Het ouder wordende brein en cognitieve vaardigheden

Het ouder wordende brein en
cognitieve vaardigheden:
Gaat echt alles achteruit?
Prof. dr. Eva Dierckx
Breinwijzer
4 juni 2015
Breinwijzer 4 juni 2015
1
Overzicht
1. Inleiding
2. Cognitie en gezond ouder worden
3. Cognitie en “pathologisch” ouder worden
–
–
–
–
Delirium
Dementie en Mild Cognitive Impairment
Andere amnestische stoornissen
Depressie
4. Vroegtijdige detectie van AD
– Differentiatie dementie vs depressie
– Voorspellen van conversie naar AD bij MCI patiënten
(5. Cognitieve trainingen: zin of onzin?)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.2
Inleiding
Vergrijzing van de bevolking (toename van de
levensverwachting)
2000
2020
2050
10 239 085
11 615 924
12 578 898
60-69 year
1 047155
1 357 923
1 380 533
70-79 year
837 179
937 702
1 238 184
80-89 year
299 317
537 256
981 540
90-99 year
56 264
116 474
277 214
917
2 242
10 862
Belgium (total)
100 year and more
BRON: Prospective demographics Belgium (Federaal Planbureau, 2013)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.3
Inleiding
- Ouder worden → gepaard met achteruitgang in
cognitief functioneren en met optreden van
cognitieve stoornissen (bv.: dementie)
- Aantal personen met cognitieve problemen gaat
toenemen
- meest gerapporteerde klacht = geheugenklacht
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.4
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.5
Inleiding
geheugenklacht →
kan te maken hebben met
- Geheugen
- Executieve functies
- Concentratie
- Abstract denken en logisch redeneren
-...
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.6
Inleiding
Cognitie =
De vaardigheden om dingen te leren, zich dingen te
herinneren en problemen op te lossen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.7
Inleiding
Cognitie en ouder worden → 2 begrippen
- STABILITEIT
- ACHTERUITGANG
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.8
Cognitie en gezond ouder worden
Bij gezond ouder worden:
Géén sprake van een veralgemeende cognitieve
achteruitgang → MISVATTING: Alle delen van de
cognitie gaan achteruit met het ouder worden
Slechts bepaalde delen van de cognitie gaan
achteruit
Andere delen van de cognitie blijven stabiel of
verbeteren zelfs (cfr. wijsheid door ervaringen)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.9
Cognitie en gezond ouder worden
Bij gezond ouder worden:
Achteruitgang in de volgende domeinen:
- geheugen: episodisch geheugen en werkgeheugen
- uitvoerende/executieve functies: inhiberen van
irrelevante info
- Psychomotorische snelheid
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.10
Cognitie en gezond ouder worden
Geheugen
Geheugen
Het vermogen om info op te slaan, te bewaren en
later weer te gebruiken door het herkennen
(recognitie) of het actief ophalen uit het geheugen
(reproductie)
Opgebouwd uit verschillende delen:
- sensorisch geheugen
- korte termijngeheugen
- lange termijngeheugen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.11
Cognitie en gezond ouder worden
Geheugen
herhalen
Sensorisch
Geheugen
encoderen
ophalen
Lange-Termijn
Geheugen
Korte-Termijn
Geheugen
consolideren
Zeer kort vasthouden van
zintuiglijke indrukken
Tijdelijke opslag en
bewerkingen
onmiddellijk geheugen en
werkgeheugen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.12
Permanente opslag
Cognitie en gezond ouder worden
Geheugen
Lange-Termijn Geheugen
Expliciet
Episodisch
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.13
Semantisch
Impliciet
Proceduraal
Andere
Cognitie en gezond ouder worden
Geheugen
– Immuun voor de negatieve effecten van
het ouder worden
– Sensorisch geheugen
– Semantisch geheugen
– Impliciet geheugen (proceduraal geheugen)
– Wel problemen ten gevolge van het
ouder worden
– Werkgeheugen
– Episodisch geheugen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.14
Cognitie en gezond ouder worden
Executieve functies
Executieve/uitvoerende functies
Initiatie, planning en monitoring van het dagelijks
handelen
Doelgericht en efficiënt uitvoeren van handelingen
en richten/verdelen van de aandacht
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.15
Cognitie en gezond ouder worden
Executieve functies
Ouder worden:
moeilijkheden met inhiberen/onderdrukken
van irrelevante info
Stroop Coloured Word Task
Opdracht: “Geef de kleur van de inkt”
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.16
blauw
rood
geel
roos
groen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.17
blauw
rood
geel
roos
groen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.18
Cognitie en gezond ouder worden
Psychomotorische snelheid
Ouder worden:
men wordt trager (general slowing) t.g.v.
