten van het prachtige rivierenlandschap en de
van zaadje tot eindproduct en de logistieke
ontwikkeling van het gebied voor economische
eigenschappen van het gebied.
activiteiten of woondoeleinden. Er moet gekozen
worden waarvoor we de schaarse ruimte gebrui­
Extremer klimaat, meer water
ken. En dit alles in het licht van een enorme
Voor Rivierenland is water een centraal thema. De
wateropgave en forse sociaalmaatschappelijke
effecten van de klimaatverandering zijn in
kwesties.
Rivierenland direct voelbaar bij hoogwater en bij
droogte. Overstromingsrisico’s bepalen welke
gebieden geschikt zijn voor kapitaalintensieve
activiteiten. Periodes van droogte beperken de
mogelijkheden voor landbouw en natuur op het
land. Ook verzilting dreigt, in het uiterste westen
van de regio. Op het water nemen vervoersmoge­
lijkheden af en het schaarse koelwater is van groot
belang voor de industrie en energievoorziening.
Het belang van een goede waterhuishouding neemt
alleen maar toe. Rivierenland is daarbij sterk
afhankelijk van wat er stroomopwaarts gebeurt en
ingrepen in Rivierenland werken stroomafwaarts
door. De noodzakelijke technische ingrepen voor de
gewenste waterhuishoudkundige effecten zijn nu al
grotendeels in beeld (Deltaprogramma). Steeds
hogere dijken vormen niet de enige oplossing voor
de waterveiligheid. Het vraagt ook om een
doordachte ruimtelijke planning. Het gaat er op
weg naar 2040 om hoe we mogelijke oplossingen
daadwerkelijk uitvoeren, welke meerwaarde is
gewenst en hoe we met innovatieve ontwikkelin­
gen een slag kunnen maken.
Vraagstukken
Typerend voor Rivierenland is dat de ontwikkelin­
gen zeer nauw samenhangen. De ontwikkelingen in
51
Regio Rivierenland
52
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Kansen voor de toekomst
Rivierenland is een regio vol kansen. Mooi en productief. Het prachtige rivierenlandschap, de centrale
ligging dicht bij grote infrastructuur, de Randstad en op de route naar het Ruhrgebied, een gebied met een
florerende tuinbouw en een rijke cultuurhistorie. Hier kan heel veel. Natuurlijk niet allemaal tegelijk. Wie
zelf geen richting kiest, wordt door de omstandigheden een kant op gedrongen. Hieronder hebben we een
palet aan kansen voor de toekomst uitgewerkt.
53
Regio Rivierenland
Creëer eenheid, behoud verscheidenheid
nieuwbouw zonder dat dit ten koste gaat van de
Om mee te kunnen doen in een economische
kwaliteit van het landschap. Daarnaast hebben we
wereld die steeds groter en internationaler wordt,
flink geïnvesteerd in de bereikbaarheid van de
moeten we de krachten bundelen: samenwerken,
regio, zowel intern als naar en vanuit de Randstad.
tot afstemming komen, gezamenlijk een vuist
De goede mogelijkheden tot ontsluiting via weg,
maken. Natuurlijk zijn er verschillen binnen de
water en spoor zijn volop benut. De nieuwe
regio. Die hoeven we ook zeker niet te verbergen.
woongebieden vormen een ‘afzetgebied’ voor
Maar voor een ondernemer in het Ruhrgebied
omliggende regio’s waar de ruimtedruk groot is en
maakt het niet uit of zijn transportpartner in Tiel of
bevorderen de levendigheid van Rivierenland zelf.
Geldermalsen zit; voor een Japanner die laanbo­
Door goed te sturen, en met een breed kwalitatief
men wil bestellen al helemaal niet.
woningaanbod, slaagt de regio erin de gewenste
Vanuit deze gedachte vormt Rivierenland steeds
mix van inwoners te bereiken: jong en oud, hoog-
meer de eenheid die het feitelijk ook is. Er zijn
en laagopgeleid, autochtoon en allochtoon.
tenslotte ook veel overeenkomsten. Het is niet één
verbanden. Ontwikkelingen worden op regionaal
Authentieke recreatie in een unieke
omgeving
niveau bekeken en afgewogen. Profilering vindt op
Rivierenland heeft door het landschap, de
regionale schaal plaats. De concurrentie is er met
cultuurhistorie en het Betuwse (fruit)karakter een
de buitenwereld en niet met elkaar. Binnen deze
unieke positie in recreatie en toerisme. De regio
eenheid heeft iedere ondernemer, ieder dorp en
weet munt te slaan uit de hernieuwde belangstel­
iedere stad zijn eigen kenmerken en is er ruimte
ling voor uitjes in eigen land en de toenemende
voor eigen initiatief.
vraag naar recreatiemogelijkheden bij vergrijzend
In deze aanpak is het nodig elkaar aan te vullen.
Nederland. Er is een uitgebreid netwerk van routes
Rivierenland hoeft geen compleet ‘mini-Nederland’
voor wandelen, fietsen en watersport. De Linge is,
te zijn. Het gaat erom de eigen kwaliteiten te
behalve waterbuffer, ook de recreatie-as van
benadrukken, het overige ‘halen we bij de buren’.
Rivierenland. Hieromheen is een breed scala aan
gemeente, maar een netwerk van samenwerkings­
activiteiten ontwikkeld, variërend van golf als
Woonwijk van de Randstad
nieuwe volkssport, tot zelf kersen plukken en de
Rivierenland ligt tegen de Randstad aan en is goed
‘Linge solar-challenge’. Wie echt ‘lokaal wil gaan’
bereikbaar. Tegenover de drukte in de Randstad
kan door de boomgaarden fietsen en op een
kent de regio een goed en hoogwaardig leefkli­
bijzondere manier leren hoe fruit groeit. In de
maat. Daarmee is het een serieus alternatief voor
dorpen en steden zijn gezellige, kleinschalige
mensen die op zoek zijn naar meer rust en ruimte,
mogelijkheden voor koffie en diner. De verblijfsac­
maar wel in de Randstad willen blijven werken.
commodaties zijn up-to-date en spreken tot de
Om deze overloop goed te kunnen faciliteren heeft
verbeelding.
de regio geïnvesteerd in woonlocaties voor
54
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Betuwse Bloem als proeftuin
Logistiek van de toekomst
Het Rivierengebied is de proeftuin voor nieuwe,
Door de centrale ligging en de multimodale
gezonde en duurzame voedseltoepassingen in de
ontsluiting speelt logistiek een belangrijke rol in dit
tuinbouw. Zo wordt gewerkt aan de ontwikkeling
gebied. Rivierenland heeft zich gericht op de
van een appel die overal groeit, ongeacht vrucht­
ontwikkeling van logistieke clusters, in plaats van
baarheid van de bodem, temperatuur en zonuren.
op de laagwaardige onderdelen in de logistieke
De regio loopt voorop in het experimenteren met
keten. Zo heeft de niet-grondgebonden tuinbouw
en toepasbaar maken van kennis die elders wordt
een plek gekregen op het tuinbouwlogistieke
ontwikkeld. Op die manier maakt zij slim gebruik
knooppunt Medel. De clustering biedt de mogelijk­
van de ligging tussen Food Valley, Health Valley en
heid om meer partijen in het gebied te laten
Brainport Eindhoven. Via een sterke profilering als
meeliften op het succes van de logistiek: de
proeftuin voor gezonde en duurzame tuinbouw
tuinbouw bereikt een grotere afzetmarkt, er zijn
heeft de Betuwse Bloem in Rivierenland (inter)
volop stageplaatsen en een aantal van de grotere
nationaal een sterke reputatie opgebouwd, naast
bedrijven huisvest onderwijs op de werkvloer.
de versterking van het aloude internationale begrip
Ook buiten de regio zijn partners gevonden. Op het
‘Fruit uit de Betuwe’. Daarnaast is, om onderne­
raakvlak van tuinbouw en logistiek is er een nauwe
merschap te stimuleren, een aantal regelarme
relatie met de omgeving van Bergerden in de
zones ingesteld. Hier krijgen ondernemers de
stadsregio: Medel en Valburg vullen elkaar aan als
mogelijkheid te experimenteren en in grote vrijheid
logistieke knopen. Ook op politiek-bestuurlijk
nieuwe producten te ontwikkelen.
niveau zien we deze samenwerking, bijvoorbeeld
De tuinbouw benut zijn prachtige setting, het
bij het binnenhalen van nieuwe werkgelegenheid.
rivierenlandschap, voor zijn ‘branding’, naar het
Voorheen was de onderlinge concurrentie binnen
voorbeeld van de bloembollenteelt in de
de regio en tussen regio’s bepalend. Nu is dat de
Keukenhof. Zo is de Betuwse Bloem productief
wens om te zorgen voor een impuls voor inwoners
gebleven in een hoogwaardige, landschappelijke
van het gebied en hen te blijven motiveren en
omgeving.
inspireren.
55
Regio Rivierenland
Energie uit het landschap
De regio wil bij het opwekken en vasthouden van
energie de landschapskenmerken optimaal
benutten. Daardoor weet Rivierenland hierin nu
strategische voordelen te behalen. Water is een
bepalend element in Rivierenland. Op diverse
plekken zijn waterbekkens ontwikkeld die
volgepompt kunnen worden met behulp van lokaal
opgewekte biomassa-, wind- of zonne-energie. Bij
een piekvraag naar energie wordt door het leeg
laten lopen van deze bekkens energie opgewekt.
De bekkens kunnen we ook inzetten bij grote
droogte. Het groenafval uit de tuinbouw en de
laanboomteelt wordt verzameld en verwerkt tot
energie.
Rivierenland, regio vol kansen. Maar om de kansen
daadwerkelijk te benutten is een investering nodig
in het vinden van een gezamenlijke koers. Door de
invloeden van buitenaf is zo’n koers essentieel.
Kiest de regio niet zelf, dan overkomt het de
mensen in Rivierenland. Onderlinge concurrentie
ondermijnt de potentie van het gebied. Een
regionale aanpak is noodzakelijk, met oog voor
nieuwe partners binnen en buiten de grenzen van
de regio.
56
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
57
Regio Rivierenland
Stedendriehoek
58
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Deventer
Apeldoorn
Lochem
Zutphen
De prettige woonomgeving. Dát is de grote kracht van de regio. Landschappelijk
mooi, superbereikbaar en economisch divers. Met een groot aantal kansen in de
netwerkeconomie, een onderscheidend vestigingsklimaat, onderwijs en duurzame
energie. Wel is het nodig dat de bevolkingsontwikkeling voldoende aandacht krijgt:
vergrijzing en hier en daar krimp.
59
Regio Stedendriehoek
60
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Gunstig gelegen, pragmatisch, flexibel
Stedelijkheid in prachtig landschap
spronkelijke als de nieuwe bewoners. Getuige de
Stedendriehoek. Drie middelgrote steden,
vele galerieën en werkplaatsen vestigen kunstenaars
Apeldoorn, Deventer en Zutphen, in een gevari­
zich hier graag. De regio kent al jaren een positief
eerde, groene omgeving met vitale dorpen. Drie
migratiesaldo (zowel binnenlands als buitenlands).
steden met een eigen karakter die elkaar prachtig
Dit zorgt, ondanks de geringe natuurlijke aanwas,
aanvullen. Stedelijkheid zonder de grootstedelijke
voor een gemiddelde bevolkingsgroei.
problemen van de Randstad. Tegen het decor van
een prachtig landschap. De Veluwe en de Lochemse
Gevarieerde economie
berg strekken zich glooiend uit tot in de lager
Door de (inter)nationale verbindingswegen A1 en
gelegen IJsselvallei. De overgang van de zandgron­
A50 en de rivier de IJssel is de regio gunstig gelegen
den naar de rivierklei vormt een aantrekkelijk
en erg goed bereikbaar. In de nabije omgeving
landschap met prachtige panorama’s.
liggen economisch belangrijke gebieden als de
Stadsregio Arnhem Nijmegen, Twente en Zwolle.
Rentmeesterschap
Op grotere schaal vormt de regio een schakel
De regio kent geen sterke samenbindende identiteit;
tussen de mainports in de Randstad en de nieuwe
de echte Stedendriehoeker (‘ich bin ein dreiecker’)
economische zwaartepunten in Oost-Europa.
bestaat niet. De kracht is juist het ‘losse verband’.
De economie van de Stedendriehoek is divers. De
Men kiest er hier voor om samen te werken of los
beroepsbevolking is bovengemiddeld hoog
te laten, als het gewenste resultaat daarom vraagt.
opgeleid. De industrie en de zakelijke en publieke
Doelgerichtheid gaat samen met een sterk organi­-
dienstverlening domineren het economische profiel
serend vermogen. Tussen de steden is wel sprake van
van de regio. De grote werkverschaffers zijn de
enige concurrentie, maar dat hindert de ontwikke­
zakelijke en publieke dienstverlening: openbaar
ling van de regio als geheel niet. Het algemeen
bestuur, onderwijs en gezondheidszorg. Zij leveren
belang van de regio staat bovenaan, op zo’n manier
bijna 85.000 van de in totaal 200.000 arbeids­
dat ook het eigenbelang van de spelers gediend
plaatsen in de regio. De steden hebben binnen de
wordt. De Stedendriehoek kiest zinvol en bewust.
regio elk hun eigen profiel. Deventer als industrie­
Inwoners hebben een lokale binding: met de eigen
stad met veel niet-commerciële diensten en hoger
woonomgeving, het dorp of de stad. De inwoners
onderwijs; Zutphen als industriestad met gezond­
zijn pragmatisch, flexibel en open minded waardoor
heids- en welzijnszorg en justitie als grote werkge­
zij nieuwe ideeën en innovaties relatief makkelijk
vers; Apeldoorn als dienstenstad. Het landelijk
oppakken. De Stedendriehoeker gebruikt zijn
gebied van de Stedendriehoek is een populaire
gezond verstand. De mensen zijn zich bewust
Nederlandse vakantiebestemming en vervult een
van hun omgeving en dragen daar ook zorg voor.
belangrijke rol als uitloopgebied voor de steden.
Rentmeesterschap voor landschap en milieu zit
hen in de genen: dit gaat op voor zowel de oor­
61
Regio Stedendriehoek
De mens is meer waard dan de euro. Continuïteit
van de winst gaat naar een vakschool in Uganda.
van een bedrijf en werken met respect voor de mens
Daarnaast zijn we rotsvast overtuigd van het belang
en zijn omgeving, zijn belangrijker dan snel geld
van energiezuinige installaties en we proberen onze
cashen. ‘Noem het maar een ouderwetse bedrijfsfilo­
opdrachtgevers daarin mee te nemen. Dat wil soms
sofie, maar wij voelen ons er heel prettig bij’, zegt
zeggen dat je wat eigenwijs moet durven te zijn en
Ruud Kimanai, vestigingsmanager van Van Dorp
niet meteen de opdrachtgever gelijk moet geven.
Installaties, een landelijk opererende keten van
Maar we merken dat de klanten dit respecteren en
bedrijven, gespecialiseerd in aanleg en – vooral - on­
we kunnen ze ook glashelder voorrekenen dat
derhoud van technische installaties.
investeringen in duurzame technische oplossingen
Het werkgebied van deze vestiging van Van Dorp is
ook rendement opleveren.’
de Stedendriehoek Apeldoorn - Zutphen – Deventer.
Kimenai vindt dat overheden hiermee in hun
Een regio die misschien niet zoveel economische
aanbestedingsbeleid ook rekening zouden mogen
dynamiek heeft als de Randstad – waar de Van
houden. ‘De overheid kijkt nu veel te krampachtig
Dorp-groep zijn wortels heeft – maar die evengoed
naar de risico’s en te weinig naar kansen. Daardoor
‘mooie perspectieven’ biedt voor het behoud en
komen overheidsbestedingen vaak terecht bij
uitbreiding van werk in de komende jaren. ‘Natuurlijk
bedrijven uit een heel andere regio van het land. In
heeft het bij ons ook geregend in deze crisisperiode,
onze sector worden enorm veel reiskilometers
maar doordat wij ons steeds geconcentreerd hebben
gemaakt. Het zou helemaal niet gek zijn om eens
op langdurige relaties met onze klanten en vooral
wat nadrukkelijker te kijken naar wat je regionale
gericht zijn op beheer- en onderhoudscontracten,
bedrijfsleven te bieden heeft en de social return on
hebben we deze periode toch aardig doorstaan’, legt
investment. Dat hoeft niet meteen protectionisme
Kimenai uit.
te betekenen. Je kunt heel goed voorwaarden
Duurzaamheid, continuïteit en maatschappelijk
bedenken waardoor de markt open blijft en
verantwoord ondernemerschap zijn bij Van Dorp
tegelijkertijd het regionale bedrijfsleven meer
geen modebegrippen, onderstreept hij. Dat heeft
kansen krijgt.´
Interview met Ruud Kimenai, ondernemer
voor een belangrijk deel te maken met de – christe­
Hij noemt als voorbeeld het contract dat Van Dorp in
lijke – achtergrond van oprichter Henk van Dorp, die
de wacht sleepte voor het onderhoud van 6.000
vijftien jaar geleden vanuit zijn bedrijf in Zoetermeer
woningen van een corporatie in Deventer. Een deel
stap voor stap een opmars maakte door het land en
van dat werk wordt uitgevoerd door medewerkers
zijn keten van installatiebedrijven uitbouwde met
van de regionale sociale werkvoorziening. Voor een
onder meer de overname van het Deventer bedrijf
gezonde regionale economie is het verder van belang
Salland Koster. ‘Henk van Dorp is geen man van het
dat er goede verbindingen worden gelegd tussen
snelle geld, maar iemand die echt gelooft in het
bedrijven onderling, en ook daarin kan de overheid
concept van het duurzame familiebedrijf. We hebben
volgens Kimenai een stimulerende rol spelen. ‘Vaak
een simpele en degelijke bedrijfsfilosofie waarin het
zitten er in je directe omgeving bedrijven die heel
respect voor de mens en zijn omgeving centraal
goede zakenpartners kunnen zijn zonder dat je van
staat. Een derde van de netto winst vloeit bijvoor­
hun bestaan afweet.’
beeld terug naar het eigen personeel en 5 procent
‘Continuïteit bedrijf belangrijker
dan het snelle geld’
62
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
63
Regio Stedendriehoek
De belangrijkste regionale ontwikkelingen
en vraagstukken
In de regio spelen nu en in de komende jaren
De demografische ontwikkeling heeft invloed op de
ontwikkelingen die van groot belang zijn voor de
arbeidsmarkt en de lokale economie. De regio kent
toekomst.
een relatief hoge opleidingsgraad en wordt de
-demografie: afvlakkende groei, toenemende
komende jaren geconfronteerd met een grote
vergrijzing
(vervangings)vraag van hoger opgelei­den. De
-groeiende invloed van internationale krachten
huidige jonge beroepsbevolking kan hierin niet
-de flexibilisering van de economie en
voorzien. Dat heeft deels te maken met het
arbeidskrachten
onderwijsniveau maar ook met de jonge vlucht:
-de groei van het (vracht)verkeer
veel jongeren die hoger onderwijs volgen, trekken
-grotere aandacht voor nieuwe energiebronnen
weg uit de regio.
