Wereldoriëntatie • Geschiedenis Groep 7-8 Fabeldieren Kinderen kennen allerlei fabeldieren Achtergrond uit sprookjes, fantasyverhalen, films Uit de wens om de onverklaarbare wereld te begrijpen, om vat te krijgen op het onbegrijpelijke bestaan op aarde, ontstonden er in vrijwel alle oude culturen scheppingsverhalen en een uitgebreide verzameling dierlijke of halfdierlijke fantasiewezens en godheden. De verzonnen dieren zeggen veel over de verlangens en angsten van de mensen. Vaak werd de afwijkende anatomie van deze creaturen gezien als bron van kwaad, als voorteken van rampspoed. Naarmate de zoölogische en antropologische kennis toenam, verdwenen zulke denkbeelden geleidelijk. en computergames. Verhalen over wonderwezens zijn zo oud als de mensheid zelf. Veel wonderlijke, mythologische fabelwezens leven voort in talloze verhalen. Een interessant onderwerp om eens met de kinderen over van gedachten te wisselen en om ze ermee aan het werk te zetten. Praxisbulletin jaargang 32 • nummer 2 • oktober 2014 Floor Koedam Floor Koedam was jarenlang werkzaam in het basisonderwijs. Ook maakte hij zestien jaar deel uit van de redactie van Praxisbulletin. Als gastdocent geeft hij nog steeds graag les. 5 Waterspuwers stellen vaak duivels, monsters of roofvogels voor. Deze spuwers hangen aan de Sint Janskathedraal in Den Bosch. Fabeldieren zijn van alle tijden, plaatsen en culturen De Oudegyptische beschaving kende vele goden in menselijke gedaante maar met een dierenkop: Horus, Anubis, Thot, Sobek, Seth… of omgekeerd, een dier met een mensenhoofd: de sfinx. In de Griekse oudheid werden fabeldieren en monsters opgenomen in allerlei heldenverhalen, zoals bij Herakles, Perseus en Odysseus. In de late middeleeuwen werden er zelfs vele nieuwe wezens ‘ontdekt’. Deze al dan niet bestaande levensvormen werden beschreven in bestiaria of opgenomen in grote natuurencyclopedieën. Der naturen bloeme (circa 1270) van Jacob van Maerlant is hiervan het bekendste voorbeeld. Toen was het ‘wetenschap’, maar tegenwoordig kijken we daar anders tegenaan. Toch bestaat er nog steeds zoiets als cryptozoölogie, de (pseudo) wetenschap die zich bezighoudt met onbekende levensvormen. Door de ongebreidelde menselijke fantasie komen er trouwens nog steeds wonderwezens bij, maar dan hebben we het over fantasy en science fiction. Lessuggesties Tip Kijk voor de aanpak van een goed filosofisch gesprek in het thema-nummer Leren doordenken. Filosoferen met kinderen van Praxisbulletin, nummer 6, jaargang 31 (februari 2014). 6 Fabeldieren, mythologische wezens, magische monsters... rond dit thema zijn allerlei activiteiten denkbaar. Hieronder volgt een aantal mogelijkheden voor lessen die u klassikaal, in groepjes of individueel met de kinderen kunt doen. Op praxisbulletin.nl staan nog meer suggesties. De beschreven activiteiten spreken meerdere vakgebieden, werkvormen, groeperingsvormen en ‘intelligenties’ aan. Een deel van de opdrachten kunt u bijvoorbeeld op opdrachtkaarten overnemen, zodat de (groepjes) kinderen er meteen zelfstandig mee aan het werk kunnen gaan. Bepaal of u een dagdeel aan het onderwerp en de activiteiten wilt besteden, of dat u het thema uitbreidt tot een project. Fabeldieren • Wereldoriëntatie • Geschiedenis Bij dit artikel horen ook vier kopieerbladen, te vinden op praxisbulletin.nl. Bij de introductie van het onderwerp