neuronenverlies
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.19
Cognitie en pathologisch ouder worden
Wanneer is een probleem ernstig?
1. Belangrijke achteruitgang op een korte
periode
2. Achteruitgang in vergelijking met
leeftijdsgenoten en premorbide functioneren
3. Negatieve invloed op het dagelijks
functioneren (wanneer compensatiemechanismen falen)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.20
Cognitie en pathologisch ouder worden
Ouder worden:
Gepaard met cognitieve stoornissen:
-
delirium
dementie
andere amnestische stoornissen
depressie (“depressieve pseudodementie”)
...
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.21
Delirium
Kernsymptomen:
- stoornis in het bewustzijn (verminderde
helderheid en afgenomen besef van de omgeving;
met een verminderd vermogen om de aandacht vast
te houden, te richten of te verplaatsen)
- verandering in cognitieve functies
(geheugenstoornis, desoriëntatie, moeite met helder
en logisch denken (denken verloopt associatief en
droomachtig), waanachtige ideeën, soms
waarnemingsstoornissen)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.22
Delirium
Kernsymptomen:
- stoornis ontwikkelt zich in een korte periode
en neigt in fluctuerend verloop (over 24u)
- vermoedelijke oorzaken (vanuit anamnese,
laboratorium-en lichamelijk onderzoek)
–
–
–
–
–
–
–
–
Medicatie
Luchtweg-en urineinfectie
Stoornissen in de zouthuishouding en vochtbalans
Cardiovasculaire aandoeningen
Cerebrovasculaire aandoeningen
Metabole stoornissen
Urineretentie en indikking en verharding van de stoelgang
Gebruik van middelen (intoxicatiedelier (bv.: polyfarmacie) en
onthoudingsdelier (bv: staken van overmatig alcoholgebruik)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.23
Dementie
Videofragment
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.24
Dementie
Dementie
– Term afgeleid van het Latijnse « demens », wat
« zonder hersenen » betekent
Definitie van Roth
– Dementie: een globale deterioratie van het
intellectueel, emotioneel en gedragsmatig
functioneren van een persoon, dit in een toestand
van onaangetast bewustzijn
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.25
Dementie: kenmerken
Centraal: achteruitgang in de cognitieve
functies
Stoornissen in het geheugen, de aandachts-en
concentratiefuncties, de executieve functies, de oriëntatie, het
waarnemen, het denken, de aangeleerde vaardigheden (afasie,
apraxie, agnosie)
Veranderingen in niet-cognitieve domeinen
Het emotioneel leven en de persoonlijkheid (Behavioral and
Psychological Symptoms in Dementia; BPSD)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.26
Dementie: BPSD
Indeling
- affectieve symptomatologie: depressie, angst
- psychotische stoornissen: wanen, hallucinaties,
waarnemingsvervalsingen
- persoonlijkheidsveranderingen: apathie,
agressie, ontremming, …
- gedragsproblemen:
– neurovegetatief: slaapstoornissen, incontinentie, veranderd
eetpatroon, …
– psychomotoor: rusteloosheid, roepgedrag, ’zwerven’, stereotiepe
handelingen, …
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.27
Dementie: soorten
NIET DE dementie, maar verschillende soorten
met een eigen etiologie, verloop en
symptomatologie
Onderscheid corticale en subcorticale dementie (vooral
in beginstadium)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.28
Dementie: soorten
Corticale dementie