Groeiende invloed van internationale
krachten
De Stedendriehoek komt op de lange termijn steeds
‘Bestuurlijk pragmatisme is heel
sterk punt van de regio’
sterker onder invloed te staan van internationale
economische en maatschappelijke ontwikkelingen.
Er ontwikkelt zich internationale concurrentie
tussen stedelijke netwerken, waarin de beschik­
Regiobijeenkomst Apeldoorn, 9 februari 2010
baarheid en ontwikkeling van kennis kernbegrippen
zijn. In het internationale speelveld neemt het
belang van de eigen economische en culturele
kracht van de Stedendriehoek toe. Het gaat er niet
om de grootste te zijn of te worden, maar een eigen
Demografie: afvlakkende groei,
toenemende vergrijzing.
positie te veroveren. Oftewel: onderscheidend en
De ontwikkeling van de bevolking is de komende
pen van de Stedendriehoek.
aantrekkelijk zijn vanuit de specifieke eigenschap­
jaren duidelijk anders dan tot nu toe. In grote delen
als totaal zien we tot 2040 een geringe groei van
De flexibilisering van de economie en
arbeidskrachten
bevolking, beroepsbevolking en werkgelegenheid. Dit
Tot 2040 wordt een verdergaande specialisatie in de
komt door binnenlandse migratie en de groei van
economie voorzien. Kennistoepassing wordt zo
Deventer. Het aandeel ouderen in de bevolking
specifiek dat mensen zich toeleggen op steeds
neemt meer dan gemid­deld toe. Na de Achterhoek is
kleinere onderdelen in een productieproces. Dit
de Stedendriehoek de meest vergrijsde regio van
vraagt om meer en complexere samenwerking.
Gelderland. Het gebied ontwikkelt zich tot een regio
ZZP’ers gaan een grotere rol spelen. Anno 2010
met veel actieve, welgestelde, goed opgeleide
staan vaste verbanden in grote organisaties
senioren. Deze regionale ontwikkeling pakt voor
centraal. In de toekomst zal economie meer
iedere stad wel anders uit. Vooral Deventer neemt
gestoeld zijn op de eenheid van de enkele ZZP’ er.
een bijzondere positie in, met meer jongeren, langere
Dat vraagt om een andere manier van organiseren
groei en minder vergrijzing.
en samenwerken. Connectivity is het kernbegrip:
van de regio daalt het aantal inwoners. Voor de regio
64
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
het vinden van nieuwe manieren en vormen van
Energie
verbinding. Denk aan marktplaatsen, bedrijfsverza­
De regio heeft zich bestuurlijk reeds uitgesproken
melgebouwen, digitale ontmoeting en uitwisseling.
over energie als centraal thema. Vele partijen
Dat betekent dus ook andere vormen van
werken aan een toekomstbestendig energiesy­
huisvesting.
steem. De vraag is hoe we dat praktisch moeten
Bedrijven zullen ook flexibeler worden. De verwach­
uitwerken. Moeten we dit aan de markt overlaten?
ting is dat zij zich specialiseren in R&D en marke­
Of is regie nodig? Zo ja, hoe en door wie? Een
ting. R&D is het hart van het bedrijf, marketing richt
tweede grote vraag is of een focus op energie
zich op hun belangrijkste asset: de naam in de
onderscheidend is. Een vraag die in internationale
markt. Veel meer activiteiten worden uitbesteed of
economie steeds weer zal opduiken. Maar inzet op
uitgevoerd door inhuur van specialistische kennis.
energie is op zichzelf niet onderscheidend. Wat zijn
de mogelijkheden om toch onderscheidend te zijn?
Groei van het (vracht)verkeer
Hoe geeft de regio hier zijn eigen kleur aan?
Alle toekomstscenario’s voorspellen een flinke groei
van de mobiliteit. Gemiddeld zal het oost-west
Economische ontwikkeling
goederenvervoer over lange afstand met circa 100
De Stedendriehoek heeft potentie voor onder­-
procent groeien tot 2040. Dit betreft zowel het
nemers, de economie groeit nog steeds. In de
vervoer over de weg als het spoorvervoer. Als gevolg
dienstensector en de zorg zal de vraag naar arbeid
van de groeiende welvaart neemt naar verwachting
toenemen. De demografische ontwikkeling
ook het (regionale) personenverkeer toe.
voorspelt een te geringe aanwas van hoogopgeleide
De herroutering van goederentreinen heeft een
jongeren binnen de regio. Hoe kunnen we dan toch
grote weerslag gehad op de stedelijke gebieden aan
voorzien in de vraag naar gekwalificeerd personeel?
het spoor en de milieugebruiksruimte ter plaatse.
Zodat, om het scher­per te stellen, we de werkgele­
Hoe al deze mobiliteitsaspecten in de verdere
genheid ook kunnen behouden. Want als het hier
toekomst precies uitpakken is zeer de vraag. Nú zijn
aan personeel ontbreekt, zoekt een deel van de
investeringen noodzakelijk. Door inzet van bekende
bedrijven en instellingen zijn heil elders.
maatregelen (extra wegen et cetera) of met behulp
Centraal staat de vraag: waar liggen op weg naar
van nieuwe oplossingen. Uitgaande van een forse
2040 economische kansen in de Steden­driehoek en
groei van de mobiliteit, zeker in het goederenver­
hoe spelen we daar vanuit het huidige profiel op in?
voer, staat een optimale externe en onderlinge
De regio heeft anno 2010 een divers economisch
bereikbaarheid van de regio voorop.
profiel. Het is de vraag of dat in de toekomst ook
gewenst of vereist is. Afhankelijk van het antwoord
Nieuwe energiebronnen
op die vraag moeten we bepalen hoe we de
Regio’s kiezen er steeds meer voor in hun eigen
diversiteit kunnen behouden of dat we specifieker
energiebehoefte te voorzien. Ze redeneren daarbij
te werk moeten gaan, met een heldere focus.
vanuit hun eigen specifieke kwaliteiten en mogelijk­
heden. Het is van belang om niet sec naar afzonder­
Vraagstukken
lijke opties (zon, wind, biomassa, waterkracht,
Al deze ontwikkelingen leiden tot vraagstukken
bodemwarmte) te kijken maar naar het hele scala.
voor de toekomst van de Stedendriehoek. Hoe te
Speciale aandacht is nodig voor de flexibiliteit. Zon
anticiperen op vergrijzing en ontgroening? Kan de
en wind zijn onvoorspelbaar in hun opbrengst
strategische ligging van de Stedendriehoek ten
vanwege weersomstandigheden. Dit moet het
opzichte van stedelijke netwerken als Randstad en
systeem kunnen opvan­gen. Dat vraagt om ontwik­
Ruhrgebied worden benut? Wat is nodig voor de
kelingen als ‘demand sight management’ en
afstemming tussen onderwijs en arbeidsmarkt?
‘smartgrids’. In essentie gaat het erom de vraag naar
Waar kan de overheid bij helpen? En hoe kunnen we
energie pas te honoreren als het aanbod er is of dat
tegelijkertijd de Stedendriehoek ontwikkelen tot
via lokale opwekking te doen.
een energieneutrale regio? Allemaal vragen die
We concluderen dat de thema’s energie, wonen en
kansen inhouden, juist door de strategische ligging
economische ontwikkeling de belangrijkste
van de Stedendriehoek. De mooie woon-werkom­
maatschappelijke opgaven zijn voor de toe­komst van
geving is aantrekkelijk voor ZZP-ers en andere
de Stedendriehoek. De kwesties waar het in de
hoogopgeleide werknemers die de regio ook in de
Stedendriehoek vooral om draait zijn niet nieuw. In
toekomst nodig heeft.
de regio werken tal van partijen al in wisselende
samenstelling aan deze vraagstukken. Met het oog
op de toekomst is het wel goed om enkele nieuwe
accenten te leggen.
65
Regio Stedendriehoek
66
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Kansen voor de toekomst
De economische diversiteit geeft de regio veerkracht. ‘Als regio moet je je eigen kracht kennen, de ligging
is ook een kracht.’ De mentaliteit is gericht op samenwerking om kansen te grijpen; te maken wat (elders)
wordt bedacht.
Als het werk meer op sfstand wordt georganiseerd, wordt de woon-werkomgeving steeds belangrijker. We
onderscheiden ons van de rest van ons land door meer rust en natuur. Als energieneutrale regio gaan we die
kwaliteiten versterken. Juist in deze mix zit de toekomst van de Stedendriehoek.
67
Regio Stedendriehoek
Groenstedelijk wonen als unique selling
point
nieuwbouwplannen verstoren niet de andere
plannen in de regio.
De Stedendriehoek is een aantrekkelijk woonge­
Randstad. Hoe vleiend het ook is als iedereen bij je
Het nieuwe wonen: flexibiliteit is
de norm
wil wonen, de Stedendriehoek kiest ervoor zich te
De samenstelling van de bevolking in de regio
richten op een specifieke doelgroep. Dat zijn de
verandert. Daarmee verandert ook de vraag naar
mensen die de gewenste ontwikkeling van het
wonen. Dat vraagt om flexibiliteit en dynamiek.
gebied ondersteunen, vooral hoogopgeleide, jonge
Tegelijk is de vraag diverser geworden, wat dwingt
mensen.
tot maatwerk. In de regio is ervoor gekozen
De algemene kwaliteit en het leefklimaat van de
flexibiliteit tot norm te verheffen. Er zijn kaders
Stedendriehoek zijn uitstekend. Dat houden we in
gevormd waarbinnen variatie en verandering
stand, ontwikkelen we verder waar nodig en laten
mogelijk zijn.
we in de marketing van de regio sterk uitkomen.
Als gevolg hiervan zijn bijvoorbeeld levensloopbe­
Om jonge hoogopgeleiden te verleiden zich hier te
stendige wijken gebouwd, waar bewoners een
vestigen, ontwikkelen we nieuwe woonmilieus die
wooncarrière kunnen maken. Bewoners rouleren
deze doelgroep aanspreken. We onderscheiden
binnen hun wijk, afhankelijk van behoeften en
drie categorieën. Allereerst de ZZP’ers, voor wie real
wensen. Doordat mensen wel lang aan hun buurt
life en virtueel ontmoeten van collega’s van groot
of wijk verbonden (kunnen) zijn, is de sociale
belang is. Zij voelen zich thuis in een hoogstedelijke
cohesie onverminderd groot. Een tweede ontwik­
omgeving, gecombineerd wonen en werken, met
keling is het integreren van wonen en werken in
glasvezel, creatieve broedplaatsen en andere
huis. Dit sluit vooral aan bij de groei van het aantal
ontmoetingsplaatsen. Een tweede groep zijn de
ZZP’ers in de regio. Een sleutelfactor bleek de
internationale studenten en kenniswerkers. Zij
regionale aanpak van dit vraagstuk te zijn. Steden,
blijven vaak niet lang, willen een woonomgeving
omringende gemeenten, ontwikkelaars en andere
die van alle gemakken is voorzien en het liefst in de
stakeholders concurreerden niet met elkaar maar
buurt van andere internationals wonen. De derde
stemden hun werk slim op elkaar af, zodat
groep zijn de tweeverdieners met kinderen. Zij
iedereen zijn deel kreeg.
bied, voor velen. Zo ook voor bewoners van de
willen een rustiger, prettiger omgeving voor hun
en een groot aanbod aan gemaksdiensten: oppas,
Een moderne regio die nieuwe
onderwijsvormen implementeert
bezorgdienst van boodschappen en medicijnen,
Om mee te komen in een economie die draait om
sportscholen, haal- en brengservice van scholen,
kennis zijn goede onderwijsvoorzieningen
enzovoort.
essentieel. In de Stedendriehoek is geen onderwijs­
De kracht van de Stedendriehoek om zaken
instelling als een grote universiteit aanwezig en
zonodig regionaal te regelen blijkt ook hier: de
Deventer heeft als enige een hbo-instelling. In
kinderen. Liefst met groen in de directe omgeving
68
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Apeldoorn en Zutphen zijn ontwikkelingen gaande
Voor de Stedendriehoek is er niet één energiebron.
die leiden tot vernieuwende onderwijsvormen. In
Er is sprake van een weldoordachte energiemix:
nauwe samenwerking tussen het bedrijfsleven en
zonnecellen op daken van huizen en andere
onderwijsinstellingen ontstaan initiatieven die
gebouwen, windmolens en het gebruik van
jonge mensen werk en (hoger)onderwijs bieden in
biomassa in de juiste maat op de juiste plek. De
de regio. De grote bron van kennis is de virtuele
betrokken partijen hebben een mooi midden
hbo, vanuit bestaande scholen en bedrijven. Bij
gevonden tussen bottom up en centraal gestuurd.
deze virtuele hbo zijn verschillende onderwijsin­
De overheid voerde de regie en bracht de
stellingen uit binnen- en buitenland aangesloten.
EnergieKansenAtlas uit, waarin is beschreven
Hierdoor is actuele kennis bereikbaar in een groot
welke energievormen aantrekkelijk zijn in deze
aantal vakgebieden. Als een van de eerste regio’s
regio. Ondernemers en instellingen kregen
wist de Stedendriehoek met het grotendeels
vervolgens de ruimte om de kansen te verzilveren.
virtueel aanbieden van onderwijs toch een zekere
Om de fysieke aspecten van de omschakeling naar
mate van geografische binding van studenten te
energieneutraliteit te kunnen sturen hebben we
bewerkstelligen.
een nieuw coördinatiemechanisme ontwikkeld. De
De fysiek aanwezige opleidingen ontwikkelen hun
markt is al tijden dusdanig in beweging dat het
studenten nadrukkelijker naar een toekomstig
aanwijzen van plekken niet louter door de overheid
bestaan als ZZP’er. Er is extra aandacht voor
gebeurt, maar samen met de bewoners. Zij hebben
ondernemers-skills. Ook het combineren van
direct profijt en zeggenschap over ontwikkelingen.
werken en naar school gaan wordt gestimuleerd
Bewoners kunnen bijvoorbeeld lokaal aandelen
en ondersteund. Bedrijfsleven en onderwijs werken
nemen of coöperaties vormen.
daarvoor samen aan een maatwerkmodel op
mbo-niveau. Een dergelijke aanpak biedt alle
Ondernemers kunnen kansen grijpen
spelers perspectieven: de student wil zijn informa­
Het organiserend vermogen van de regio is groot.
tie steeds sneller krijgen, de onderwijsinstelling
Dat koesteren en benutten we. Dat betekent in de
levert kwaliteit. Het bedrijfsleven dat behoefte
eerste plaats ruimte laten en niet alles op voor­
heeft aan goed opgeleid personeel stimuleert
hand ‘dicht organiseren’. Vanuit een gezamenlijk
innovatieve ontwikkelingen.
regionaal perspectief reiken we kaders aan,
waarbinnen bedrijven en ondernemers kansen
Stedendriehoek schakelt naar
energieneutraal
kunnen grijpen. Om energie tot onderscheidend
De regio Stedendriehoek staat bekend als de eerste
stevige koers uitgestippeld. Daaraan werken
werkelijk energieneutrale regio binnen Europa. Een
overheid en relevante stakeholders gezamenlijk.
brede coalitie van overheid, onderwijs en bedrijfs­
De vele ingenieursbureaus en energiegerelateerde
leven heeft hiervoor de krachten gebundeld en
bedrijven uit de regio hebben de kansen die dat
werkt op verschillende fronten samen.
opleverde verzilverd, waar wenselijk of nodig met
69
Regio Stedendriehoek
kenmerk van de regio te maken, hebben we een
zijn gebonden en veel werk locatie-onafhankelijk
kunnen invullen: door thuiswerk, in mini-bedrijfs­
verzamelgebouwen of ‘hubs’. Dit vraagt extra
aandacht voor de specifieke vestigingseisen die bij
dat type markt horen – naast of in plaats van grote
investeringen in fysieke infrastructuur. Zo zouden
we op goed bereikbare plekken voorrang kunnen
geven aan de inrichting van ‘hubs’.
A1-zone als kans
De zone rondom de A1 heeft zich ontwikkeld tot
een herkenbare, kwalitatief hoogwaardige as door
de regio. Op deze hoofdweg komen de omvang­
rijke goederenstromen van oost naar west en
omgekeerd, samen met het regionale verkeer in
het gebied. Veel activiteiten zijn gecentreerd rond
de A1, met extra aandacht voor uitwijkmogelijkhe­
partijen uit het onderwijs of de overheid. Op
den in het infrastructuurnetwerk: de stadsassen
dezelfde manier kunnen bedrijfsleven en onderwijs
vormen een snelle verbinding tussen snelweg en
samen tot nieuwe projecten komen. De ligging in
stations, waardoor op diverse plekken een
de nabijheid van wetenschappelijke topinstituten
overstap van de auto naar de snelle treinverbin­
heeft tot samenwerking geleid met onder meer de
ding in de Stedendriehoek mogelijk is.
universiteiten van Twente, Wageningen en
Nijmegen.
