Sint Niklaaskerk (bouwhistorisch)

Sint-Niklaaskerk te Willebroek
Bouwhistorisch onderzoek: Linda Van Langendonck 2003
Enkele notities uit deze tekst van 168 bladzijden.
De kerk verkreeg haar definitief uitzicht met de ingrijpende verbouwing van 18531855 door de architecten Berckmans en Schadde. Het koor aan de oostzijde werd de
toegangspoort met een nieuwe voorgevel opgetrokken met Balegemse witte
natuursteen. Twee nieuwe bijgebouwen werden opgericht in neo-Romaanse stijl.
Aan de westzijde werd de kerk uitgebreid met een neo-gotische kruisbeuk en koor
alsmede 2 zijkapellen en nog enkele bijgebouwen.
De oostelijke kruisbeuk, schip en kruisingtoren (1225-1250) in Romaanse stijl uit de
13de-14de eeuw bleven behouden.
Rond 1612 werden bovenop de lagere zijbeuken een hoger zadeldak gemonteerd.
De toren en de oostelijke kruisbeuk werden als monument geklasseerd in 1921. In
1994 werd de ganse kerk beschermd als monument.
P5: De oudste vermelding van een kerk of bedehuis is van 1189 toen de kerk werd
overgedragen aan de bisschop van Kamerijk, daarna aan de abt van Kamerijk die
1/3 inde van de tienden van Willebroek. Zouden van deze tijd de onderbouw van de
toren en de oostelijke kruisbeuk zijn? LVL betwijfelt dit en dateert deze onderdelen in
de 13de of 14de eeuw.
P8: Oudste afbeelding is van 1561: een driebeukig schip (waarvan de zijbeuken
lager waren), een kruisbeuk, een kruisingstoren en een recht afgesloten koor. Aan de
noordzijde een kleine sacristie met doopvont.
P10: Tussen 1576-1595 werd de kerk door Spaanse soldaten (ex Klein-Willebroek)
geplunderd. Uit vrees voor instortingen werd de mis niet meer opgedragen.
In 1601-1605 werd het interieur behoorlijk hersteld en opnieuw ingewijd. Nieuwe
kunstwerken werden geplaatst: een beeld van Onze Lieve Vrouw, Heilige Antonius.
Het kerkmeestersgestoelte werd hernieuwd en op het altaar van Heilige Anna werd
een houten kandelaar geplaatst.
P14 Op 27 maart 1606 zware storm, met als gevolg ernstige herstellingen van de
daken en de toren en de glasramen.
P18: in 1610 werd een vloer in rood gebakken tegels gelegd en de kerk gewit.
P20; In 1613-1614 werden de lage lessenaarsdaken afgebroken en kreeg het schip
zijn huidig uitzicht. De toren bestond uit 2 delen: onderaan natuursteen, daarboven
een eindspits met leien bedekt. Horizontale snijding duidelijk zichtbaar..
P25: In 1618 werd de grote klok hergoten en werd de klokkenstoel aangepast.
In 1619 werden de beelden van Antonius, Sebastiaan, Rochus en Nicolaas naar
Mechelen gevoerd om te polychromeren. In 1620 werden de graven dicht gemetseld.
P26: In 1642-43 werd de middenbeuk overwelfd in steen. De zijbeuken werden pas
100 jaar later in steen overwelfd.
P29: Boven het huidig 18de eeuwse altaar van de Heilige Anna bevindt zich een
schilderij van de H. Anna en OLVr, geschilderd door Michiel Coxie III (1603-1667).
Boven het altaar van Sint-Niklaas bevindt zich een schilderij van de patroonsheilige
door Cornelis Schut (1597-1655). Het hoofdaltaar was toegewijd aan OLVr.
P30: Om de 10 jaar werd de kerk gewit.
P32: In 1687 werd een nieuw orgel aangekocht (met wapenschild van de baron). In
1699 werd een nieuw altaar geplaatst voor de H. Anna.
P33 Tussen 1717 en 1726 werd het gewelf van het koor hersteld. In 1721 werd een
nieuw hoofdaltaar besteld in barokstijl bij J.B. vander Haghen. Jan van Helmont
schilderde het doek met de voorstelling van het Laatste Avondmaal. Het hout werd
geschilderd in marmerimitatie.