– Dementie van het Alzheimer type
– Frontotemporale dementie
– Lewy Body dementie
Subcorticale dementie
– Ziekte van Parkinson
– Chorea van Huntington
– Subcorticale vasculaire dementie (Ziekte van
Binswanger)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.29
Verschillende types van
dementie
Frontotemporale Andere
dementie
Pure 3%
Dementie met
Lewy-bodies
met
ZA 12%
5%
5%
15%
60%
Mixte
Ziekte
van Alzheimer (ZA)
15%
Vasculaire
dementie
Pure 5%
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.30
Gearing (1995), Kosunen (1996), Nagy (1998)
Ziekte van Alzheimer
Auguste D, †1906
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.31
Alois Alzheimer
Ziekte van Alzheimer
Kenmerken
- geheugenstoornissen
Pathologische merkers
(neurofibrilaire tangles en seniele plaques)
het eerst zichtbaar in de mediale temporale kwab,
in de hippocampus en de enthorinale cortex
→ episodische geheugentaken gaan het eerst achteruit;
eerst anterograde, dan ook retrograde amnesie
- andere cognitieve stoornissen
Afasie, apraxie, agnosie, problemen in uitvoerende
functies
- geleidelijk begin en progressieve
cognitieve achteruitgang
- verwardheid, gedragsveranderingen
en psychiatrische symptomen (BPSD)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.32
Ziekte van Alzheimer
2 vormen:
- preseniele vorm (begin <65 jaar)
genetische component
- seniele vorm (begin >=65 jaar)
incidentie neemt toe met de leeftijd
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.33
Oorzaken AD: Seniele plaques en
neurofibrillaire tangels
Plaques
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.34
Tangles
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.35
Seniele plaques en neurofibrillaire
tangels bij AD
Seniele plaques
beta-amyloïd 42
– Door opstapeling van beta amyloïd is er sterfte van
neuronen (apoptosis) (amyloid cascade hypothese)
Neurofibrillaire tangles
tau-proteïne
– Tau-proteïne verandert chemisch en kan de structuur
binnen het neuron niet meer houden
http://www.youtube.com/watch?v=NjgBnx1jVIU
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.36
Oorzaken AD
Genen
– Apolipoproteïne E gen ε4 allel (ApoE 4 gen)
– Amyloïd precursor proteïne gen (APP gen)
– Preseniline gen (vooral bij early onset AD)
Degeneratie nucleus van Meynert
- Afname in productie van acethylcholine (leren en
geheugen)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.37
Preklinische dementie: MCI
Dementie ontstaat niet plots
Fase van pathologisch cognitief deficiet zonder
dementie
- Belang van het erkennen van een preklinische dementie
(Mild Cognitive Impairment=MCI)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.38
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.39
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.40
PiB PET: Pittsburgh
compound B PET
Beta-amyloid plaques
kunnen zichtbaar
gemaakt worden (AD)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.41
MCI
Mild Cognitive Impairment (MCI) als overgang
tussen goedaardige ouderdomsvergeetachtigheid en
dementie
Aanwezigheid cognitieve problemen: niet ernstig genoeg om
van een dementie te spreken, maar té ernstig om nog
normaal te zijn
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.42
Corticale dementie:
Frontotemporale dementie (FTD)
GEDRAGSVARIANT
Kenmerken
- gedragsstoornissen en stoornissen in de uitvoerende
functies (planning, oordelingsvermogen,...)