Virtuele bereikbaarheid: Stedendriehoek koploper in
Dergelijke initiatieven zien we in deze regio al sinds
glasvezel
jaar en dag. Lokale overheden en Kamer van
De Stedendriehoek loopt voorop in het aanbieden
Koophandel faciliteren en stimuleren. Zij organise­
van een Next Generation Network, ofwel glasve­
ren netwerkbijeenkomsten over actuele thema’s
zel. Verbinden via internet is hier minstens zo
en excursies naar interessante bedrijven of
gangbaar als bereikbaarheid via autowegen of
gebieden. De ondernemers gaan aan de slag om
fysieke ontmoetingen op een kantoor. De regio
hiermee hun voordeel te doen.
heeft hiermee een economisch maar ook sociaal­
maatschappelijk voordeel. Beschikbaarheid van
Bereikbaarheid 2.0
glasvezel is inmiddels een vestigingsvoorwaarde
Voor een economisch kerngebied is een goede
voor veel bedrijven, ook voor kleine ondernemers
bereikbaarheid onmisbaar. Fysiek en digitaal. Drie
en ZZP’ers. De ‘verglazing’ van de Stedendriehoek
pijlers onder de bereikbaarheid zijn: selectief
bevordert de ontwikkeling van nieuwe diensten in
investeren in wegen, de A1 zone en het Next
onderwijs, zorg, zakelijke dienstverlening en open
Generation Network. Door hier structureel aan te
innovatie in de industrie. Bovendien is er een hele
werken verzekert De Stedendriehoek zich continu
bedrijfstak ontstaan die zich richt op vraagstukken
van een goede uitgangspositie.
rond verglazing, van heel praktisch tot meer
maatschappelijk.
Fysieke bereikbaarheid
De Stedendriehoek heeft en behoudt goede
bereikbaarheid, over de weg, over het water en
door de lucht. Investeren kan op brede schaal, op
alle mogelijke plekken in wegen, OV en fiets. Deze
koers brengt een aanzienlijk kostenplaatje met
zich mee. Investeren kan ook selectief gebeuren,
bijvoorbeeld primair investeren in de bereikbaar­
heid van de woongebieden. Het is goed denkbaar
dat de Stedendriehoek juist als aantrekkelijk
woongebied een ideale uitvalsbasis wordt voor
‘vrije werkers’, die niet aan een specifieke markt
70
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
71
Regio Stedendriehoek
Stadsregio Arnhem Nijmegen
72
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Arnhem
Huissen
Valburg
Nijmegen
De waarde van de Stadsregio Arnhem Nijmegen wordt gevormd door de steden
Arnhem en Nijmegen en het ommeland met meer landelijke kernen. De regio is de
economische motor van Gelderland en heeft twee gezichten. Aan de ene kant is er
sprake van diversiteit en creativiteit, kennisontwikkeling, een mentaliteit van ‘yes,
I can’, een prachtige landschappelijke setting en economische groei. Aan de andere
kant kampt de regio, zeker in verhouding tot de andere regio’s in Gelderland, met
nogal wat sociale problematiek: criminaliteit, werkloosheid, sociale tweedeling,
weinig saamhorigheid, krimp in het buitengebied. Het met elkaar in evenwicht
brengen van deze ‘karaktereigenschappen’ vormt de belangrijkste uitdaging in dit
gebied.
73
Stadsregio Arnhem Nijmegen
74
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Rijke cultuur en fraai landschap in
economisch kerngebied
Landschappelijke setting
rijk cultureel stedelijk milieu op waarin veel te
Het stedelijk netwerk Arnhem-Nijmegen is
beleven valt. De rijke cultuurhistorie draagt hieraan
omgeven door een schitterend en gevarieerd
bij.
landschap van prachtig beboste stuwwallen en het
lage rivierengebied met karakteristieke open
Economische motor
kommen. Beide bieden ze fantastische vergezichten
Met ruim 35% van de Gelderse werkgelegenheid en
en een eigen beleving. Deze landschappelijke
een vergelijkbaar aandeel van de beroepsbevolking
setting vormt een belangrijke kracht van de regio.
vormt de Stadsregio Arnhem Nijmegen de economi­
De strategische ligging aan de rivieren was ooit de
sche motor voor Gelderland. Het aandeel hoger
aanleiding voor het ontstaan van Arnhem en
opgeleiden is met 41% hoog en neemt toe. Dit komt
Nijmegen. Nog steeds speelt de uitstekende
door een groot aanbod aan hoogwaardige werkge­
ontsluiting over weg, water en spoor een grote rol.
legenheid en het grote aantal instellingen voor
Internationaal gezien ligt de Stadsregio Arnhem
hoger onderwijs. De structuur van de economie
Nijmegen centraal in het economische kerngebied
verschuift in hoog tempo naar een kennisintensieve
van Noordwest-Europa tussen Randstad en
diensteneconomie, ten koste van industrie en
Ruhrgebied.
landbouw. Deze verschuiving doet zich het sterkst
voor in Arnhem en Nijmegen, met onder andere
Culturele rijkdom
Health Valley. In de Liemers is de werkgelegenheid
De verschillen binnen de regio in volksaard en
sterker gericht op lager opgeleiden, bijvoorbeeld in
cultuur zijn deels historisch bepaald. Nijmegen en
de transport- en logistieke sector, en in Bergerden
omgeving roepen beelden op van het Bourgon-
treffen we een (groeiend) tuinbouwcluster aan. De
dische zuiden, studenten, links activisme. Arnhem
regio scoort, landelijk gezien, goed op zowel
en omstreken refereert aan het zuinige noorden,
economische kracht als economische groei. Wel ligt
het Haagje van Gelderland en moderne kunst.
de werkloosheid boven het landelijk gemiddelde. De
De regio kent een enorme culturele variëteit en
werkloosheid is sterk geconcentreerd in de steden:
diversiteit. Voor ieder is er wat wils. Enerzijds zijn er
één op de drie Gelderse werklozen woont in Arnhem
hoogwaardige, grootschalige voorzieningen, zoals
of Nijmegen. Daarbij past de vraag niet bij het
musea, winkels in de steden, schouwburgen,
aanbod van werkgelegenheid in de steden, wat
festivals en concerten. Anderzijds is er ruimte voor
bijdraagt aan een groeiende mobiliteitsbehoefte.
kleinschalige initiatieven in de sterk aanwezige
kunst- en studentenscène, vaak de bron van
culturele vernieuwingen. Deze variatie levert een
75
Stadsregio Arnhem Nijmegen
76
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Hoe de toekomst er voor Ed Marck en Mo Geerlings
Arnhem-Nijmegen, de vruchten kunnen plukken van
in 2040 precies uitziet, weten zij uiteraard niet. Maar
de onroerendgoedinvesteringen in het
dat het met mode van doen zal hebben, staat als een
Modekwartier. Het komt er nu op aan dit modepara­
paal boven water. Of dat in de Stadsregio is? Het kan
depaardje goed in de markt te zetten. ‘Een marke­
ook München, Milaan of Antwerpen worden. De
tingplan is nu meer dan ooit noodzakelijk. In het
Arnhemse ervaring is dan mooi meegenomen.
formuleren daarvan kan de provincie een belangrijke
Dit dynamische ontwerpersduo brengt tassen in alle
rol spelen. Het Modekwartier moet zowel regionaal
maten, soorten en kleuren onder de naam
als nationaal als internationaal op de kaart worden
MARCK&MO op de markt. Als trekpaarden van het
gezet. Besteed vooral geld aan goede mensen.’
Arnhemse Modekwartier weten beiden zeker dat de
Geerlings vult aan: ‘Er moet fiks worden geïnvesteerd
Stadsregio Arnhem-Nijmegen met deze wijk een
in bekendheid. En laten ze vooral de Euregio en het
troef in handen heeft. ‘Maar dan moet er nog wel
Duitse Roergebied niet vergeten. Daar zit een
wat gebeuren’, aldus Marck.
potentiële markt van tienduizenden consumenten
Het koppel is vanaf het allereerste begin van het
die iets anders willen dan alleen confectie.’
Arnhemse Modekwartier , in 2005, aan de
De kracht van mode komt optimaal tot zijn recht in
Sonsbeeksingel gevestigd. Daarvoor deden ze 18 jaar
ketenverband. Als couture, vintage, bruidsmode,
lang ervaring op met onder meer ontwerp, productie
accessoires en modellenbureaus bij elkaar in de
en verkoop van grotere series. Zo lieten ze hun
buurt samenklonteren, versterken zij elkaar.
tassen op zeker moment in het Oostblok produce­
Ze geven ermee aan dat mode niet alleen in Milaan,
ren. De moordende concurrentie met grote merken
Parijs, Amsterdam of Düsseldorf wordt gecreëerd.
als Gucci, Louis Vuitton enzovoort, dwong hen
Marck zegt: ‘Laat op plekken die er toe doen zien wat
echter enkele stappen terug te zetten. Nu worden
het Modekwartier allemaal in huis heeft. Bundel het
hun ambachtelijk vervaardigde tassen alleen in
aanbod en focus op verschillende aspecten zoals
Arnhem en de Amsterdamse P.C. Hooftstraat
couture, green fashion, accessoires. Manifesteer je
verkocht. En dat geeft rust. Marck: ‘We waren op het
op beurzen en bladen in binnen- en buitenland. In
Interview met Marck & Mo, tassenontwerpers
laatst alleen nog maar bezig om de kostprijs te
Arnhem, zeg maar de achtertuin van Düsseldorf,
verlagen. We leggen ons nu weer toe op het
gebeurt het.’ Geerlings voegt haar droom toe: ‘In
ontwerpen en vervaardigen van mooie dingen en
2040 is dit een dynamisch modecentrum.
verkopen rechtstreeks aan de klant. Niks tussenhan­
Dependances van boetieks als Humanoid, Trix en
del meer, dus.’
Rees en soortgelijken zitten hier dan ook. Voor
Maar er moet wel wat gebeuren, wil de stad
confectie winkelt men in de Ketelstraat.’
Arnhem, of algemener gesteld de Stadsregio
‘Zet Arnhems Modekwartier nationaal
en internationaal op de kaart’
77
Stadsregio Arnhem Nijmegen
De belangrijkste regionale ontwikkelingen
en vraagstukken
Een aantal ontwikkelingen zal in sterke mate de
goede internationale concurrentiepositie is het
toekomst van de Stadsregio Arnhem Nijmegen
belangrijk het dagelijkse systeem (daily urban
kleuren:
system) te vergroten: meer afzetgebied en meer
-de wetten van de internationale
arbeidsmarkt. De huidige interne ontsluiting van de
kenniseconomie
regio en (fysieke) verbindingen met andere regio’s
-
mobiliteit blijft groeien
en het Duitse achterland zijn daarvoor vaak nog een
-
demografie: groei, stabilisatie én krimp
belemmering.
-
dreigende tweedeling in de maatschappij
-klimaatverandering en de gevolgen voor
ruimtelijke ordening
Mobiliteit blijft groeien
Als gevolg van de economische groei zal ook de
De regionale vraagstukken die hier uit volgen,
mobiliteit toenemen in de Stadsregio Arnhem
hebben te maken met het (blijven) functioneren als
Nijmegen. Dat geldt voor personen en goederen.
economische motor, een duurzame ruimtelijke
Regionaal verkeer en internationaal transport
ontwikkeling en een zinvolle plaats van iedereen in
komen hier samen. De uitbreiding van bestaande
de maatschappij.
infrastructuur in de Stadsregio Arnhem Nijmegen is
lastig omdat de aanwezigheid van water, bruggen
De wetten van de internationale
kenniseconomie
en dijken de mogelijkheden beperkt. Dit is nu
De Stadsregio Arnhem Nijmegen heeft veel
A15 en maakt grootschalige investeringen noodza­
kennisintensieve bedrijven en instellingen. In een
kelijk, ook in hoogwaardig openbaar vervoer. Grote
economie waarin kennis steeds belangrijker wordt,
vraag voor de toekomst is hoe we bereikbaarheid
verschaft dat de regio een goede positie. Naast het
op regionale schaal kunnen organiseren. Waar
toenemend belang van kennis zien we ook dat de
moeten we bijsturen als nieuwe initiatieven op
economie zich steeds verder internationaliseert.
economisch gebied ontplooid worden of omdat de
Fysieke grenzen doen er zeker binnen Europa steeds
verplaatsingsbehoefte van mensen verandert? Hoe
minder toe. En virtueel is de wereld al een dorp
beperken we negatieve neveneffecten op het vlak
waarin van grenzen helemaal geen sprake meer
van doorstroming, leefbaarheid en veiligheid? En in
lijkt.
hoeverre is het systeem op de langere termijn
Deze internationale, kennisgeoriënteerde econo­
robuust als we kijken naar de afnemende beschik­
mie heeft zo haar eigen wetten. Het is voor een
baarheid van fossiele brandstoffen? Moeten er
regio van groot belang zich te onderscheiden en
alternatieve vervoersconcepten ontwikkeld
zich met een herkenbaar profiel te presenteren. Dit
worden?
voelbaar bij de noodzakelijke doortrekking van de
vraagt om keuzes maken en focus. Flexibiliteit is
ties, of deze innovaties zelf te doen. Wil de regio als
Demografie: groei in de stad, stabilisatie
en krimp buiten
geheel, en meer nog de bedrijven en instellingen
Voor de regio als totaal voorzien we een groei tot
binnen dit gebied, toekomstbestendig zijn, dan
een totaal van circa 750.000 inwoners in de periode
zullen zij deze weg moeten bewandelen.
2020-2030. Daarna zal de totale bevolkingsomvang
Verder bepalen internationale verbindingen,
zich stabiliseren, of mogelijk iets afnemen.
arbeidspotentieel en interne markt voor een
De demografische ontwikkeling van de Stadsregio
belangrijk deel het economisch succes van regio’s.
Arnhem Nijmegen kenmerkt zich door twee – te­
De Stadsregio Arnhem Nijmegen is, met 723.000
gengestelde – bewegingen: groei in het stedelijk
inwoners, in verhouding tot andere stedelijke
centrum en gecombineerde stabilisatie en krimp in
regio’s in Europa bescheiden van omvang. Voor een
de buitengebieden. Het contrast tussen de
essentieel om snel in te kunnen spelen op innova­
78
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Regiogrenzen zijn bij ons niet heilig. We hebben ook een
sterke relatie met Den Bosch en Limburg’
Regiobijeenkomst in Nijmegen, 10 februari 2010
stedelijke concentratie en de groene omgeving
ring onvermijdelijk. In de regio is dit te zien door
neemt hierdoor verder toe: een concentratie van
extremen in het weerbeeld: hoosbuien met als
bewoners en voorzieningen in de stad en een
gevolg wateroverlast, lange periodes van droogte,
leegloop daarbuiten.
langdurige hitte in steden en steeds vaker een
Het optreden van een groei- én een krimpbeweging
kortstondige hoge of juist lage stand van het water
maakt het ingewikkeld de problemen goed aan te
in de grote rivieren.
pakken. Hoe is een combinatie te vinden tussen het
Het leefmilieu lijdt eronder. Klimaatverandering
ondersteunen van de ontwikkeling van de steden
leidt tot een verandering van de soortensamenstel­
en het organiseren van kwaliteit in het buitenge­
ling van de natuur, een verslechtering van de
bied, zonder dat die bewegingen contraproductief
waterkwaliteit, schaarste aan schoon drinkwater
worden?
en een verschuiving van het groeiseizoen.
Daarnaast veroorzaakt het hittestress in de steden.
Polarisatie: risico op tweedeling door
sociale gelaagdheid
Daarbij moeten we bedenken dat in de Stadsregio
Kennis speelt een steeds grotere rol in de economie
functies in laaggelegen gebieden liggen, wat extra
en ook in de maatschappij als geheel.
aandacht vraagt voor waterveiligheid.
Het opleidingsniveau bepaalt in belangrijke mate
Hoe pakt dit uit voor de regio? Welke ruimte is er
hoe individuen omgaan met de beschikbare
om in de natuur mee te bewegen met de verande­
informatie. Hoger opgeleiden blijken beter in staat
rende omstandigheden? Moet het stedelijk gebied
de beschikbare informatie te filteren en tot zich te
verder verdichten om druk op de kwetsbare open
nemen dan lager opgeleiden. Hierin ligt de kiem van
ruimte te minimaliseren, of moeten we juist meer
een tweedeling. Degenen die deze ontwikkeling
groen de stad inhalen?
Arnhem Nijmegen relatief veel kapitaalintensieve
oppakken plukken er de vruchten van en zij die dat
niet kunnen missen de boot. Dat kan leiden tot een
Vraagstukken
verschil in economische positie, sociale status,
De centrale vraag is in ieder geval hoe we een
positie op de woningmarkt, opleidingskansen van
duurzame ruimtelijke ontwikkeling in dit gebied
kinderen, et cetera. Een kleine, en op termijn
vorm geven: waar vindt nieuwe verstedelijking
wellicht grote, sociale scheiding kan hiermee
plaats, hoe organiseren we de bereikbaarheid, hoe
zomaar ontstaan.
vullen de steden en de omliggende gebieden elkaar
Deze ontwikkeling, met de daaraan verbonden
aan? Belangrijk is dat de effecten van de klimaatver­
risico’s, is niet specifiek voor de Stadsregio Arnhem
andering en lokale krimp hierin worden
Nijmegen maar geldt voor onze hele samenleving.
meegewogen.
Feit is wel dat een dergelijke ontwikkeling zich
De tweede vraag die de beschreven ontwikkelingen
eerder en sterker in de stad voordoet dan op het
oproepen, gaat over het functioneren van de
platteland. Dat patroon is in de steden al zichtbaar:
Stadsregio Arnhem Nijmegen als economische
een meer dan gemiddeld aantal hoger opgeleiden
motor voor Gelderland. Wat is er met het oog op de
en een grote concentratie van werklozen in de
toekomst voor nodig om die draaiende te houden
steden. ‘Haves’ en ‘have nots’ zijn hier dus beide
en te versterken? Én, hoe zorgen we ervoor dat er in
oververtegenwoordigd, met het grote risico van
een kenniseconomie kansen blijven voor iedereen
tweedeling en spanning.
en dat alle lagen van de maatschappij aansluiting
krijgen bij de ontwikkelingen?