P37 In 1733 werden de zijbeuken met steen overwelfd. In 1737 werd een nieuwe
sacristie gebouwd aan de zuidzijde. De baron verloor hierdoor zijn specifieke ingang
die verplaatst werd naar de voormalige sacristie.
P40: In 1743 werd de horloge en de eiken klokkenstoel (voor 4 klokken) grondig
aangepast
P41: In 1783 werd de orde van de Karmelitessen afgeschaft en begin 19 de eeuw
werd het klooster ( in de Kloosterstraat) ook afgebroken. 24 gedenkstenen van
overleden nonnen werden overgebracht naar de kerk rond de zerksteen van de
familie Mahieu.
P42 In 1757 werd in het schip, 30 cm boven de rode tegelvloer een zwart-witte
natuurstenen vloer gelegd. De grafstenen verdwenen. Door de verhoging moesten
nieuwe lambriseringen aangebracht worden.
P45 In 1761 werden ook de zijaltaren in marmerimitatie geschilderd.
P46 In 1763-1766 kregen de beelden van OLV en Sint Anna ten Drieën een houten
“kasken”.(zie 1603)
P47: In 1766 werd een nieuwe kerkhofmuur gebouwd.
P48 In 1763 viel een klok naar beneden. De klokkenstoel werd hersteld.
P49 pastoor Scheffermeyer deed rococo verfraaiingswerken tussen 1768 en 1782.
Een preekstoel (1770), 4 nieuwe biechtstoelen (1772) het gestoelten in eikenhout
onder de toren en lambrisering van het koor (1777).
De grondige verbouwing en vergroting van de kerk in de 19de eeuw.
In 1852 telde de gemeente 3200 inwoners. De totale oppervlakte van de kerk was
420m2, onvoldoende.
Het plan van Berckmans omvatte:
Realiseren van een nieuwe kruisbeuk van 6,5m breed aan de westergevel die werd
afgebroken.
Een nieuw koor ook rechthoekig om het schilderij van Van Helmont te kunnen
plaatsen.
Het behouden van de toen bestaande kruisbeuk.
Een portaaltoegang bouwen op de plaats van het hoogkoor.
Berckmans (1803-1854) wordt opgevolgd door zijn leerling Joseph Schadde. De
werken worden aan een Mechels aannemer toegewezen voor ongeveer 27000 fr, die
in 1853 starten. Bijkomende werken aan de zuilen, het lijkenhuisje, de sacristie, de
vensters etc verhoogde de totale prijs tot 39800fr.
P 61 De werken werden, laattijdig, opgeleverd in augustus 1855.Tegen de oostmuur
van de zuidelijke zijbeuk werd een marmeren herdenkingsplaat aangebracht.
Het leggen van de nieuwe vloer werd maar voltooid in 1859.
Uiteraard ontstond er een groot verschil tussen het baksteenmetselwerk van de 19 de
eeuw en de witte zandstenen van de oorspronkelijke kerk. Alleen het
toegangsportaal en 2 bijgebouwen kregen ook een witte zandstenen bekleding.
Wat was het eindresultaat?
-een naar het westen gerichte kerk, met een oostelijke toegang
-een 13 of 14de eeuwse kruisingstoren en oostelijke zijbeuk van dezelfde periode
-een schip dat gedeeltelijk uit die periode was maar ook gedeeltelijk van 1614 was
-een westelijke kruisbeuk, een koor met zijkapellen van de 19 de eeuw
P64 het doksaal met orgel bevond zich boven de lage inkom boven het portaal en de
zangers waren bijna niet te horen in het koor. Een nieuw doksaal werd gebouwd aan
de westelijke nieuwe kruisbeuk (noordkant)
P66 er waren voortdurend vochtproblemen in de kerk. Men besliste een plint van
1meter hoog te plaatsen in “graniet”. Finaal ging het om eterniet (cementgebonden
asbestplaten).
P68: In 1862 waren er problemen met de toren (bouwvallig). Er bestond een plan
voor de bouw van een nieuwe toren. Dit laatste werd afgkeurd en de oude toren werd
gerestaureerd.
P70: De familie Helman de Grimberghe had met de vergroting ook een aanvraag
ingediend voor het inrichten van een privé-kapel/tribune. Toestemming verkregen in
1870, na verhoging van hun bijdrage in de kosten. Deze tribune is nu niet meer te
herkennen. Waarschijnlijk verdween het in 1937 bij de plaatsing van de nieuwe ketel
van de verwarming.