- gebrek aan inzicht in sociale situaties
- decorumverlies
- verlies van empathie
- weinig ziekte-inzicht
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.43
Corticale dementie:
Frontotemporale dementie
TAALVARIANT
Onderscheid
- Progressieve niet vloeiende afasie
moeizame, niet vloeiende spraak met grammaticale en
fonologische fouten
- Semantische dementie
verlies van betekenis van objecten en woorden
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.44
Corticale dementie:
Lewy Body dementie (DLB)
(kenmerken van AD en PD)
Kernsymptomen
- fluctuerend niveau van cognitief functioneren;
uitgesproken variaties in aandacht en alertheid
- vroeg optredende visuele hallucinaties
- tekenen van parkinsonisme (tremoren)
Bijkomende symptomen
- herhaald vallen
- tijdelijk kortdurend bewustzijnsverlies
- overgevoeligheid voor klassieke antipsychotica
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.45
Subcorticale dementie:
Ziekte van Parkinson (PDD)
Motorische symptomen
- Bewegingsarmoede/traagheid
– Akinesie: een beweging niet onmiddellijk beginnen
– Hypokinesie: verminderd bewegen (monotoon gelaat)
– Bradykinesie: langzame uitvoering van bewegen
- Rigiditeit: Stijfheid van spieren (schuifelende gang)
- Rusttremor: been, hand, hoofd (enkel bij niet bewegen van het ledemaat)
- Houdingsinstabiliteit: opvallend gebogen houding (vallen)
Niet-motorische symptomen
Vermoeidheid, slaapproblemen, gestoord reukvermogen, angst,
depressie, apathie, verlies van motivatie (tekort aan dopamine)
Cave: ! Levodopa-verslaving; teveel aan dopamine: rusteloos met
verhoogd risico op hypomanie en automutulatie
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.46
Subcorticale dementie:
Ziekte van Parkinson
Cognitieve symptomen
- Executieve dysfuncties
- Aandachtsproblemen
- Geheugenproblemen (cues helpen)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.47
Andere dementies:
Vasculaire dementie
Onderscheid:
- Aandoening van de grote bloedvaten → Multiinfarct dementie
Acuut onstaan na een CVA; daarna trapsgewijze achteruitgang
Afhankelijk van letsel; bepaalde cognitieve functies bewaard en
andere niet
- Aandoening van de kleine bloedvaten →
Subcorticale vasculaire encefalopathie
Bij ver gevorderde leeftijd → ischemie van de witte stof t.g.v.
arteriosclerose
Traagheid, verminderde flexibiliteit, initiatiefverlies, depressie,
loopstoornissen, valneigingen, urine-incontinentie
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.48
Andere dementies
-
Chorea van Huntington
Ziekte van Creutzfeld-Jacob
HIV dementie
...
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.49
Dementie
Behandeling
Tot op heden: een dementie kan niet
“genezen” worden!
Doel: Quality of life van zowel de patiënt als
diens familie optimaliseren
– Syptoombestrijding
– Behandeling van BPSD
– Ondersteuning mantelzorgers
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.50
Dementie
Behandeling
Beginnende AD:
Acethylcolinesterase-inhibitoren
Ernstigere vormen van AD:
NMDA receptor agonist memantine
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.51
Amnestische stoornissen
Kenmerk
Problemen om info gedurende lange tijd op te slaan in het
lange termijngeheugen
Veroorzaakt door
- hersenziekten
- middelengebruik (auto-intoxicatie, Korsakov)
– Korsakov: anterograde amnesie, moeilijkheden om gebeurtenissen op een
tijdslijn te plaatsen, weinig ziekte-inzicht, confabulaties)
- traumatische gebeurtenissen (psychogene of dissociatieve
amnesie → retrograde amnesie)
- transient global amnesie
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.52
Depressie
Problemen:
– « zuivere beeld » komt zelden voor op oudere
leeftijd
– Stemmingsstoornis vaak gemaskeerd door
lichamelijke klachten
– Depressie kan gepaard gaan met cognitieve
problemen: DEPRESSIEVE PSEUDODEMENTIE
– =cognitieve problemen die secundair met een primair
psychische stoornis voorkomen (« dementia syndrome of
depression »)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.53
Vroegtijdige detectie van
Alzheimerdementie:
een neuropsychologische benadering
EVA DIERCKX
Promotor: Prof. Dr. Ingrid Ponjaert-Kristoffersen
Co-promotor: Prof. Dr. Peter Paul De Deyn
Breinwijzer 4 juni 2015
voor mijn grootmoeder Alfonsine
54
Uitgangspunten van het onderzoek