Klimaatverandering
Ook als mondiaal de uitstoot van broeikasgassen
drastisch wordt teruggebracht, is klimaatverande­
79
Stadsregio Arnhem Nijmegen
80
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Kansen voor de toekomst
In de regio lopen al verschillende trajecten voor de toekomst van de regio. De toekomstschets AN 2040 en
de verstedelijkingsvisie zijn hier voorbeelden van. De gesignaleerde opgaven sluiten daar goed op aan: er
zijn geen nieuwe vraagstukken op tafel gekomen, wel nieuwe kansen.
In de verstedelijkingsvisie beschrijft de Stadsregio concreet hoe woningbouw, werken en mobiliteit zich tot
2020 ontwikkelen en tot elkaar verhouden. Gezien de complexiteit van de opgave en de grote belangen die
spelen, ligt het voor de hand dat we de verstedelijkingsvisie gezamenlijk uitvoeren. Daarvoor spreken we
het organiserend vermogen in de regio aan. Alle kansen grijpen en mogelijkheden benutten kan maar op
één manier: we moeten eensgezind zijn en de schouders eronder zetten. We moeten samen aan de bak!
81
Stadsregio Arnhem Nijmegen
Stadsregio Arnhem Nijmegen als
kennisbiotoop
Aantrekkelijk leefklimaat
Wie Stadsregio Arnhem Nijmegen zegt, zegt kennis
Arnhem Nijmegen is het aantrekkelijke leefkli­
en innovatie. Als stedelijk centrum van Gelderland
maat. Twee prachtige steden met voorzieningen
is de stadsregio immers vestigingsplaats van een
op hoog niveau: een uitstekend winkelaanbod,
groot aantal kenniscentra. Hier wordt kennis
veel onderwijsinstellingen, een breed aanbod in
gemaakt, ontwikkeld, verhandeld, toegepast,
cultuur en sport. De steden zijn ook rijk bedeeld
onderwezen en vormgegeven. Deze kennisactivi­
met groen en water. Dit zorgt voor ruimte en
teit beperkt zich niet tot een sector, maar varieert
ontspanning in de stad en draagt bij aan het
van gezondheidszorg tot kunst en van openbaar
opvangen van pieken in droogte en neerslag. De
bestuur tot transport en energie. Dat gebeurt niet
regio als geheel kent zeer diverse en aantrekkelijke
in beslotenheid maar in een open sfeer en entou­
woonmilieus, variërend van hoogstedelijk tot
rage, zodat men ook buiten de regio van die kennis
landelijk en groen. Waar deze woonmilieus niet
profiteert. De positie van de Stadsregio Arnhem
aanwezig zijn worden ze toegevoegd. De steden
Nijmegen als kennisbiotoop is zo sterk door een
worden omringd door prachtige landschappen en
verzameling onderscheidende eigenschappen,
overal zijn toeristische trekpleisters, zoals het
deels ‘aangeboren’ en deels ontwikkeld.
Nationaal Historisch Museum. Steeds vaker biedt
De tweede sterke eigenschap van de Stadsregio
de regio evenementen die voortkomen uit de
Kennisintensieve bedrijven en instellingen
aanwezige kennis en creativiteit. De Mode
In de eerste plaats zien we de aanwezigheid van
Biënnale is al jaren een vaste waarde en de World
een breed scala aan kennisintensieve bedrijven en
EXPO kon niet uitblijven. De combinatie van stad
instellingen: een universiteit, verschillende
en landelijkheid en het hoge voorzieningenniveau
hogescholen, onderzoeksinstellingen, bedrijven in
maken de stadsregio tot een heel aangename plek
zakelijke dienstverlening, kunst, openbaar bestuur
om te wonen en te werken, juist voor
enzovoort. Het succes van deze organisaties
kenniswerkers.
oefent een grote aantrekkingskracht uit. Het
maakt de regio tot een interessante vestigings­
Samenwerken
plaats voor kenniswerkers en kennisintensieve
Het derde sterke punt van de Stadsregio Arnhem
bedrijven. De overheid stimuleert initiatieven die
Nijmegen is de aandacht voor samenwerking en
de regio vruchtbaar en levendig houden. Zij wijst
het denken in clusters: met partijen binnen de
regelvrije zones aan, creëert economische
regio maar ook elders in Nederland en de wereld.
hotspots en stelt ontmoetingplaatsen in voor
De aandacht gaat uit naar programmalijnen en
onderwijs, onderzoek, ondernemen en overheid. In
ketens in plaats van louter de eigen winkel of een
dit klimaat kan de Stadsregio Arnhem Nijmegen
klein project. Bedrijven en instellingen in de regio
steeds weer nieuwe kennisactiviteit ontwikkelen
hebben voor diverse thema’s partners, zoals
en aantrekken.
Brainport Eindhoven, Food Valley, de Regio Twente
82
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
en Leuven. In Health Valley is de kracht van samen-
vele ZZP’ers bovendien in staat nieuwe werkrelaties
werking goed zichtbaar. Mede door de hechte
aan te gaan.
samenwerking is Health Valley uitgegroeid tot een
De keuze voor de stadsregio als kennisbiotoop kon
ijzersterk cluster in de wereld van zorg en gezond­
alleen succesvol zijn doordat het een bewuste,
heid. Door verbindingen met organisaties in de
doordachte keuze was. Kiezen voor kennis
Randstad en het Ruhrgebied weet de regio
betekent niet dat andere thema’s over het hoofd
optimaal te profiteren van haar strategische
worden gezien. Natuurlijk zijn ook niet-kennisgere­
ligging tussen deze economische zwaargewichten.
lateerde bedrijven en instellingen welkom. Sterker
Een ander sprekend voorbeeld van clustervorming
nog, deze zijn zelfs nodig. Van de focus op kennis­
is de internationale promotie van Arnhem als stad
gerelateerde activiteiten en de positieve uitstraling
van onderwijs, mode, kunst en cultuur. Of neem de
daarvan profiteert de rest.
samenwerking van Ondernemen, Overheid en
Onderwijs in de Liemers, om de sector transport en
Sociaal evenwicht aanwezig
logistiek daar verder te ontwikkelen. Niet elke
In de Stadsregio Arnhem Nijmegen is het partijen
sector voor zich en één voor één, maar de krachten
gelukt een tweedeling in de maatschappij te
bundelen en samenwerken: deze aanpak werkt.
voorkomen. Echte probleemwijken behoren tot
Dat is juist van belang voor een regio die zich richt
het verleden. Aan de basis stond het breed gedragen
op kennis. Omdat kennis constant in ontwikkeling
initiatief om door de hele regio een verdere
is en overal beschikbaar, is het essentieel ervarin­
differentiatie van woonmilieus door te voeren.
gen uit te wisselen en gebruik te maken van
Herstructurering en gerichte investeringen in de
netwerken.
kwaliteit van de openbare ruimte betekenden een
impuls voor het stedelijk gebied. Overal zijn
Bereikbaarheid
toegankelijke parken die uitnodigen tot nieuwe
Interne en externe bereikbaarheid is nog altijd
ontmoetingen, waar mensen verkoeling zoeken op
essentieel voor een sterke economie. Dit is in de
hete dagen en waar gewerkt wordt via wifi. Maar
Stadsregio Arnhem Nijmegen altijd een ingewik­
ook de zachte kant is opgepakt: in de stadsregio
keld vraagstuk geweest. Wellicht juist daardoor is
wordt actief opgetreden bij leefbaarheidsproble­
de regio erin geslaagd hiervoor slimme en duur­
men zodat deze in de kiem kunnen worden
zame oplossingen te vinden en loopt de regio
gesmoord. Arbeidsparticipatie vormde de tweede
voorop in het vinden van nieuwe vormen van
pijler: er is geen onderklasse van langdurige
bereikbaarheid. Zo is de regio in staat gebleken
werklozenontstaanonderlageropgeleidenofmigranten­-
goed bereikbaar te blijven, zowel voor personen als
groepen.
voor goederen
Het sociale evenwicht in de regio krijgt extra
Op internationale schaal vormen de HSL en Airport
cachet door het internationale perspectief:
Weeze de pijlers, waar de rest van de regio
immers, vitale steden waar het prettig wonen is,
optimaal op is aangesloten. Verder kent de regio
vrij van risico’s en overlast, scoren beduidend beter
een zeer dicht en hoogwaardig netwerk van
dan steden waar sociale onrust dreigt.
openbaar vervoer. Doordat dit netwerk ook goed is
omliggende gebieden, is de externe bereikbaarheid
Naar een onderscheidend
internationaal profiel
zeer goed.
Kennis is het kapitaal van de regio, de basis. Om
Daarnaast zijn succesvolle programma’s ontwik­
nationaal en internationaal een sterke positie in te
keld om de belasting van weg, water en rail zoveel
nemen kiest de regio voor de ontwikkeling van een
mogelijk te spreiden. Thuiswerken, wat voor veel
specifiek profiel. Dit betekent het inzetten van
kenniswerkers makkelijk en aantrekkelijk is,
marketing en communicatie om de gewenste
gebeurt hier meer dan gemiddeld. Midden in
associaties bij de doelgroepen op te roepen. Maar
woongebieden zijn netwerkvoorzieningen en
ook het verder ontwikkelen van het gebied volgens
moderne ontmoetingsplaatsen ontstaan, waar
de gekozen lijn, zodat de claim ook waargemaakt
medewerkers van verschillende organisaties
kan worden. Er zijn twee mogelijkheden
gebruik van kunnen maken zodat ze niet de weg op
voorhanden.
aangesloten op het openbaar vervoer in de
hoeven. Medewerkers verkorten hun woon-werk­
verkeer aanzienlijk door daar enkele dagen per
a.De regio voor de gezonde mens
week te werken. Deze voorzieningen stellen de
De regio kiest voor de specialisatie van Health Valley
83
Stadsregio Arnhem Nijmegen
tot ‘De Regio voor de Gezonde Mens’. Health Valley
ook tussen de overheid en private partijen. Het
is een groeiende bron van kennis en ontwikkeling
mooiste staaltje hiervan is de uitvoering van de
op medisch vlak. Nieuwe toepassingen worden
verstedelijkingsvisie van de Stadsregio Arnhem
waar mogelijk binnen de regio getest. Nieuwe
Nijmegen. Opgesteld én uitgevoerd door overheid,
kennis, ook op het gebied van preventie, vindt in de
bedrijven en instellingen. En met een optimale
regio gemakkelijk zijn weg. De claim ‘regio voor de
samenhang tussen de aspecten wonen, werken en
gezonde mens’ past, omdat de stadsregio een hele
mobiliteit. In de regiobrede afwegingen over de
gezonde leefomgeving is. Park Lingezegen functio­
locaties voor de diverse initiatieven en ontwikke­
neert als groene long van het hele gebied. In de
lingen speelt zowel de overheidsvisie op ruimtelijke
buitengebieden bevinden zich sport- en recreatie­
kwaliteit als de private visie op ‘wat is voor mijn
voorzieningen. In de stedelijke gebieden zijn tal van
doel de ideale locatie’ mee. De gezamenlijke
kleinere en grotere parken, evenals sportvoorzien-
overheden verweven hun financiële en ruimtelijke
ingen. De deelname aan sport is ook gestimuleerd
instrumenten ten behoeve van de markt.
door aan te sluiten bij landelijke initiatieven als het
Ook bij andere thema’s is er veel publiek-private
wereldkampioenschap voetbal in 2018 en de
samenwerking. Steeds vaker ontstaan allianties
Olympische Spelen in 2028.
met voorheen onvermoede partners en sluit men
coalities over de grenzen van de regio heen. Dit
b.Diversiteit - alles behalve de middelmaat.
zorgt voor een breed draagvlak voor ontwikkeling
De regio kiest voor het profiel ‘Diversiteit in
en vermindert de risico’s. Door coalities te sluiten
vormen, maar altijd kwaliteit’. Dat doet zij door de
over de grenzen wordt de polsstok van de regio ook
diversiteit in stand te houden en waar mogelijk te
veel langer. Zo kunnen bedrijven deel gaan
vergroten. Denk aan de verschillen tussen stad en
uitmaken van internationale allianties en worden
land, tussen cultuurhistorische en moderne
bedrijven aangetrokken die ‘te groot’ zijn voor de
landschappen, tussen woonmilieus voor hoger en
stadsregio alleen.
voor lager opgeleiden. Stad is dan ook echt
Allianties van regionale private partners versterken
hoogstedelijk en buiten is het ook echt ruim en
het gewenste imago van de regio: een zorgverzeke­
groen. Natuur is echt natuur en wordt zo min
raar als partner in preventie of een ingenieursbu­
mogelijk aangelegd en onderhouden.
reau als partner in klimaatbestendige verstedelij­
Deze keuze helpt een scherp en aantrekkelijk
king. Een mooie coalitie over de regiogrens heen is
imago te ontwikkelen, maar vergt wel een secure
die met de Betuwse Bloem: het glastuinbouwclus­
uitvoering. Wanneer diversiteit ontaardt in chaos,
ter Bergerden/ Huissen werkt samen met de
schiet de keuze zijn doel voorbij.
tuinbouwknooppunten Valburg en Medel. Een
ander voorbeeld is de samenwerking in duurzame
Samenwerken is samen werken
mode: ontwerpen uit Arnhem gemaakt met met
Een drijvende kracht in de regio is samenwerking.
biobased vezels uit de Achterhoek.
Tussen bedrijven en instellingen onderling, maar
84
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
85
Stadsregio Arnhem Nijmegen
De Vallei
86
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Nijkerk
Barneveld
Ede
Wageningen
Food Valley kleurt de toekomst van De Vallei1. Bedrijven en instellingen scharen zich
rondom gezonde en duurzame voeding. Maar in welke richting zet deze ontwikkeling
door? Nog belangrijker: hoe en met wie realiseren we die doorontwikkeling? De regio
ondersteunt de ontwikkeling van Food Valley en plukt daar ook de vruchten van.
De opgave is om alle extra dynamiek, uit Food Valley en de omringende steden en
infrastructuur, in balans te houden met rust en natuurschoon.
1
De regio heeft besloten nauwer te gaan samenwerken en het concept Food Valley gezamenlijk tot een succes te maken. Dat heeft er al toe geleid dat de oude samenwerkingsverbanden De Vallei en WERV in 2010 opgaan in een nieuwe regio. In dit document hanteren we nog de huidige naam voor de regio: De Vallei.
87
Regio De Vallei
88
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Jong en samen, Food en grote economische
activiteit
Attractieve woonmilieus
Gelderse onderzoeksinstellingen op dit gebied
Food Valley. Vallei vol vruchtbaarheid en kansen.
bevinden zich in deze regio. Binnen de pluimvee­
Omsloten door de Utrechtse Heuvelrug, de
houderij en de kalverhouderij in Nederland is de
Nederrijn, de Veluwe en de Randmeren. Centraal in
Vallei een belangrijk gebied: voor landbouwproduc­
Nederland, goed ontsloten via het spoor en over de
tie en de aanverwante industrie voor bijvoorbeeld
weg. Een gevarieerd landschap met attractieve
stallen, verpakkingen en broedsystemen. Dit is
woonmilieus: stedelijk rond Ede en Wageningen,
vooral zichtbaar rond Barneveld en Voorthuizen.
groen op de Veluwe en tussen Nijkerk en Barneveld.
Het concept Food Valley is, zeker uit economisch
In de Vallei wonen 244.000 mensen, 12% van de
oogpunt, de verbindende schakel.
Gelderse bevolking. Opvallend veel jongeren en
De (beroeps)bevolking van De Vallei was de
relatief weinig ouderen. Kenmerkend is de sterke
afgelopen jaren de snelstgroeiende van Gelderland.
sociale samenhang. De bevolking heeft een hoge
Dit komt door de samenstelling van de bevolking:
arbeidsmoraal en er is veel ondernemerschap. In
veel jonge gezinnen en veel kinderen per gezin. Het
het zuiden van de regio is de cultuur meer gericht
is daarmee de minst vergrijsde regio van Gelderland.
op vernieuwing en flexibiliteit. In het noorden is die
Ook de banengroei was de laatste jaren hoog en
meer behoudend en pragmatischer.
behoort tot de top van Gelderland. De werkeloos­
heid is laag. Hoewel de regio grenst aan de
Food en aanverwante industrie
Randstad, wordt deze positieve ontwikkeling tot op
De economische structuur van de regio is divers,
heden niet veroorzaakt door fysieke ‘overloop’ uit de
met Food als specialisme. Er is hier een unieke
Randstad. Het gaat voornamelijk om autonome
verzameling bedrijven en instellingen op het gebied
banengroei in het zittende bedrijfsleven.
van voeding, gezondheid, groen en zorg. De regio
kent een breed aanbod van onderwijs: van weten­
schappelijk tot hoogwaardig praktijkonderwijs. De
Wageningen Universiteit en verreweg de meeste
89
Regio De Vallei
Jarenlang hield Bart Boon, directeur van het
duurzame bedrijfsvoering, door dier en milieu met
foodbedrijf Eco Fields in Wekerom, zijn runderen op
respect te behandelen, produceer ik vlees waarmee
traditionele wijze. Vrouwelijke of vaarskalveren
ik me kan onderscheiden!’
werden opgefokt om uiteindelijk - letterlijk - als
Hij vertelt dat zijn omzet de afgelopen drie jaar
melkkoe te worden ingezet. Stierkalveren, manne­
telkens verdubbelde. ‘Dat zal in de nabije toekomst
lijke kalveren, zijn vanzelfsprekend niet van waarde
wel minder worden, maar ik zie het - als ik focus op
voor melkproductie, en daarom werden ze doorver­
2040 - zeer positief in.’
kocht aan de bio-industrie. Boon: ‘Maar daarmee
Consumenten hebben steeds meer aandacht voor
doe je de dieren geen recht, dat is niet biologisch
gezonde voeding en dierenwelzijn. Op weg naar
verantwoord.’ Hij gebruikt de term rentmeester­
2040 zal die belangstelling alleen maar toenemen.
schap. ‘Het is onze taak om natuur en schepping zo
Stierkalveren horen in de wei en niet als kistkalf
veel mogelijk te respecteren.’