kunt u gebruikmaken van het eerste kopieerblad, Op zoek naar fabeldieren. Op dat blad staan twaalf van de bekendste ‘klassieke’ fabeldieren. Van belang is in elk geval dat de kinderen te weten komen dat veel van de fabelwezens al in heel oude beschavingen voorkwamen en dat de mensen eeuwen geleden voor zeker aannamen dat ze ook echt bestonden. Filosofisch gesprek Fabeldieren zijn van alle tijden, van alle plaatsen en culturen. Kennelijk hadden de mensen eeuwen geleden er al behoefte aan om zulke wezens te bedenken. Maar waarom? Zou dat alleen voor het plezier geweest zijn of zat er meer achter? Geloofden de oude Eyptenaren echt in het bestaan van die vreemde goden met dierenkoppen? Bestonden er in het oude Griekenland inderdaad van die vreselijke monsters? Had Odin (Wodan) werkelijk een paard Sleipnir met acht benen? Wat zit er achter het verhaal van de vuurvogel Feniks? Hoe zijn goden- en fabeldierverhalen ontstaan? Ga een gesprek aan met de kinderen en verken de wereld van de fabels en fabeldieren. Door met de kinderen wat dieper op deze materie in te gaan, kunnen nieuwe bronnen van ‘weten’ worden aangeboord. Gebruik als start eventueel opdracht 1 van het kopieerblad Gemeentewapens. Memory De kinderen stellen een memoryspel met fabeldieren samen. Ze kiezen (per tweetal) minstens twaalf verschillende fabeldieren. Als basis kunnen ze de illustraties van het kopieerblad Op zoek naar fabeldieren gebruiken. Laat de afbeeldingen kopiëren, printen of zelf (na)tekenen met pen en inkt of met een zwarte fineliner. Voor elk fabeldier is een setje van twee kartonnetjes nodig, formaat ongeveer 6 bij 8 cm. Op het ene kaartje komt een afbeelding van het fabeldier, op het andere de naam en een korte omschrijving. Als de setjes klaar zijn, kan het memoryspel gespeeld worden. Collages Fabeldieren zijn vaak hybride wezens: ze zijn samengesteld uit delen van diverse bestaande wezens. Laat de kinderen uit tijdschriften met gekleurde foto’s onderdelen van dieren uitknippen: koppen, oren, staarten, vleugels, poten, enzovoort. Later voegen ze deze samen met andere delen tot verrassende, nieuwe wezens. Zorg ervoor dat de diverse onderdelen zo naadloos mogelijk aan elkaar gevoegd worden. De kinderen bedenken een naam voor hun nieuwe fabeldier. Welke bijzondere kenmerken heeft het? Welke krachten bezit het? Waar komt het voor? Hoe leeft het? In welk landschap hoort het thuis? Ze bedenken er een anekdote, een sprookje of een fantasyverhaal bij. Ze schrijven alle informatie bij de collage. Praxisbulletin jaargang 32 • nummer 2 • oktober 2014 Ruimtelijke fabelwezens Uit klei kunnen de kinderen prachtige ruimtelijke fabeldieren boetseren. Het is ook goed mogelijk om met gips te werken. Dan is wel een ijzerdraadconstructie als basis nodig, voor de stevigheid. Daarvoor zetten de kinderen het frame eerst vast op een plankje, en daarna omwikkelen ze de draadfiguur met stroken verbandgaas die in gips gedompeld zijn. Op die manier zijn fragiele onderdelen zoals vleugels goed stevig te maken. Ook van kosteloos materiaal zijn prachtige wonderwezens samen te stellen. Vanzelfsprekend is een ruim arsenaal aan divers materiaal hierbij handig. Met lapjes, kralen, knopen, flesdoppen, touw, raffia, enzovoort, kunnen de kinderen de wonderwezens kleurrijk aankleden. Wapenschilden Soms komen fabeldieren voor in een gemeentewapen, provinciewapen