Vroegtijdige detectie van AD
– Differentiële diagnose tussen Alzheimerdementie en
depressie bij ouderen
– Progressie naar een Alzheimerdementie bij Mild
Cognitive Impairment patiënten voorspellen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.55
Differentiatie dementie/depressie
- Dementie en depressie: 2 meest voorkomende
psychopathologieën bij ouderen
• Prevalentie DAT: 7,4% (75-84 jaar); 26.8% (85 jaar en ouder)
• Prevalentie depressie: 2-14% (RVT:9-30%)
- Dikwijls moeilijk om correct te differentiëren
tussen de Alzheimerdementie (AD) en de majeure
depressie t.g.v. de overlappende symptomatologie
(affectieve en cognitieve problemen)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.56
Differentiatie dementie/depressie
Differentiaaldiagnose is toch zeer belangrijk
– Gevolgen bij misclassificatie
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.57
Differentiatie dementie/depressie
Gevolgen van een diagnose van
irreversibele dementie, terwijl het om een
depressie gaat
– Gemiste kans van behandeling
– Affectieve en cognitieve symptomen blijven aanwezig
(kans op suïcide)
– Selfullfilling prophecy bij opname in RVT
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.58
Differentiatie dementie/depressie
Gevolgen van een diagnose van een
reversibele depressie terwijl het om een
irreversibel dementiesyndroom gaat
– Onnodige kosten in de behandeling
– Symptomatische behandeling van AD het meest
effectief in het beginstadium van de ziekte
(acethylcholinesterase inhibitoren)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.59
Differentiatie dementie/depressie
Onderzoek
Doelstelling:
een instrument vinden waarmee
differentiatie dementie (AD) versus depressie kan
gemaakt worden
Resultaat:
beloftevol!
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.60
2 cued recall taken lijken heel
Resultaten
Cued recall (MISplus)
duif
harp
kers
zalm
lelie
paars
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.61
Buschke et al., 1999
Resultaten
Cued recall (MISplus)
Welk
Welk
Welk
Welk
Welk
Welk
is
is
is
is
is
is
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.62
de vogel?
het muziekinstrument?
de vrucht?
de vis?
de bloem?
de kleur?
Resultaten
Cued recall (VAT)
Lindeboom et al., 2002
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.63
Resultaten
Cued recall
Besluit:
AD patiënten behalen op cued recall taken lagere scores
dan depressieve ouderen
AD patiënten kunnen praktisch niet profiteren van de
cues die hen worden aangeboden, dit in tegenstelling tot
depressieve ouderen.
Dit t.g.v. het
ENCODERINGSSPECIFICITEITSPRINCIPE (=dezelfde
cues gebruiken in de leerfase en in de retrieval fase)
faciliteert de toegang tot opgeslagen informatie
Niet-dementerenden kunnen hiervan een groter voordeel
halen dan dementerenden (bij dementerenden worden de
cue-target koppels niet opgeslagen; coderingsprobleem).
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.64
Onderzoeksparadigma’s geheugen
Mediale temporale kwab
Pathologische markers
van AD (neurofibrilaire
tangles en seniele plaques)
het eerst zichtbaar in
de mediale temporale
kwab, meer bepaald in
de hippocampus en de
enthorinale cortex
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.65
Algemeen besluit
Met de MISplus en VAT-scores is het mogelijk een
onderscheid te maken tussen milde AD en depressie bij
ouderen
Bij MCI patiënten kan een conversie naar een dementie
voorspeld worden a.h.v. de MISplus-score (binnen een
periode van 18 maanden is de optimale cut off=2)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.66
Cognitieve trainingen: zin of onzin?
1. primaire preventie
Zorgen dat er geen cognitieve problemen (MCI) optreden
multidomain cognitieve oefeningen, fysieke oefeningen en
mindfulness
2. secundaire preventie
Zorgen dat MCI niet overgaat in dementie
moeilijk: vaak geheugentrainingen; wel effect op
geheugentaken, maar generaliseerbaarheid naar
alledaags leven is beperkt
3. tertiaire preventie
Interventies bij personen met dementie
Weinig onderzoek (hypothese: impliciet leren!)
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.67
Conclusie: gaat echt alles achteruit?
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.68
Vragen en opmerkingen
Breinwijzer 4 juni 2015
Pag.69