- met alle gezondheidsrisico’s van dien - in de
bio-industrie te worden gehouden. Boon: ‘Met deze
Drie jaar geleden, in 2007, gooide hij het roer
biologische manier van werken willen wij - net als
drastisch om. Zijn stierkalveren verdwijnen niet
met onze smaakvolle andere eerlijke producten als
meer naar de bio-industrie, maar mogen weer kalf
wijn - stad en platteland dichter bij elkaar brengen.
zijn. De beesten gaan dagelijks naar buiten en
Eco Fields praktiseert een duurzame bedrijfsvoering
genieten van hun vrijheid. Ze hebben bovendien rust
en respecteert dier én milieu.’
en ruimte in een potstal, waar ze in het stro kunnen
Momenteel zet Boon zich optimaal in voor het
liggen. Er is minder onderlinge competitie tussen de
vermarkten van biologisch vlees. Na de slacht in
beesten, wat hun welzijn sterk bevordert. Zo komen
Veenendaal komt het vlees terug naar Wekerom om
op biologische bedrijven minder stofwisselingsziek­
daar te rijpen en vervolgens te worden verwerkt.
tes voor. De kalveren zijn gezonder en gebruiken niet
Voor de provincie ligt er een prachtige taak in het
of nauwelijks geneesmiddelen als antibiotica.
verschiet, denkt hij. De Wageningse Landbouw
Door natuurlijk te voeden met grassen, maïs, gerst
Universiteit en de vele Food Valley-initiatieven
Interview met Bart Boon, veehouder
en erwten, geteeld zonder chemische bestrijdings­
bieden daarvoor volop perspectief. ‘De provincie zou
middelen en kunstmest, wordt het kalfsvlees mooi
in haar voorlichting kunnen uitdragen dat er andere,
rosé van kleur. De fijn gemarmerde structuur en
gezondere productiewijzen zijn dan de nu dominan­
malsheid komen zo goed tot hun recht. De consu­
te bio-industrie’, aldus Boon.
ment proeft als het ware de vrijheid van het dier.
Deze respectvolle omgang met het beest resulteert
in prachtig biologisch vlees dat absoluut niet blank
is. Volgens Boon zit hier het onderscheid. ‘Door een
‘Volop perspectief voor
biologische veehouderij’
90
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
91
Regio De Vallei
De belangrijkste regionale ontwikkelingen
en vraagstukken
De belangrijkste maatschappelijke vraagstukken in
navenant. Deze tweedeling kan hiervan een
De Vallei concentreren zich om twee aspecten: de
ongewenst maatschappelijk effect zijn.
keuze voor Food Valley als economisch speerpunt
gen zullen de toekomst van De Vallei sterk
Meer dynamiek: bevolkingsgroei,
bedrijvigheid en overloop vanuit
de Randstad
beïnvloeden.
Van alle Gelderse regio’s maakt de Vallei volgens de
-het groeiende belang van kennis voor innovatie
prognoses tot 2040 de grootste demografische
-de toenemende dynamiek: bevolkingsgroei,
groei door. Ook net buiten de regio, in de Randstad,
en het omgaan met toenemende dynamiek in en
om de regio. Een aantal onderliggende ontwikkelin­
-
bedrijvigheid en overloop vanuit de Randstad
is de dynamiek groot. In de directe omgeving van de
groei van mobiliteit in de regio
regio groeit Almere tot 2040 naar 400.000
-de nieuwe landbouw: marktgericht, regionaal
verankerd en vraaggericht
inwoners. Dat lijkt nog ver weg, maar is in potentie
van grote invloed. De groei van Almere zorgt voor
een groeiende vraag naar mobiliteit en mogelijk
Het groeiende belang van kennis voor
innovatie
verstedelijking aan de noordkant van De Vallei.
We zien dat in de mondiale en zeker westerse
mate in de combinatie van landelijke rust en
economieën innovatie steeds belangrijker wordt.
stedelijke activiteit. Een verdere toename van
Daarin kunnen wij ons nog onderscheiden van de
woningbouw en economische activiteit kan die
lagerelonenlanden. Het belang van kennis als bron
charme bedreigen. Kwaliteiten als groen, rust en
voor innovatie neemt toe. Ziedaar: de kennisecono­
ruimte komen onder druk te staan.
mie. De aandacht gaat steeds meer uit naar het
Hoe en wanneer ‘druk vanuit de Randstad’ verder
ontwikkelen en in praktijk brengen van kennis, wat
zijn beslag krijgt is onzeker. De huidige cijfers laten
het bewerken van producten een toegevoegde
nauwelijks een positief migratiesaldo zien. Toch
waarde geeft. Verder moeten die innovaties
liggen de grondprijzen op het niveau van de
renderend zijn te maken. Innovatie hangt dan direct
Randstad. Bovendien is de regio in het verleden een
samen met de wensen en eisen van consumenten
aantrekkelijke vestigingsplaats gebleken. Zo is het
voor gezondheid, voedselzekerheid en duurzaam­
ruimtebeslag in Nijkerk, Barneveld, Ede en
heid. Dit vraagt om nieuwe kennis-verbindingen
Veenendaal vanaf 1960 verviervoudigd.
De charme van het gebied schuilt in belangrijke
(‘cross-overs’) en om opener en meer radicale
biedt Nederland de kans zich in agrifood mondiaal
Toename mobiliteit in en om
De Vallei
te positioneren in de top.
Het vervoer van goederen over lange afstanden
Met de opkomst van de kenniseconomie en de
groeit tot 2040 met circa 100 procent. Uit onder­
stormachtige ontwikkelingen in de informatie- en
zoek blijkt dat 45 procent van alle transport binnen
communicatietechnologie worden kennis en de
de regio iets met voedsel te maken heeft. Als die
vaardigheid om kennis te ontsluiten steeds
sector groeit zal de mobiliteitsvraag dus ook
belangrijker. Het contrast in de samenleving tussen
toenemen. Afhankelijk van de groei van de bevol­
de mensen die hierop zijn aangesloten (de kennis­
king en de economie groeit ook het regionale
werkers) en degenen die dat niet zijn groeit
verkeer. De regionale schaal is essentieel: 90
vormen van innovatie. De kennis in Food Valley
92
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Is Food Valley niet teveel incrowd
begrip waar anderen zich minder
door aangesproken voelen?’
Regiobijeenkomst Nijkerk, 11 februari 2010
procent van alle verplaatsingen gebeurt binnen een
vraagt om besluiten die recht doet aan zowel de
straal van 40 km.
agrarische als de woonfunctie.
De ligging van de regio in de directe nabijheid van
de Randstad maakt bovendien dat de mobiliteits­
Vraagstukken
vraagstukken voor de Randstad in de toekomst ook
Hoe kunnen we in De Vallei een aantrekkelijk
meer en meer die van De Vallei worden. De vraag is
woon- en werkklimaat ontwikkelen, waardoor we
op welke wijze we de bereikbaarheid van en binnen
de aantrekkingskracht voor kennisgerelateerde
de regio kunnen aanpakken. Bouwen we voort op
bedrijven versterken?
de bestaande infrastructuur (weg, water, spoor) of
Met het concept Food Valley kunnen we de
zoeken we naar innovatieve concepten? En hoe
ontwikkeling van de regio richting geven. Dat vergt
verhoudt dit zich tot de kwaliteiten rust, ruimte en
letterlijk en figuurlijk grensoverschrijdende
groen?
samenwerking. Food Valley is een concept met
grote potentie. Internationaal is er grote belang­
De nieuwe landbouw: marktgericht,
regionaal verankerd en vraaggericht
stelling voor de kennis die hier wordt ontwikkeld.
In de landbouw verwachten we flinke veranderin­
kenniscluster dichter bij de rest van de maatschap­
gen. In De Vallei nemen de pluimvee- en kalverhou­
pij brengen. Dat komt de ontwikkeling van Food
derij een dominante positie in. Voor deze intensieve
Valley ten goede. Bovendien profiteren ook de
veehouderij wordt het steeds belangrijker hoe de
inwoners van het gebied van dat succes: van de
eisen en wensen van consumenten voor voedsel en
innovaties, het werk er omheen, de extra kwaliteit
voedselproductie zich ontwikkelen. De landbouw
van de leefomgeving én de economische impuls die
zal een meer marktgerichte en vraaggerichte sector
ervan uitgaat. Dat geldt uiteraard ook voor
(moeten) worden, ook door het mogelijk wegvallen
onderwijs, onderzoek, ondernemers en overheid.
van inkomenssteun uit Brussel. Schaalvergroting is
Hoe doen we dat en met wie? Niet op papier maar
voor marktgerichte landbouw onafwendbaar.
in de praktijk.
Daarbij zal de sector meer rekening moeten houden
De druk op De Vallei neemt toe, van binnenuit en
met rationele én emotionele kwaliteitseisen op het
van buitenaf: meer mensen, meer bedrijven, meer
vlak van dierenwelzijn, gezondheid(risico’s) en
transport, meer woningen. Tegelijk vormt het
duurzaamheid. Daarnaast verwachten we een groei
handhaven of versterken van de andere kwaliteiten
in specifieke markten: ‘klein en fijn’ -productie,
van De Vallei een uitdaging: de vitale landbouwsec­
streekproducten, slow food enzovoort.
tor, het landschap, het toerisme, de sociale
De agrarische structuur in De Vallei kenmerkt zich
samenhang. En niet alleen de grote bedrijven en
door relatief veel kleine bedrijven met grote
steden hebben aandacht nodig, ook de voorzienin­
schuren. Wanneer agrariërs stoppen wordt daar
gen in de buitengebieden.
een nieuwe bestemming voor gezocht. De wijze
De vraag is dan ook hoe De Vallei enerzijds kan
waarop deze functieverandering gebeurt bepaalt
profiteren van de ontwikkeling en tegelijk de eigen,
het toekomstige gezicht van het gebied. Waar eerst
specifieke kwaliteiten kan behouden.
de kippenboerderij stond kan in de toekomst ruim
en hoogwaardig worden gewoond of gewerkt.
Extra burgerbewoning nabij intensieve veehouderij
93
Regio De Vallei
Om die potentie te benutten moeten we het
94
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Kansen voor de toekomst
De regio heeft zelf gekozen voor Food Valley. Die eensgezindheid en inhoudelijke keuze zijn fantastische
uitgangspunten. Er liggen grote kansen in het verschiet. Dat kunnen we alleen benutten door de krachten te
bundelen. Het is de kunst de hele Vallei te ontsluiten en actief te zoeken naar een positieve spin-off voor alle
inwoners en partners verder weg. We schetsen een aantal mogelijkheden.
95
Regio De Vallei
Food Valley: Food Capital of the World
ren. De regio vormt één groot laboratorium: hier
Food Valley ontwikkelt zich door tot hét voedings­
worden methodes toegepast om de veehouderij
centrum van de wereld. State of the art-kennis over
van de toekomst duurzaam vorm te geven. Naast
gezonde en duurzame voeding en voedselontwik­
een laboratorium is het gebied dan ook een
keling is hier beschikbaar en wordt hier toegepast.
levende etalage die de nieuwste technieken in
De meest spraakmakende onderzoeksresultaten
voeding laat zien. In de weilanden is de toekom­
komen hier vandaan en worden overal ter wereld
stige landbouw in de praktijk te zien. In de
gebruikt. In de Food Valley worden innovatieve
restaurants staat eten op de menukaart dat op de
oplossingen bedacht voor de sterk groeiende vraag
modernste manier is ontwikkeld en verwerkt.
naar hoogwaardig voedsel. Voor Nederland, maar
Door de sterke positie in de wereld is het een zeer
ook voor vraagstukken op wereldschaal. De
aantrekkelijk vestigingsgebied voor Nederlandse
doorbraak op het gebied van CO2 -reductie in de
en internationale bedrijven en instellingen. Dat
landbouw vindt in Food Valley plaats. De bedrijven
zorgt voor een continue druk op de verkeersinfra­
en kennisinstellingen blinken uit in het vinden van
structuur, de mooie woonomgeving en de
nieuwe productiemethoden die goed zijn voor de
aantrekkelijke rust en ruimte van het buitenge­
mens, roofbouw van natuur en bodem tegengaan
bied. We kunnen de balans in stand houden door te
en diervriendelijk zijn. De WUR en de Food Valley
investeren in zowel de economische activiteit als
Campus vormen het kloppend hart van Food Valley.
de aantrekkelijke woonomgeving.
Hiermee blijft Nederland en dus ook de regio
R&D-centra en kenniswerkers. De campus is
Food Valley en De Vallei: goed voor
elkaar
daartoe ontwikkeld tot een samenhangend gebied
De Vallei slaagt erin hier als geheel de vruchten van
met hoogwaardige ruimten, faciliteiten en
te plukken: boeren, toerisme, MKB en andere
huisvestingsmogelijkheden. Bepalend uitgangs­
ondernemers, scholen, burgers en recreanten.
punt is connectivity: synergie tussen innovatieclus­
Soms lijkt het of iedereen op een of andere manier
ters, fysieke en digitale bereikbaarheid en het
verbonden is met Food Valley.
bestaan van informele kennisnetwerken. Vooral
Het kernbegrip van Food Valley is: grenzeloze
digitale verbindingen zijn erg belangrijk. Vanuit
samenwerking. Intern, waar maatschappelijk
FoodValley zijn tal van Food-gerelateerde bedrijven
waardevolle innovaties ontstaan wanneer
en kennisinstellingen in binnen- en buitenland
bedrijven, kennisinstellingen en wetenschappers
letterlijk binnen handbereik. Video-conferencing en
elkaar ontmoeten. Maar juist ook grenzeloze
virtuele ontmoetingen binnen en buiten de regio
samenwerking tussen FoodValley en de omgeving:
zijn aan de orde van de dag.
van Utrecht, Almere en Rivierenland tot kennis­
overeind in de internationale concurrentiestrijd om
clusters elders in de wereld. In De Vallei heeft men
Nederland ontwikkelt met Food Valley het voedsel
dat tijdig ingezien en gezamenlijk besloten om
van de toekomst en de manier om dat te produce­
over de grenzen heen te kijken. Fysieke muren,
96
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
taalgrenzen, culturen, sectoren, bedrijfsleven of
Onderwijs, onderzoek en ondernemen
wetenschap, binnen of buiten Food Valley: de
Dé grote kans voor de regio is Food. Steviger
mensen in deze regio gaan er professioneel en
relaties tussen betrokken partijen helpen om te
ondernemend mee om.
komen tot relevant onderwijs en onderzoek,
betere ondernemingen en producten/innovaties.
Om haar positie als Food Capital of the World te
Op die manier profiteren ook meer mensen in de
kunnen waarmaken en vasthouden richt De Vallei
regio van de sterke positie van Food Valley. De
zich sterk op de internationale kenniswerker. Deze
overheid helpt om van deze samenwerking een
kan overal in De Vallei prettig wonen, werken en
succes te maken, door partijen samen te brengen,
leven, maar ook in de Randstad, de Stadsregio
de juiste randvoorwaarden te scheppen en gerichte
Arnhem Nijmegen of het Ruhrgebied. Die stedelijke
innovatie te stimuleren.
regio’s zijn dichtbij en goed bereikbaar.
Nieuwkomers van buiten De Vallei voelen zich hier
De aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt
direct thuis. Het is hier prachtig wonen, met
gaat om meer dan kenniswerkers (hbo+). De regio
culturele voorzieningen onder handbereik. De regio
beschikt over mbo’ers en vakmensen die de kennis
blinkt uit in gastvrijheid. Bovendien zijn er uitste­
profijtelijk kunnen maken. Er zijn meer dan
kende hotels en congrescentra, leuke toeristische
voldoende arbeidsplaatsen voor de ‘eigen’ starters
attracties en natuurlijk de prachtige landschappen.
op de arbeidsmarkt. Boeiende stageplaatsen en
Andere sectoren liften mee op het succes van de
uitzicht op een leuke baan dringen voortijdige
ondernemende mentaliteit van Food Valley.
schooluitval terug. De volop beschikbare vakmen­
Toeristische ondernemers ontwikkelen attracties
sen en vakopleidingen maken het gebied mede tot
die hierop aansluiten en weten zo nieuwe markten
een interessante vestigingsplaats voor nieuwe
aan te boren. Media in voeding en voedselontwik­
bedrijven en instellingen.
keling verkassen naar dit gebied omdat hier de
kennis beschikbaar is. Het MKB en de detailhandel
In de regio ontstaan steeds weer nieuwe bedrijfjes,
in het algemeen profiteren van het herkenbare
die zich concentreren op nieuwe producten. De
economisch profiel en de aantrekkingskracht die
vereiste deskundigheid in ondernemerschap,
daarvan uitgaat.
marketing en financiën ontbreken vaak. Vanuit
97
Regio De Vallei
Food Valley heeft dit opgelost door de gewenste
bestemming van ongebruikte boerderijen, schuren
kennis via een hogeschool naar de regio te halen.
en stallen tot woongebieden. De vraag naar deze
Soms is de hogeschool fysiek aanwezig; waar dat
vorm van ruim wonen is groot, maar de transfor­
niet het geval is, is de kennis virtueel toegankelijk.
matie heeft veel meer ingehouden dan het
De relevante informatie en de netwerken in deze
wijzigen van een bestemmingsplan. Samen zoeken
kennisgebieden zijn als ‘open source’ beschikbaar.
naar nieuwe wegen heeft van deze functieverande­
ring een groot succes gemaakt. De groei van het
Opleiden en vasthouden van vakmensen is
aantal bewoners in deze buitengebieden heeft er
belangrijk, maar ook de waarde van spin-off van de
ook voor gezorgd dat het draagvlak voor voorzie­
universiteit en andere kennisinstellingen.
ningen sterk is verbeterd. Daarnaast zijn er
Wageningen UR en andere kennisinstellingen
prachtige faciliteiten voor toerisme en recreatie
werken onderling samen en met kleinere bedrijven
ontstaan.
die de inzichten en bevindingen van de universiteit
Integrale gebiedsontwikkeling hebben we in deze
operationeel maken. Deze kleinere bedrijfjes
regio een nieuwe invulling gegeven. Natuurlijk
hebben op hun beurt goede relaties met grote
zitten daarbij de ‘standaardpartijen’ aan tafel:
bedrijven die de ontwikkelde producten in de
grondeigenaren, ontwikkelaars, gemeenten,
markt zetten. Daarnaast bieden de bedrijven en
enzovoort. In De Vallei zijn burgers de nieuwe
instellingen binnen FoodValley een prachtige
partners. Zij hebben hier ook ideeën over en voor
afzetmarkt voor diensten vanuit het MKB. Denk
de langere termijn is het beter alle betrokkenen
aan accountants, adviseurs, reclamebureaus,
vanaf het begin aan tafel te hebben.
hoveniers en aannemers, die diensten aanbieden
die de Foodbedrijven zelf vaak niet in huis hebben.