of familiewapen. We spreken hierbij van heraldische wapens of heraldiek. Soms staan de dieren op het wapenschild zelf, soms staan ze er als schilddrager naast of achter. Bij de wapens van Beesel (draak) en Grijpskerk (de vogel Grijp is een griffioen) staan de dieren op het wapenschild, bij de wapens van Hoorn (eenhoorn), Dordrecht (griffioenen), Muiden (zeemeerman en zeemeermin), Almere (zeepaarden) en Lelystad (zeeleeuwen) zijn de dieren afgebeeld als schilddrager. Een griffioen prijkt op het wapenschild van het dorp Grijpskerk. Links: The Fish-eye uit De Bestiarum Naturis e altri disegni, van Andrea Pedrazzini (zie ook de omslag La Fiera Campionaria en pagina 5, Il Baldusiano da volo) (debestiarumnaturisn.wordpress.com) 7 Laat de kinderen van het kopieerblad Gemeentewapens de opdrachten 2 en 3 uitvoeren. Breid de opdrachten eventueel uit door de kinderen op internet te laten zoeken naar informatie over een paar van de wapenschilden met fabelwezens. Zit er een legende achter en zo ja, welke? Laat ze er wat over vertellen. De gouden draak in Den Bosch Mythen, sprookjes en volksverhalen Laat de kinderen informatie zoeken (via internet) over fabeldieren uit bekende en minder bekende verhalen en laat ze er een verhaal over schrijven, navertellen, tekenen, knutselen, schilderen, uitbeelden, enzovoort. De Griekse mythologie zit vol monsterlijke, wraakzuchtige wezens. De kinderen kunnen zo’n mythologisch verhaal bijvoorbeeld navertellen (creatief schrijven) of uitvoeren als stripverhaal. De volgende boeken kunnen hierbij inspiratie bieden: • Griekse Mythen. Stripverhalen uit de Oudheid, Marcia Williams, J.H. Gottmer 1992. • Het oneindige verhaal, Michael Ende, Sijthoff 1982. (Die unendliche Geschichte, 1979) Dit boek is in 1984 verfilmd als The Neverending Story. Het is een modern verhaal met oude mythologische wezens. Het vormt een mooie tegenhanger voor de Harry Potter-reeks, die voor dit onderwerp natuurlijk heel geijkt is. De kinderen kunnen ook verhalen gebruiken die zich wat dichter bij huis afspelen. Zo is er bijvoorbeeld een oud Nederlands volksverhaal dat De Basilisk van Illustratie uit Bestiarium Ignotum, getekend door de zestiendeeeuwse italiaanse naturalist Ulisse Aldrovandi. 8 Utrecht heet. Maar er zijn ook verhalen bekend over meerminnen: de meermin van Edam en van Haarlem, de meerman van Westerschouwen. Ook drakenverhalen spreken tot de verbeelding. Het bekendste is waarschijnlijk Sint Joris en de draak. Bordspel Laat de kinderen in kleine groepjes een bordspel ontwerpen, waarbij diverse fabeldieren optreden, elk met een kenmerkende eigenschap. Laat de spelregels goed beschrijven (zakelijk stellen). Een bordspel is (vaak) een tocht van A naar B, met een bepaald doel (een schat, het verslaan van een draak, enzovoort). De opdrachten, met stappen vooruit of juist achteruit op het spelbord, met hindernissen en valkuilen, moeten eenduidig en helder worden omschreven. Natuurlijk ontwerpen de kinderen ook een bijpassend spelbord. Laat andere groepjes de bordspellen spelen. Klopt het spel, is het spannend? Kunstbeschouwing In de Renaissance kwam er naast de interesse voor de uitbeelding van de menselijke gestalte ook veel aandacht voor het weergeven van mythologische taferelen. Als je op internet naar plaatjes van mythologische wezens zoekt, kom je al gauw terecht bij afbeeldingen