P76 In 1889 was het nodig buiten-en binnenzijde van de toren te restaureren.
Nieuwe Gobertangesteen werd op bepaalde plaatsen aangebracht. Tevens werd
binnenin aangetaste eiken balken vervangen.
P 80: In 1901 was het orgel versleten en besliste men het doksaal van vroeger
achteraan in de kerk terug te gebruiken. Edward Careels zorgde voor de uitvoering
van een nieuw eikenhouten doksaal en zuilen in gepoleiste blauwe hardsteen.
P83 Opruiming van het kerkhof. Vanaf 1884 werden de doden begraven op het
nieuw kerkhof aan de Dendermondse steenweg. In 1905 werd het kerkhof rond de
kerk ontruimd. Bomen werden gepland, gazon aangelegd.
P84: In 1905 werd de oude plaasteren kruisweg vervangen door geschilderde
doeken aangebracht op zinkplaten door Beyaert van Brugge. Voorbeeld was de
kruisweg van de kathedraal van Antwerpen.
P86: In 1906 werd beslist 4 nieuwe glasramen te plaatsen in het westelijk gedeelte
van de kerk. De andere ramen bleven behouden.
P88: In 1909 werd de petroleumverlichting vervangen door koolgas.
P96: Na de oorlog herstel van de daken en werd het uurwerk vervangen.
P102: de kerk werd herschilderd, niet-gewit en het orgel gerepareerd, ingespeeld
door Flor Peeters in 1925.
P105; in 1935 liet pastoor Cleymans progressieve verfraaiingswerken uitvoeren. De
oostelijke kruisbeuk werd in decostijl heringericht. De oude muren werden gereinigd
en tot 3m hoogte met kunststeen bezet. Veel kritiek maar toch uitgevoerd. In 1937
constateerde Monumenten en Landschappen dat heel wat lambrisering in majolica
was uitgevoerd. Ook werden nieuwe vloeren in de zijkapellen aangebracht. Al deze
werken werden zonder voorafgaand advies uitgevoerd. Men betreurde het schrille
contrast met de oude 12-13de eeuwse kern.
P112 Na de oorlog werden de nodige herstellingen uitgevoerd en werd het koor
versierd met als symbool de pelikaan.
P115: De Duitsers hadden een klok weggenomen die vervangen werd door Michiels
uit Doornik in 1951.
P122: In het portaal werd in 1959 een nieuwe vloer gelegd. In 1963 werd in het
hoogkoor en de zijkapellen een nieuwe vloer gelegd in gele Jura-tegels.
P123: In 1965 werd de witte marmeren communiebank met tegenzin weggebroken.
(liturgische redenen) .Ze moest ergens bewaard worden.
P124: Heraanleg van het plein rond de kerk in 1965. De omheining van 1909 werd
verwijderd. Ten oosten van de kerk werden de linden gerooid en ontdekte men de
toegang tot een oude grafkelder, onder het koor van de kerk. Er werden 5
doodskisten in eik aangetroffen en een negental doodshoofden en
mensenbeenderen. Waarschijnlijk leden van de familie Helman der baronie van
Willebroek. Jan Helman (1631-1711) liet een grafkelder inrichten.
P130 In 1966 was er een nefaste ingreep van het aanbrengen van een
cementbezetting en het zielloos wit schilderen van muren en gewelven. Tevens werd
dan de communiebank verwijderd.
P132 In 1970 werd een nieuwe centrale verwarming met warme lucht geplaatst.
P134: In 1971 Plaatsing van nieuwe wijzerplaten en automatisch
torenuurwerkinstallatie.
P136 In 1979 beslist men toch opnieuw lindebomen aan te planten. Tevens werd de
oude kruisweg (1905) van Beyaert teruggeplaatst.
P137: In 1992 werden de hoge bomen gerooid. De aanvraag voor bescherming van
de huizen tov de ingang van de kerk werd niet goedgekeurd. Ze werden gesloopt.
Wel werd de totale kerk beschermd.
P139-145: Besluit: chronologische samenvatting van de bouwfasen en
schilderwerken.(zie PDF van Dorien van 12 dec 2014)
P146: Restauratie opties