De combinatie van de prachtige woonomgeving,
de krachtige kennisontwikkeling en de strategi­
Lekker wonen in De Vallei
sche ligging vormen een blijvende impuls voor de
De Vallei kent een aantal bijzondere kwaliteiten: de
FoodValley.
sociale infrastructuur, de kleinschaligheid, de
menselijke maat, de cultuurhistorische waarden, de
uitbundige natuur, de hoge kwaliteit van het water,
de prachtige landschappen. Deze kwaliteiten sturen
de aard en schaal van nieuwe ontwikkelingen. Alles
is erop gericht de balans tussen deze kwaliteiten en
bijvoorbeeld de economische ontwikkeling in stand
te houden. Zodat we ‘lekker wonen in De Vallei’ als
motto blijvend kunnen waarmaken.
Een geslaagde verandering in De Vallei is de
98
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
99
Regio De Vallei
Over de regiogrenzen heen
100
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
We zijn met het project Regioverkenningen gestart om een beter beeld te
krijgen van de ontwikkelingen die ons de aankomende decennia te wachten
staan en van onze mogelijkheden om daarop te reageren. Samen met onze
partners in de Gelderse regio’s hebben we ontwikkelingen geanalyseerd,
maatschappelijke vraagstukken beschreven en kansen voor de toekomst
geformuleerd. Deze hebben we opgenomen in de voorgaande regionale
hoofdstukken waarin de nadruk ligt op enkele belangrijke maatschappelijke
vraagstukken per regio.
Er zijn ook thema’s die betrekking hebben op meerdere plekken. Dit hoofdstuk
beschrijft thema’s die de schaal van de regio’s of zelfs de provincie overstijgen.
We behandelen vijf thema’s: de menselijke maat, de informatiemaatschappij,
economie, transitie van het platteland en klimaat en energie. Het hoofdstuk
sluit af met de geografische context van de provincie.
Gelderland naar 2040
Het gaat in dit hoofdstuk om ontwikkelingen waarop wij als provincie weinig
invloed kunnen uitoefenen, maar die we wel kunnen verbinden met andere
onderwerpen en beleidsterreinen. Neem de klimaatverandering. Deze kunnen
we niet tegenhouden, maar we kunnen bijvoorbeeld wel onderzoeken wat onze
bijdrage kan zijn aan de (inter)nationale doelen voor biodiversiteit, als bijdrage
aan het opvangen van de effecten van de klimaatverandering.
Kortom, in dit hoofdstuk vindt u geen beleid of oplossingen voor grote
problemen, maar wel context voor de regionale hoofdstukken en een eerste
aanzet om de betreffende ontwikkelingen waar mogelijk te verbinden met het
werk van de provincie Gelderland.
101
Over de regiogrenzen heen
De volgende quotes zijn gebaseerd op gesprekken met middelbare scholieren
en geïnteresseerde jongeren over de toekomst van Gelderland.
‘Gelderland moet aantrekkelijk blijven voor
verschillende bevolkingsgroepen’
De menselijke maat
Ruimte, economie, techniek en het
sociale perspectief
Beelden over de toekomst komen vaak tot
Aansluiting houden
stand via ruimtelijke en economische concep­
We leven in een tijd van schaalvergroting,
ten. Waartoe zijn we (technisch gezien) in staat
marktwerking, globalisering, innovatie en
en welke kansen of oplossingen geeft dat? Deze
virtualisering. We leven in een informatiemaat­
concepten betreffen toekomstbeelden over
schappij, een wereld waarin maatschappelijke
wonen, bedrijventerreinen en infrastructuur,
verbanden losser worden, secularisatie
maar ook over natuur en landschap.
voortschrijdt, deelname aan politieke partijen
Het is veel minder gebruikelijk de toekomst via
en vakbonden afneemt en waarin individualise­
de sociale invalshoek te benaderen: hoe willen
ring toeneemt. Veel mensen kunnen zich
mensen leven en met elkaar omgaan? Hoe ziet
uitstekend in deze maatschappij redden. Een
werken er in 2040 uit en in wat voor type
grote groep ouderen zoekt actief naar deel­
bedrijven werken we? Hoe wonen we, hoe
name aan het maatschappelijke leven, zowel in
besteden we onze vrije tijd en waar ontmoeten
ontspanning als in zorg. Het overgrote deel van
we elkaar? Hoe zorgen mensen voor elkaar, in
de jeugd weet zijn weg te vinden. Het is de
wat voor buurten en met wat voor
uitdaging voor de provincie Gelderland om
voorzieningen?
verbinding te blijven houden met de dagelijkse
leefwereld van de mensen, op zo’n wijze dat
Het is een grote winst wanneer de sociale,
iedereen op zijn manier kan meedoen in de
mensgerichte toekomstbeelden gekoppeld
samenleving.
worden aan de ruimtelijke en economische
concepten. De mens hoeft zich dan niet te
Aansluiting vinden
voegen naar de economische wetten of
Naast de mondiale economische en technologi­
ruimtelijke mogelijkheden. Het ruimtelijk en
sche ontwikkelingen die tot schaalvergroting
economisch beleid staat dan eerder ten dienste
leiden, zien we ook een hang naar nabijheid.
van het welzijn van de mens. Of concreter:
Het lokale en regionale wordt steeds meer
-Bij wonen en woonconcepten gaat het niet
gewaardeerd. Ook is er een groeiende behoefte
alleen om vier muren en een dak, maar
aan het gezamenlijk beleven van verbindende
bijvoorbeeld ook om hoe het echte leven
gebeurtenissen zoals voetbal, festivals of
zich verhoudt tot het virtuele leven. Hoe
nationale hoogtijdagen als Koninginnedag.
veranderen hierdoor mijn wensen over mijn
Samen besteden we meer aandacht aan
gevoelens van rouw of verdriet bij rampen en
aanslagen. Onze geschiedenis en ons cultureel
erfgoed, het streekeigen landschap worden een
fysieke huis?
-Kleinschalig wonen en werken (MKB,
ZZP‘ers) zal vaker gecombineerd worden in
stad en land. Hoe faciliteren we dat?
steeds belangrijker bindende factor in onze
-Veel zaken kunnen (ook) virtueel beleefd
samenleving. Ergens bij (willen) horen is dus
worden, zoals cultuur, ontspanning,
een belangrijke behoefte van vandaag.
onderwijs en zorg. Sommige dingen zullen
fysiek blijven, zoals sport, feestjes, bepaalde
102
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
’Techniek is leuk, maar je kunt er niet mee praten.
Of ja, het zegt in ieder geval niks terug’
onderdelen van de zorg, genieten van de
zorg op afstand, essentiële zaken in de
natuur, et cetera. Welk belang gaan mensen
nabijheid organiseren (buurtkracht) en samen
hieraan hechten en wat betekent dat voor
met anderen combinaties creëren (vanwege het
de ontwikkeling van hun woonomgeving?
wegvallen van het kwantitatieve draagvlak).
-Mensen verwachten meer inspraak in het
Hierbij is behoefte aan partijen die de verbin­
ontwerp van hun woning en hun woonom­
ding tot stand brengen tussen de betrokken
geving. Dat geeft de mogelijkheid sociale
disciplines en partijen.
binding te verzekeren en tevredenheid te
vergroten. Benut de kennis van de mensen
en organiseer een dialoog. Creëer daarmee
variëteit en flexibiliteit in de woonomgeving
en geef maximale inbreng aan degenen die
De informatie­maatschappij
er gaan wonen. Maak waar gewenst
combinaties van kleinschalig wonen en
Kennis, informatie en IT-mogelijkheden nemen
werken mogelijk.
toe en bieden veel kansen. Wat zijn in sociaal
-Zoek nieuwe concepten voor virtuele en
maatschappelijk opzicht de consequenties van
fysieke bereikbaarheid op maat gekoppeld
de informatisering van de maatschappij en hoe
aan uitgekiende clusters met voorzieningen
gaan we met die consequenties om? Hoe
die passen bij een leefomgeving met
maken we kennis en innovatie betekenisvol en
menselijke maat.
bereikbaar voor iedereen? Hoe blijven mensen
aangesloten op de kennis en de IT-
Goede zorg als indicatie van de
menselijke maat
mogelijkheden, in het tijdperk van twitteraars?
Zorg voor zieken en ouderen is een indicator voor
is macht’, maakt plaats voor ‘kennis delen en
de menselijke maat van de samenleving. Door de
kennis verrijken is macht’. En, de manier waarop
vergrijzing moeten we de komende jaren veel
je omgaat met de beschikbare informatie
specifieke zorg aan onze ouderen verlenen. De
bepaalt voor een groot deel je kansen in de
grote omvang van deze groep maakt dat
samenleving. Er mag geen tweedeling ontstaan
professionele zorg gerichter en selectiever
tussen mensen die deze ontwikkelingen kunnen
ingezet zal worden en dat lichtere vormen van
bijbenen en er de vruchten van plukken en
zorg steeds meer aan de markt overgelaten
mensen die niet kunnen aanhaken. Opleiding is
zullen worden. Er ontstaat een ander samenspel
in dit opzicht cruciaal.
We leven in een informatiemaatschappij. ‘Kennis
tussen familie, lotgenoten en instellingen, en de
ondersteuning van toegepaste technologie en
De twitterende netwerkgeneratie
ICT zal toenemen.
Termen als de Einstein-generatie en de confetti-
Wat betekent deze ontwikkeling voor het
generatie laten zien dat jongeren zich op een
samenspel van woon- en zorgconcepten,
geheel eigen wijze verhouden tot elkaar en de
ruimtelijke nabijheid, mobiliteitsbeleid,
samenleving. Computer, mobiele telefoon (18,4
toepassing van technologie en zorg? De zorg
miljoen aansluitingen in Nederland) en internet
zal in meerdere lagen aangeboden worden: veel
(98% van de huishoudens in Nederland beschikt
103
Over de regiogrenzen heen
‘Door krimp ontstaan ideale locaties om
als energie-wingebied te functioneren’
over internet) zijn voor jongeren bij uitstek
daarop invloed hebben. Dat zich automatisch
middelen om contact te onderhouden met
nieuwe vormen van verbondenheid ontwikkelen
elkaar, met school, met hun hele sociale
is een illusie. Overheid en andere betrokkenen
omgeving. Tegelijkertijd willen ze elkaar in real
zullen daar oog voor moeten hebben en moeten
life ontmoeten ‘...om verliefd te kunnen worden’.
nagaan hoe de uitdagingen en kansen die
Deze tegenstelling toont de spanning tussen de
internet biedt ook ruimte maken voor vormen
technische mogelijkheden van communicatie
verbondenheid en solidariteit die passen bij een
op afstand en de behoefte aan nabijheid.
samenleving waarin de menselijke maat niet uit
De ICT-ontwikkelingen, social media et cetera,
het oog verloren wordt.
gaan erg snel (6 miljoen Nederlanders maken
Hoe kunnen we hierop anticiperen en ervoor
gebruik van MSN en Hyves.nl is de 9 miljoen
zorgen dat mensen ofwel fysiek of virtueel
leden gepasseerd). Er zijn hierbij grote verschil­
voldoende mogelijkheden hebben voor
len tussen de generaties. Dat leidt tot kansen,
ontmoeting, interactie en participatie? Bieden
maar ook tot een blinde vlek: het is niet bekend
de social media (twitter, facebook, blogs et
wat het met een samenleving doet als de
cetera) voldoende mogelijkheden voor
aanstormende generatie is opgegroeid met
(virtuele) ontmoeting? Of zullen cafés ook als
Hyves, Ipads en open source software. Hoe kijkt
ontmoetingsplek blijven bestaan? Wat is het
deze generatie van jongeren aan tegen de
gevolg van de I-pad voor de bibliotheek en van
inrichting van de samenleving?
E-learning voor het onderwijs? Moeten er
Deze nieuwe vormen van communicatie bieden
musea blijven bestaan als virtuele tentoonstel­
kansen, maar we moeten ook oog hebben voor
lingen voorhanden zijn? Maar ook moeten er
die groepen die niet vanzelfsprekend in deze
‘handen aan bed’ blijven als zorg op afstand en
ontwikkelingen mee kunnen (en willen) gaan.
domotica doorontwikkeld worden?
Het is zaak aansluiting te houden en zoveel
mogelijk in gesprek te blijven met de verschil­
lende generaties in de samenleving. Dat lukt
beter wanneer toekomstige generaties
aangesproken worden op een manier die
aansluit bij hun leven, hun belevingswereld.
104
Demografische
ontwikkeling voelbaar in
alle geledingen
De mogelijkheden van ICT en de
menselijke maat
De bevolkingsontwikkeling heeft op termijn
Internet biedt ongekende mogelijkheden om
grote gevolgen. De gevolgen van de demogra-
met iedereen in de wereld in contact te komen.
fische ontwikkelingen zijn erg complex en
Die ontwikkeling houdt in dat grenzen en
werken op allerlei fronten door. In de komende
geografische eenheden als staat en natie een
dertig jaar zal de Gelderse bevolking eerst nog
andere belevingswaarde gaan krijgen. Die staat,
licht toenemen van 1,99 miljoen inwoners in
die natie, die provincie, die regio bepalen sterk
2010 naar 2,05 miljoen in 2030 en daarna
de vorm waarin onderlinge verbondenheid
afnemen tot 2,03 miljoen in 2040.
gestalte krijgt. De ontwikkeling van internet zal
Daarbij zullen grote regionale verschillen te zien
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘In 2040 voorziet ieder huishouden in zijn eigen energie.
Zo wordt iedereen zich bewuster van zijn eigen energieverbruik
en wordt er alleen nog groene energie opgewekt.’
zijn. In veel kleine kernen is de kans op bevol­
kingsdaling reëel. Deze demografische
ontwikke­lingen vragen in de eerste plaats om
De transitie van het
platteland
een aanpak waarin verschillende sectoren in
nauwe verbinding met elkaar opereren. Wonen,
De ontwikkelingen op het Gelderse platteland
werken, onderwijs, zorg, cultuur, mobiliteit,
hebben zowel economisch als sociaal-maat­
infrastructuur, natuur. In de tweede plaats
schappelijk grote gevolgen voor forse groepen
vraagt het om maatwerk. Het ene gebied
in de samenleving. De traditionele scheidslijn
krimpt, het andere groeit. Zo zal de bevolking in
tussen stad en platteland is steeds meer aan
de Achterhoek tot 2040 naar verwachting met
het verdwijnen. Die scheidslijn is relatief:
12 procent dalen, terwijl die in De Vallei met
volgens de normen van de OESO is Nederland in
circa 18 procent zal toenemen.
zijn geheel stedelijk gebied. De nabijheid en de
Dat vraagt om een benadering op bovenregio­
onderlinge verschuiving van functies (wonen,
naal niveau. Groei en krimp van de bevolking
werken, zorg, cultuur, enzovoort) maken dat
bieden beide kansen. Maar die kansen zullen
de verwevenheid van stad en platteland steeds
alleen verzilverd kunnen worden als gemeen­
groter wordt. Daarmee wordt het scala aan
ten, regio’s, provincie, bedrijven en maatschap­
mogelijkheden voor de toekomst verbreed.
pelijke organisaties bereid zijn samen te werken
Dat geldt voor de economie, de ecologie en het
en in staat zijn elkaar ook iets te gunnen.
sociaal-culturele terrein.
Cijfers wijzen uit dat de bevolkingsgroei in
Een goede probleemherkenning en –duiding,
stedelijke gebieden plaatsvindt, en dat krimp
het vormgeven van strategieën waar geen
zich manifesteert op het platteland. De leeftijds­-
standaardformule beschikbaar is en aanpassing
opbouw wordt daardoor scheef, het draagvlak
van regelgeving zijn enkele zaken die opgepakt
voor voorzieningen verdwijnt, er is een beperkte
moeten worden. Op de korte termijn gaat het
economische groei en er is daardoor sprake van
erom de pijn te verdelen en om bouwplannen te
verborgen armoede.
saneren. Op langere termijn gaat het om het
Door de groei van de bevolking in de stad komt
totaal aan kosten en in geringe mate baten en
er druk op het ruimtegebruik, is er te weinig
afspraken tussen gemeenten en anderen
groen en is er sprake van overlast door geluid,
daarover. Dus kosten van saneren, herstructu­
licht, fijnstof, hittestress en dergelijke.
reren maar ook de kosten van voorzieningen
bibliotheek, zorg, zwembad.