van renaissanceschilderijen. Maar eerder al, in de Gotiek, waren er aan de gotische kerkgebouwen fantastische waterspuwers en luchtboogbeeldjes te ontdekken, de zogenaamde gargouilles. Het zijn monsters, fabeldieren, allerlei mythologische figuren. Waarom juist zulke ‘duivelse’ figuren aan christelijke kerkgebouwen (zie pagina 6, linksboven)? In de latere Barok en Romantiek was er opnieuw veel aandacht voor het uitbeelden van mythologische wezens. Tegenwoordig is er in de fantasywereld ook weer veel aandacht voor wonderwezens, mede dankzij films en elektronische spelletjes. Vaak zijn ze dan gekoppeld aan moderne technische Fabeldieren • Wereldoriëntatie • Geschiedenis Illustraties uit The History of Four-Footed Beasts and Serpents, gepubliceerd in 1658. mogelijkheden, wezens uit de ruimte en hybride levensvormen. Bekijk met de kinderen beelden uit verschillende tijden, vergelijk ze en bespreek ze. Wat zien de kinderen, wat valt ze op, hoe heeft de kunstenaar het weergegeven? Bestiarium In de middeleeuwen ontstonden bestiaria: boeken met de verzamelde kennis over alle toenmaals bekende levende wezens. Daarbij werd vaak veel uit de duim gezogen en werden ‘verhalen van horen zeggen’ steeds rijker met fantastische details aangevuld. Laat de kinderen eens googelen op (afbeeldingen van) ‘bestiarium’. Een zeer recent bestiarium is het handige boekje Fabeldieren & Waar Ze Te Vinden van Newt Scamander. De auteursnaam blijkt een schuilnaam te zijn van J.K. Rowling, auteur van de Harry Potter-reeks, waarin tientallen fabelwezens voorkomen, zowel ‘bestaande’ als door de auteur zelf bedachte wezens. Cryptozoölogie Een vreemd woord! Crypto betekent ‘geheim’, zoölogie betekent ‘dierkunde’. Het gaat om de pseudowetenschap van geheimzinnige dieren en raadselachtige vondsten. Laat de kinderen eens googelen op ‘cryptozoölogie’, zowel voor tekst als afbeeldingen. Er zal een wonderlijke wereld voor ze opengaan. In deze categorie vallen ook de verhalen over het Monster van Loch Ness, de Verschrikkelijke Sneeuwman (Yeti), Bigfoot, enzovoort. Profielen Kinderen die zich nog wat meer willen verdiepen in de wereld van de fabeldieren, kunnen het kopieerblad Op onderzoek invullen. Ze maken daarop een soort profielen van de 24 mythologische ‘mengwezens’ uit de klassieke oudheid. Via internet kunnen ze de ‘lijst van fabeldieren’ (Wikipedia) raadplegen en zo de nodige informatie vinden. De schrijfwijze van sommige namen kan iets verschillen met het kopieerblad. Praxisbulletin jaargang 32 • nummer 2 • oktober 2014 Aquarel van Ulisse Aldrovandi, zie filosofia.unibo.it (Archivio online / Tavole acquerellate di Ulisse Aldrovandi) Afsluiting Bent u met uw groep in de vorm van een project met het onderwerp bezig geweest, dan is het uiteraard prachtig om ter afsluiting een presentatie te laten houden. Dat kan op vele manieren. De kinderen kunnen hun schriftelijke of geknutselde producten tentoonstellen. Maak bijvoorbeeld een Fabeldierenmuseum. Ook heel mooi is het als de kinderen PowerPointpresentaties maken, die ze dan ook aan andere groepen en aan de ouders kunnen presenteren. Praxisbulletin.nl Dit artikel heeft een uitbreiding op praxisbulletin.nl. Daar zijn opgenomen: • Kopieerbladen (Op zoek naar fabeldieren, Gemeentewapens, Op onderzoek, Goden van het oude Egypte) • Aanvullende lessuggesties • Boekentips en links 9