Kansen voor de toekomst liggen in een nieuwe
invulling van de verbinding tussen stad en
platteland. Stedelingen willen genieten van de
rust en de ruimte. Voor ondernemers op het
platteland is het een uitdaging om die behoefte
aan landschapsbeleving te ondersteunen met
goede voorzieningen. Door slimme functiecom­
binaties te zoeken kunnen maatschappelijke
diensten worden geleverd. Zo kan ook worden
105
Over de regiogrenzen heen
‘Zorg en duurzaamheid belangrijker
dan innovatie’
voldaan aan de vraag naar kwalitatief hoog­
oproept, met megastallen als bekend voorbeeld.
waardig en duurzaam voedsel, groene grond­
De driehoek Parijs, Londen, Berlijn zal ook in de
stoffen, hernieuwbare energie, schoon
toekomst de belangrijkste afzetmarkt blijven
drinkwater, waterberging en duurzame
voor Nederlandse versproducten. De agrarische
ecosystemen voor de biodiversiteit.
sector in Nederland staat samen met de
kenniswereld (WUR) in de voorhoede van
Ieder jaar stopt 3 procent van de landbouwbe­
kennisontwikkeling en innovatie. We gaan er
drijven. Dat betekent dat elke twintig jaar het
dan ook vanuit dat de sector zich zal aanpassen
aantal agrarische bedrijven halveert.
aan de eisen die de markt stelt en veranderende
Tegelijkertijd groeit de behoefte aan landelijk
(productie)omstandigheden door verdergaande
wonen, in de nabijheid van een stad. Zoek een
verstedelijkingsdruk en klimaatverandering.
combinatie van beide ontwikkelingen zonder het
Een goede afstemming en samenwerking
belang van de groene ruimte en het idee van de
tussen overheid, ondernemers, onderwijs en
compacte stad te verwaarlozen. Goede
onderzoek is met name in de agrarische sector
bereikbaarheid – ook digitaal – kan het verdwij­
onmisbaar voor een kansrijke toekomst.
nen van voorzieningen op het platteland
Tegelijkertijd ontstaat een nieuwe focus op
compenseren. De regio maakt al gebruik van
kwaliteit; hierop spelen steeds meer onderne­
voorzieningen in de stad als winkels, onderwijs,
mers in. Gezondheid, dierenwelzijn en milieu-
theater en ziekenhuizen. Mits goed bereikbaar
aspecten dragen bij aan kwaliteit. Dit biedt
(digitaal en fysiek) kunnen ook de school, het
nieuwe mogelijkheden om de productmarge te
zwembad en de bibliotheek een regionale
vergroten, in plaats van alleen de productiekos­
functie krijgen. De stad gaat daarmee meer
ten te verlagen.
functioneren als impuls voor de levendigheid van
een groter verzorgingsgebied dan de stad zelf.
Nieuwe markten, mogelijkheden en innovaties
dienen zich aan richting 2040. Transparantie in
Deze veranderingen vragen om een nieuwe kijk
de keten (waar komt het allemaal vandaan en
op de regio. De ruimtelijke scheiding tussen
hoe is het gemaakt) en nieuwe samenwerking
stad (compact bouwen) en land (tegengaan van
in de keten wordt belangrijker. Door hier goed
verstening) moet worden bekeken vanuit een
op in te spelen kan de agrarische sector de
streven van optimaal functioneren van een
‘license to produce’ behouden.
gebied en het bijbehorende netwerk als geheel.
De beleving van het platteland, van het
landschap en van de rol van de (grondgebonden)
106
Landbouw in breder perspectief
landbouw hangen sterk samen. De transitie in
Bij de transitie van het platteland mag de
de landbouw vraagt echter om een nieuwe
landbouw niet onderbelicht blijven. In de
inrichting van het platteland. Bij het optimalise­
landbouw is verlaging van de productiekosten
ren van logistieke stromen, bijvoorbeeld, gaat
een drijvende kracht voor de concurrentieposi­
de aandacht uit naar nieuwe clustervorming bij
tie. Schaalvergroting is in de ogen van de
voorkeur nabij hoofdtransportassen.
ondernemer vaak een begrijpelijke keuze. We
Intensieve vormen van landbouw (tuinbouw,
constateren dat dit steeds meer discussies
intensieve veehouderij) lijken industriële
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘De eigen kracht in een nieuw jasje. Er moet geinvesteerd
worden in sectoren die nu al uitblinken.
Het imago van die sectoren moet zichtbaar blijven.’
activiteiten te worden. Waar ligt het kantel­
plaatsen in Gelderland invloed, maar de
punt? Wanneer horen ze thuis op bedrijventer­
gevolgen zullen per regio verschillen. Zo is het
reinen in het stedelijk gebied of op speciaal
groeiseizoen één maand langer dan in 1950 en
daarvoor in het leven geroepen agrarische
die verlenging zal doorzetten. Er moeten per
bedrijventerreinen? Dit is een ruimtelijk
regio maatregelen en initiatieven genomen
vraagstuk dat nu al leeft, maar dat zich in de
kunnen worden die passen bij wat de regio te
toekomst sterker laat voelen.
bieden heeft, het DNA van de regio.
Maatregelen in de ene regio kunnen invloed
De Nederlandse overheid bepleit dat landbouw­
hebben op bijvoorbeeld de biodiversiteit in
subsidies op termijn worden gekoppeld aan
andere regio’s. Daarom is ook een verbindend
maatschappelijke diensten. (Klimaat)verande­
kader op basis van een gezamenlijke aanpak
ring zet aan tot proeftuinen voor nieuwe
nodig. De West European Climate Corridor is
gezonde en duurzame voedseltoepassingen, en
daar een mooi voorbeeld van dat op program­
tot nieuwe teelten van groene grondstoffen
maniveau inspanningen koppelt van
voor de ‘biobased economy’ (algen, eenden­
Westeuropese landen om de natuur mee te
kroos). Reststoffen uit de landbouw, voedselin­
laten bewegen met klimaatverandering.
dustrie, natuur- en landschapsbeheer kunnen
daarvoor ook gebruikt worden, of (als laatste
Klimaatverandering maakt stad en land meer
stap) voor de productie van energie en warmte.
van elkaar afhankelijk. De stedelijke hittestress
Overigens is de wijze van ontwikkeling van het
(in binnensteden oplopend tot een verschil van
platteland en met name de landbouw sterk
7ºC in vergelijking met het platteland) in de
afhankelijk van de besluiten die de komende
zomer brengt een trek naar buiten met zich mee,
jaren in Brussel worden genomen. Het (geleide­
zoals dat nu in de zuidelijke landen gebeurt. Het
lijk) beëindigen van Europese steun die vooral
platteland kan een rol vervullen in de piekafvoer
de grondgebonden landbouw (akkerbouw,
van regenwater vanuit de steden. Ook in de
melkvee) ontvangt zal ingrijpende gevolgen
voorziening van voldoende en schoon drinkwa­
hebben voor de regionale economie vergelijk­
ter is de stad afhankelijk van het platteland.
baar met 10 miljoen euro dan wel 400 arbeids­
Klimaatverandering heeft grote impact op het
plaatsen minder in elke plattelandsgemeente.
ruimtegebruik. Nederland heeft internationaal
verantwoordelijkheid voor deltanatuur, de
unieke combinatie van rivieren en beken en
Klimaat en energie
stuwwallen. Dat is een rijkdom voor Gelderland
die we moeten koesteren en kunnen inzetten
voor ons welzijn.
Klimaatadaptatie
Klimaat is bij uitstek een thema dat op grote
Mitigatie: uitstoot verminderen
schaal benaderd moet worden en dat zich niet
Klimaatmitigatie krijgt steeds meer aandacht.
leent voor een puur regionale benadering.
Er zijn veel marktpartijen voor dit onderwerp in
Rivieren stromen in Gelderland niet alleen in
beeld. Regie op dit thema wordt van steeds
Rivierenland. Klimaatverandering krijgt op alle
groter belang. Dat roept ook de vraag op wie
107
Over de regiogrenzen heen
‘Ook al hebben we goede digitale infrastructuur, heeft
Nederland als transportland vooral behoefte aan
harde infrastructuur. Goede verbinding is belangrijk.’
die rol het beste kan invullen. In dit hoofdstuk
bovenlokale regie nodig. Zo ook bij de vraag hoe
concentreren we ons op de provinciale rol.
we de ontwikkelingen ruimtelijk kunnen
Mitigatie krijgt gestalte in energiebesparing en
faciliteren. Kiezen we voor spreiding en staan we
hernieuwbare energie (zie het Gelders
toe dat elk bouwblok vergroot wordt om een
Klimaatprogramma). Co-creatie is hier nodig,
biogasinstallatie te plaatsen? Of ligt ligt een
met samenwerking tussen initiatieven op het
keuze voor clusteren meer voor de hand omdat
platteland en kennisinstellingen in de stad. De
we weten dat veel landbouwbedrijven stoppen
Stichting kiEMT (kennis en innovatie in Energie-
en een cluster als geheel continuïteit kan bieden?
en MilieuTechnologie) is een netwerk van
EMT-gerelateerde bedrijven, overheden en
Maatschappelijk verantwoord ondernemen is
kennisinstellingen dat zich vooral richt op de
belangrijk bij het realiseren van een duurzame
Stadsregio Arnhem Nijmegen en de Steden­
samenleving die klimaat- en energieneutraal wil
driehoek. Bevordering van een dergelijke
worden. Steeds meer regio’s zoeken naar de juiste
samenwerking kan een rol voor de provincie zijn.
energiemix van zon, wind, biomassa, aardwarmte
en water om stappen te zetten op weg naar
Veel technologieën die worden ontwikkeld vinden
zelfvoorziening. De provincie wordt gevraagd hen
hun weg in de stad en op het land. Het is van
ruimte te geven dit naar eigen inzicht te realise­
belang dat gekeken wordt hoe zulke ontwikkelin­
ren. Dat vraagt actie van de provincie.
gen elkaar kunnen versterken, of ze elkaar in de
weg zitten en of ze ongewenste bijeffecten
hebben. Een voorbeeld: stimuleren we kleine
mestvergisters op het boerenerf voor warmte in
Economie
stal en huis, of stimuleren we dat biomassa
108
(voorbewerkt) meegestookt wordt in kolencen­
Als algemene conclusie komt uit de
trales voor stroom op het net? Zetten we in op het
Regioverkenningen naar voren dat een beter
bijmengen van biogas in het (regional) aardgas­
samenspel tussen de vier O’s (onderwijs,
net? Of is transport op biogas nog beter? Of kan
ondernemers, onderzoek en overheid) nodig is.
het alle vier? Moeten we dit soort schaalbare
Naast andere (vestigings)factoren is die
ontwikkelingen aan de markt overlaten of vraagt
samenwerking nodig om de kansen voor de
dit om sturing door de provincie?
Gelderse economie te vergroten.
Van de provincie wordt in feite gevraagd een rol
Kansrijk
te spelen bij afwegingen in een breder kader.
De Gelderse economie zal zich steeds meer
Gemeenten krijgen bijvoorbeeld de vraag om
ontwikkelen naar een netwerkeconomie. In die
windmolens en biovergistingsinstallaties in hun
netwerken bevinden zich brandpunten met
bestemmingsplan op te nemen. Inwoners zien
gespecialiseerde kennis of kwaliteiten. In
dat vaak als een aantasting van de kwaliteit van
combinatie met een innovatief en gevarieerd
hun leefomgeving. De gemeenten zitten dan
bedrijfsleven, goede logistieke en zakelijke
tussen twee vuren. In dat krachtenveld is
dienstverlening en een aantrekkelijk vestigings­
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Liever meer kwaliteit op
bestaande HBO’s dan meer HBO’s’
klimaat, zorgt dit voor de goede voorwaarden
opereren speelt permanent de vraag: hebben
en veerkracht voor de economie.
we de goede partners in ons netwerk zitten? En:
Gelderland heeft twee economische en
is er voldoende regie en sturing op interactie
innovatiebrandpunten: Health Valley en Food
tussen bedrijven en onderzoek, en focus op
Valley. Met het oog op de lange termijn (2040)
(gezamenlijke) excellentie? En: is er voldoende
is het kansrijk om hier op in te zetten. Ook in
en adequaat geschoold personeel?
andere economische sectoren zien we kansrijke
clusters ontstaan, zoals Energie- en
In deze netwerken is een beter samenspel tussen
Milieutechnologie, Maakindustrie en Mode.
de vier O’s (onderwijs, ondernemers, onderzoek
Een andere kansrijke sector is de ‘bio-based
en overheid) nodig. Goede samenwerking tussen
economy’. Wetenschappers geven aan dat
onderwijs, onderzoek en bedrijfsleven geeft de
bio-based economy een belangrijk leidend
innovatieve kracht een stimulans. Onderzoek en
economisch principe gaat worden voor de
onderwijs zorgen voor toegevoegde (economi­
Gelderse economie. Bij bio-based economy
sche) waarde. Bedrijven hebben daar baat bij, en
staat hoogwaardige productie van chemicaliën,
stellen ook middelen en een experimentele
vezels en brandstof op basis van plantaardige
productieomgeving beschikbaar.
producten centraal. In een bio-based economy
De opgave voor onderwijs en overheid is om
vormt biomassa de basis voor de grondstoffen-
daarmee rekening te houden en om bewust om
en energiebehoefte, waardoor de uitstoot van
te gaan met de dynamiek van een flexibele
CO2 sterk kan verminderen. Bovendien is dat
netwerkeconomie. De overheid dient in ieder
een ontwikkeling die uitstekend past bij het
geval stimulerend en deregulerend op te treden.
vormgeven van een duurzame samenleving.
Innovatie en onderwijs
Opleiden voor de arbeidsmarkt doen
onderwijs en ondernemers samen
Bij economische ontwikkelingen is innovatie
Een krapper wordende arbeidsmarkt en een
het sleutelwoord. De structuur waarin deze
groeiende vraag naar goed geschoold personeel
innovatie plaatsvindt is er een van netwerken:
vragen om een permanente samenwerking
een kern van kennis en harde innovatie met
tussen onderwijs, ondernemingen en overheid.
daaromheen een cluster van toeleveranciers,
De werelden van onderwijs en onderneming
producten, spin-off-bedrijfjes, enzovoort. Het
moeten beter met elkaar verbonden worden.
ontwikkelen van dergelijke netwerken door de
Dat geeft essentiële strategische voordelen:
betrokken partijen is daarom van groot belang.
-
Binnen de provincie kan onderscheid gemaakt
-maatwerk, waardoor onderwijs en
ontwikkeling van nieuwe kennis;
worden tussen (clusters van) bedrijven die op de
ondernemingen goed op elkaar aansluiten,
internationale kennisintensieve markt opereren
met als gevolg: werk voor jongeren die van
en de innovatieve maakindustrie die in een
school komen en gekwalificeerd personeel
ander segment van de markt opereert. In het
topsegment zitten de twee kernclusters Food
voor de ondernemingen;
-toevoegen van nieuwe basiskennis:
en Health. In het veld waarin deze clusters
109
Over de regiogrenzen heen
ondernemen, financiën, marketing.
‘Liever goed OV dan plek voor de auto’
Het leggen van een relatie tussen landbouw,
arbeidsmarkt? Stimuleren de provinciale
regionale bedrijvigheid en onderwijs kan ook
regelingen deze ontwikkelingen of vormen ze
interactief en virtueel gebeuren, eventueel
een belemmering?
aangevuld met tijdelijke projecten en activitei­
ten op locatie. Daarnaast een digitaal aanbod
en een site met up-to-date informatie en links,
allianties met op het gebied relevante netwer­
ken stimuleren.
Gelderland in breder
perspectief
ZZP’ers, een groeiende groep op de
arbeidsmarkt
Op de schaal van Nederland en van Noordwest-
De arbeidsmarkt verandert van karakter. Het
in een ander perspectief te staan. Binnen de
groeiende aantal MKB’ers en ZZP’ers is opval­
regio’s signaleren we een veranderende
lend. Zeker de groei van ZZP’ers zal naar
verhouding tussen de stad en het platteland,
verwachting de komende jaren doorzetten.
maar ook buiten de regio’s en buiten de
Daardoor veranderen behoeften aan wonen en
provincie lijkt er sprake te zijn van een verande­
werken. ZZP’ers hebben meer behoefte aan een
rende verhouding. De stedelijke concentraties
goede digitale infrastructuur en minder aan een
in de Randstad, Brabantstad, het Ruhrgebied
snelle woon-werkverbinding met auto of OV.
en de Vlaamse Ruit zijn op die schaal de grote
Op iets grotere schaal betekent dit dat
economische motoren. Dit zal naar verwach­
bereikbaarheidseisen veranderen en dat het
ting ook in de toekomst zo blijven. In het
(woon)vestigingsklimaat belangrijker wordt.
tussenliggende gebied roemen tal van partijen
Hoe dat vestigingsklimaat eruitziet is niet voor
hun strategische ligging en de mogelijkheden
iedereen hetzelfde en het beeld zal ook door de
die dat biedt. Zo ook Gelderland.
tijd heen veranderen. De Gelderse regio’s
In verschillende regio’s liggen kansen door net
ontwikkelen zich van (bestaande) monofuncti­
iets verder te kijken dan de eigen grenzen. Ook
onele bedrijventerreinen naar werken aan huis
op de schaal van de provincie als geheel is die
en werklandschappen, met eventueel andere
grensoverschrijdende blijkbaar gerechtvaar­
functies zoals onderwijs of zorg.
digd. Zo blijkt in de band rondom de Randstad
Europa komen de opgaven in de Gelderse regio’s
– grofweg van Zwolle tot Eindhoven aanmerke­
110
Inbreng van de provincie
lijk meer dynamiek: economische groei,
De kansen voor de economie worden vergroot
grondtransacties en huizenprijzen. Uit de
door het ontwikkelen en verstevigen van de
Regioverkenningen komt nog niet duidelijk
relevante netwerken. De provincie kan daarbij
naar voren welke perspectieven een oriëntatie
een rol spelen. De provincie kan er ook aan
op de omgeving voor de Gelderse regio’s kan
bijdragen dat de omgeving – in brede zin –
betekenen. Uit de Regioverkenningen blijkt wel
waarin de netwerken opereren voldoende
dat Gelderland in dat opzicht veel te bieden
mogelijkheden biedt. Hoe gaan we om met
heeft. We kunnen nog meer om ons heen kijken
huisvesting, met ruimtelijke beleid, met de
naar kansen voor de toekomst, en daar
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
nadrukkelijker op in te spelen. Gelderland heeft
economische potentie, maar ook als ‘groene
schatkamer’ heeft Gelderland in haar verstede­
lijkte omgeving veel betekenis.
De provinciale rol is dus schaalbaar. Naast de
regio’s zijn ook het Rijk en Brussel referentie­
punten. Beide zien de regio’s vaak als de schaal
waarop territoriale cohesie gestalte krijgt.
111
Over de regiogrenzen heen
Epiloog
112
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
Het Kansenboek agendeert mogelijkheden om in te spelen op de ontwikkeling
van Gelderland naar 2040, mogelijkheden die zijn aangedragen en ontwikkeld
door een grote hoeveelheid stakeholders overal uit de provincie. De vraag die nu
rest is: hoe verzilveren we deze mogelijkheden?
Kansen verzilveren
De mogelijkheden die dit Kansenboek be­
nog nadere politieke keuzes nodig. En zover is
schrijft, zijn niet altijd direct te vertalen in een
het nog niet. Toch kan hier al wel worden
uitvoeringsprogramma of een financiële
geschetst hoe de provincie Gelderland tegen
strategie. Daarvoor zijn vervolgstappen nodig,
het benutten van de kansen aankijkt.
waarbij betrokkenen met elkaar tot verdere
verdieping en concrete acties komen. In dit
hoofdstuk beschrijven we hoe de kansen benut
kunnen worden. Eerst gaan we in op wat ons
Wat staat ons te doen?
als Gelderse samenleving te doen staat. Dit
heeft betrekking op alle actoren. Samenwerking
De regiobijeenkomsten resulteerden in de
is nodig. Niemand is in positie om in zijn eentje
volgende vraag: We kunnen wel veel willen,
sturing te geven aan ontwikkelingen. Dit staat
maar hoe kunnen we dat zodanig organiseren
op gespannen voet met inspanningen om juist
dat het ook daadwerkelijk gebeurt? Termen als
strakker te sturen op resultaten en afrekenbare
bestuurlijke stroperigheid, competentiediscus­
doelstellingen. Het vinden van een nieuwe
sies tussen overheden, beperkte betrokkenheid
balans tussen deze beide benaderingen is de
van maatschappelijke organisaties, worden
komende jaren een zoektocht voor meerdere
daarbij veelvuldig gebruikt.
publieke en private partijen.
Er worden ook suggesties voor oplossingen
Vervolgens beschrijven we hoe de provincie
gedaan, bijvoorbeeld: bestuurlijk opschalen,
Gelderland haar eigen rol in dit speelveld ziet.
projectdemocratie, gebiedscoöperaties en
Voor een vertaling in provinciaal beleid zijn ook
regionale ontwikkelingsmaatschappijen. Ook
113
Kansen verzilveren
‘Lessen kunnen gevolgd worden via internet. Maar we moeten
niet te ver doorslaan. ‘Scholen zijn er niet alleen om lessen te volgen, je leert
er ook hoe je met andere mensen om moet gaan …
En waar moet je anders verliefd worden? ‘
wordt de mogelijkheid genoemd om over
gebiedsgrenzen heen te programmeren.
-Inzet van betrokkenen is afhankelijk van de
aard, schaal en zwaarte van de opgave (er is
er niet meer één de baas).
De belangrijkste conclusie is dat de gebruike­
lijke constructies waarin maatschappelijke
Deze wijze van werken – regionaal programma­
vraagstukken opgepakt worden niet meer
tisch – lijkt op bijval te kunnen rekenen. Na de
vanzelfsprekend voldoen. Complexe meerdi­
verkiezingen zal duidelijk moet worden of de
mensionale opgaven, waaraan vaak ook
ingeslagen weg vervolgd wordt.
belangen gekoppeld zijn, vergen een meerdi­
mensionale aanpak. Dat vraagt om een
gezamenlijk referentiekader waarbinnen de
relevante partijen een rol nemen en hun
instrumentarium inzetten. Per opgave moeten
slimme coalities met wisselende partners
gevormd worden die kunnen schakelen tussen
De rol van de provincie
Gelderland in dit
speelveld
de verschillende schaalniveaus.
Een netwerksamenleving vraagt om een andere
Hoe dit er exact uitziet kan niet vooraf worden
overheid. Dit Kansenboek is niet de plek om
bedacht, maar ontstaat door interactie van
uitvoerig in te gaan op wat die andere overheid
partners, initiatiefnemers en burgers. Wel kunnen
precies wel en niet doet. Maar wel om een
we gezamenlijk een aantal spelregels bepalen
aantal nieuwe principes te benoemen die hun
voor die samenwerking. Een eerste aanzet:
weerslag moeten krijgen in het dagelijks
-Neem de inhoudelijke en maatschappelijke
handelen van de provincie.
opgave als uitgangspunt.
-Wat die opgave precies is, is niet aan één
Gelderland is onderdeel van een netwerksamen­
lijke beeldvorming past de term
leving met complexe maatschappelijke
‘beginspraak’.
vraagstukken, van lokaal tot internationaal,
-Voorkom het hanteren van standaardfor­
waarvoor geen eenvoudige oplossingen
mules, zorg voor probleemgericht maat­
bestaan. De inspanningen van één partij zijn
werk en organiseer slimme wisselende
niet meer voldoende om steeds complexere
coalities op de schaal die past bij de opgave,
vraagstukken op te lossen. Wat te complex is
-De inzet van middelen moet gericht zijn op
om (sectoraal) alleen te doen, zullen we samen
de opgave en de behoeften van
moeten doen. Bij die collectieve inspanning
participanten.
komt de gezamenlijke maatschappelijke opgave
-Flexibiliteit van alle partijen is nodig om te
114
Samenwerken in een netwerk
partij om te bepalen - voor deze gezamen­
meer centraal te staan en gaat het niet alleen
kunnen schakelen tussen de verschillende
om de eigen doelstelling. Dit vraagt om een
opties voor een effectieve gezamenlijke
bestuursstijl, een politiek-bestuurlijke organisa­
aanpak van de inhoudelijke opgave.
tie en de inzet van middelen die daarbij passen.
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Als we willen dat meer jongeren in het eigen dorp blijven wonen,
moeten we de bereikbaarheid tussen steden en dorpen vergroten’
We zien in de verhouding tussen overheid en
van het blauwdrukdenken’ heeft aangegeven:
samenleving een verschuiving van government
er zijn nieuwe verbindingen nodig tussen ‘de
naar governance: van hiërarchische sturing
verticale politieke realiteit en de horizontale
naar netwerksturing. Netwerksturing gebeurt
werkelijkheid’. De Raad constateert ook dat de
met partners in netwerken die elkaar nodig
bestuurlijke inrichting van Nederland zeer
hebben om een specifieke opgave aan te
‘innovatieresistent’ is. De complexiteit van
pakken. In dat netwerk zal de provincie
problemen waarmee decentrale overheden zijn
aangeven waarin haar rol en specifieke
geconfronteerd heeft de overheden ertoe
meerwaarde ligt, net als andere partners dat
gebracht de grenzen van het bestuurlijke bestel
doen. Dat vraagt een benadering die niet
op te zoeken. Ook de provincie wordt nu
eenzijdig vanuit het eigen ‘denkraam’ bepaald
uitgedaagd opnieuw haar positie te bepalen,
wordt, maar die zich verdiept in de beweegre­
als middenbestuur in een netwerksamenleving.
denen van betrokken partijen en op dat niveau
Schakelen tussen schalen
de verbindingen legt.
Een van de ontwikkelingen is dat de impact van
Een netwerkbenadering mag niet betekenen
nationale en internationale ontwikkelingen op
dat verantwoordelijkheden diffuus worden.
de regio steeds groter wordt. Dat stelt ons voor
Uiteindelijk moet duidelijk worden waar de
de vraag welke opgaven op welk schaalniveau
verantwoordelijkheid voor een thema of een
doorwerken en waar de aangrijpingspunten
vraagstuk ligt. Daarbij past dat de rollen – wie
zitten voor mogelijke oplossingen. Voor ons als
doet wat - binnen het netwerk duidelijk zijn.
bestuur van Gelderland is een belangrijke vraag:
hoe kunnen wij als middenbestuur een brug
Benutten van het potentieel van
mondige burgers
slaan tussen (inter)nationale vraagstukken en
De nieuwe rolinvulling van de provincie
regio? Wat kunnen de regio’s zelf doen en waar
Gelderland moet ook sporen met het gegeven
kan de provincie meerwaarde bieden?
dat mondige burgers zich in horizontale
Kern van ons antwoord is dat wij als provincie
netwerken organiseren terwijl het politieke
willen schakelen tussen schalen. Vanuit de
bestuur georganiseerd bleef langs verticale,
regio naar de provincie, Nederland en Europa.
hiërarchische lijnen. Bij het doordenken van
En andersom. Dat betekent dat er geen vast
nieuwe concepten moet de methode van
recept is, maar dat wij per issue of vraagstuk
zelfsturing meegenomen worden. Het zelf
onze rol en aanpak moeten definiëren.
specifieke maatschappelijke opgaven in de
verantwoordelijkheid nemen als individu of als
groep sluit aan bij de gedachte om burgers,
Een paar voorbeelden. Een wijk of dorp kan veel
bedrijven en maatschappelijke groeperingen
zelf doen aan de kwaliteit van de directe
meer ruimte te geven voor eigen initiatieven.
leefomgeving. Het terugdringen van het
Deze kansen voor een andere provinciale
CO2-gehalte in de lucht is een probleem op
rolopvatting sluiten aan bij wat de Raad voor
wereldschaal. Voor veel vraagstukken is minder
het openbaar bestuur in haar rapport ‘Het einde
duidelijk wie nu precies wat kan of zelfs moet
115
Kansen verzilveren
‘Aan de andere kant is een HBO in Rivierenland leuk,
maar het kan je naast de studie verder niks bieden.
De mensen zullen daarom toch wel naar bijvoorbeeld Utrecht,
Amsterdam of ‘s-Hertogenbosch trekken.’
doen. Wat aanvankelijk als een typisch stedelijk
vraagstuk werd gezien (tweedeling), speelt ook
op het platteland, zij het in een andere
Kansen voor morgen,
acties voor nu
verschijningsvorm. De oude schotten tussen
stad (rood) en land (groen), tussen overheidsla­
We beschreven in het Kansenboek dat we de
gen, tussen bedrijfssectoren en kleine zelfstan­
uitdagingen voor de toekomst van de Gelderse
digen, tussen overheid en bedrijfsleven zitten
regio’s gezamenlijk willen oppakken. We blijven
vernieuwing in de weg. Oude, vaak sectorale
in gesprek over de beste manier om die
regels moeten worden vervangen door flexibele
samenwerking vorm te geven, redenerend
regels die maatwerk in ruimte en tijd mogelijk
vanuit de maatschappelijke opgave die we
maken. Dit vraagt om schakelen tussen
samen in beeld hebben gebracht.
schalen, op zoek naar wat werkt.
We willen hiervoor als provincie alvast de eerste
stappen zetten. Wat is er nodig om de kansen
Cocreatie en regie
te verzilveren? Waar kunnen we als provincie al
Het DNA van de regio (geografische ligging,
in de praktijk mee aan de slag? Dit kansenboek
fysieke opbouw en volksaard) vormt de materie
bevat geen nieuw provinciaal beleid. Wel
waarmee de regio anticipeert op veranderin­
brengen we acties in beeld waarmee we een
gen. Wij willen als provincie de regio helpen bij
voorschot nemen op de toekomst. Waar
het inspelen op kansen en het maken van
mogelijk in aansluiting op onze huidige
keuzes. Stad en land zien wij als kleuren op een
inspanningen als provincie.
breed regionaal palet van kansen, waarvan een
gezamenlijk kunstwerk kan worden gemaakt.
Om morgen mee te beginnen
Daartoe nodigen we regionale en lokale
In de eerste plaats brengen we in beeld welke
bestuurders uit. Samen met hen en met
invloed de uitkomsten van de
mensen en bedrijven in de regio’s willen we
Regioverkenningen precies kunnen hebben op
komen tot gedeelde beelden en een gedeeld
de verschillende provinciale beleidsterreinen.
gevoel van urgentie voor concrete
We houden bestaand beleid en regelgeving
vraagstukken.
tegen het licht en onderzoeken of de huidige
richting de juiste is, en of er nieuwe accenten
116
Wij zien onze rol als die van regisseur. Wij
nodig zijn. Wat moet de doorwerking zijn van
helpen partnerschap organiseren rond
demografische veranderingen? Wat moet de
vraaggestuurde opgaven op het passende
invloed zijn van een integrale benadering ten
schaalniveau en sluiten slimme coalities in
opzichte van een sectorale insteek? Dit
effectieve netwerken. Zo kunnen we elkaar in
Kansenboek dient als inspiratiebron en als
staat stellen om binnen die gezamenlijke
venster op de toekomst. Het mist de diepgang
kaders de eigen ambitie en rol met verve op te
van een themagericht onderzoek, maar voegt
pakken. Wij zullen daarin onze verantwoorde­
de breedte en de maatschappelijke betrokken­
lijkheid nemen.
heid vanuit de regio toe aan de discussie.
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
‘Er moeten vaker mensen van buiten de school
langs komen’
Ondertussen werken we door aan de uitvoering
mende complexiteit in de samenleving blijven
van lopende programma’s en projecten. Daarbij
we werken aan de vaardigheid om adequaat in
benutten we mogelijkheden om invulling te
te spelen op de toekomstige ontwikkelingen in
geven aan cocreatie en burgerparticipatie.
Gelderland. Mogelijkheden daartoe zien we in
Zeker programma’s en projecten die zich nog in
het instellen van een Masterclass Lange
een pril stadium bevinden, lenen zich er goed
Termijn, die kan een plek krijgen in een breder
voor om samen de koers uit te stippelen.
initiatief om structureel en meer diepgaand in
Daarbij willen we experimenteren met het
te gaan op maatschappelijke ontwikkelingen:
benutten van nieuwe media en meer uitgaan
het (mede-)inrichten van een ‘regiolab’
van een open source-benadering.
(experimentele omgeving) of trendbureau, al
Daarnaast is het nuttig om regels en activitei­
dan niet in aansluiting op bestaande faciliteiten
ten in beeld te brengen die niet langer effectief
in Overijssel en ideeën vanuit de Radboud
zijn. Die vraag stellen we aan onszelf én aan
Universiteit Nijmegen.
burgers, initiatiefnemers en andere partners in
Dit zijn ideeën die we in de komende periode
de regio’s. Zo geven we invulling aan ideeën die
oppakken als we nadenken over hoe nu verder.
tijdens de Regioverkenningen veel aandacht
Om te voorkomen dat het Kansenboek in de la
kregen. Over maatwerk als de nieuwe stan­
verdwijnt zal er gewerkt worden aan heldere
daard en vorm van ‘ontregelen’. Van het denken
vervolgstappen, voor de volgende collegeperi­
in gelijkheid en ‘woningwet-eisen’ naar het
ode, in relatie tot investeringen voor de lange
uitdagen van maatschappelijk potentieel.
termijn, mogelijke nieuwe regionale samenwer­
We doen aan stimulerende kaderstelling en
kingsplannen en eventueel nieuw omgevings­
belonen goede plannen, ook als dat niet op
beleid. Dit zullen we invullen met onze
voorhand binnen de kaders past. We sluiten aan
regionale partners en kan verschillen per regio.
op ervaringen die we als provincie opdoen bij
gebiedsontwikkeling. Dit kan niet van de ene op
En de lopende acties in de regio’s?
de andere dag. Veel kaders zijn helder geformu­
In de regio’s wordt hard nagedacht over de
leerd en dienen maatschappelijk en politiek
toekomst. De verleiding is groot om oplossingen
gedragen doelen. Of ook de optelsom van
te bedenken voor de problemen van nu om
lokale, provinciale, landelijke en zelfs Europese
‘morgen’ de situatie te verbeteren. We hebben
kaders de gewenste uitwerking heeft in een
geprobeerd iets verder te kijken. We hopen
gebied is een vraag die we onszelf moeten
daarmee de toekomstbestendigheid van het
stellen.
provinciale beleid te vergroten, en om andere
actoren in Gelderland handvatten te geven dingen
Ten slotte willen we de manier van kijken uit de
zelf op te pakken en eigen acties in een breder
regioverkenning vasthouden. Deze was sterk
perspectief te zetten. Er liggen duidelijk verbindin­
gericht op het loskomen van een vanzelfspre­
gen met datgene waarmee de regio’s bezig zijn.
kend voortbouwen op het verleden. Dat gaat
Het is niet aan ons te vertellen wat er meegeno­
niet vanzelf maar gebeurt met vallen en
men moet worden of hoe bestaande activiteiten
opstaan. Tegen de achtergrond van de toene­
eventueel aangepast moeten worden.
117
Kansen verzilveren
‘Dat iemand van de provincie samen
met leerlingen over de toekomst in gesprek gaat
is al een stap in de goede richting!’
Samen op naar 2040
De Regioverkenningen zijn geen vervanging of
bijstelling van bestaande publicaties en
trajecten in de regio’s. Dit Kansenboek agen­
deert mogelijkheden. De ontwikkelingen,
vraagstukken en kansen uit de regioverkennin­
gen vormen idealiter een aanvulling, verrijking
en inspiratiebron, door de oriëntatie op de
lange termijn en door de brede integrale aanpak
en verbinding van de onderwerpen.
Het verzilveren van de mogelijkheden uit deze
Gelderse agenda is een zaak van velen. Alle
krachten zijn nodig. Het proces heeft ook laten
zien dat het goed is als bestuurders en maat­
schappelijke partners om tafel gaan om ontwik­
kelingen te bespreken. Er heerst een klimaat
waarin het prettig is om samen te werken. Laat
iedereen zich uitgenodigd weten om vanuit eigen
expertise en eigen rol bij te dragen. Samen op
naar 2040.
118
Gelderland 2040: waar begint uw toekomst?
119
Kansen verzilveren
Uitgave Provincie Gelderland
Redactie Provincie Gelderland
Interviews Paul Baeten, Kees Crone
Eindredactie Berenschot: Arnoud v/d Kolk
Laverbe: Rijk Willemse
Vormgeving, fotografie en montages Colofon
GAW ontwerp en communicatie
Overige fotografie
Martijn Beekman / Hollandse Hoogte (p. 41), Bas Beentjes /
Hollandse Hoogte (p. 46), Sicco van Grieken / Eneco (p. 42),
Ingrepro (p. 27), Istockphoto (p. 32), Harro de Jong (p. 61), Hans
van Loon (p. 47), Nationale Beeldbank (p. 41), Harold Pelgrom (p.
19), Daniel Nicolas (p. 70 en 74), Rita van Biesbergen (p. 54 en
98), Stadsregio KAN (p. 82 en 84)
Cartoons Beeldleveranciers Amsterdam
Drukwerk Drukkerij De Bink, Leiden
Met dank aan alle mensen die enthousiast hebben bijgedragen
aan de totstandkoming van dit boek.
Oktober 2010
120