Harry Mulisch

Leesdossier
Twee vrouwen
van Harry Mulisch
1.
2.
3.
4.
Harry Mulisch – de schrijver
Twee vrouwen – het boek
Twee thema’s – mythologie – vrouwen in de literatuur
Nederland leest
Harry Mulisch – de schrijver
Harry Kurt Victor Mulisch is geboren op 29 juli 1927 in Haarlem . Zijn vader, Karl Victor
Kurt Mulisch, kwam uit het toenmalige Oostenrijk-Hongarije. Zijn moeder, Alice Schwarz kwam uit
België. In het gezin werd Duits en Nederlands gesproken. Het huwelijk van Harry’s ouders was niet
goed en daarom gingen ze in 1937 uit elkaar. Harry, die geen broers of zussen heeft, bleef bij zijn
vader in Haarlem wonen. Hij werd grotendeels opgevoed door de Poolse huishoudster Frieda Falk, die
voor Mulisch erg belangrijk was (later vernoemde Mulisch zijn dochter naar haar). Tijdens de Tweede
Wereldoorlog werkte zijn vader bij Lipmann-Rosenthal & Co, een collaborerende (samenwerkend met
de Duitse bezetter) bank. In deze positie kon hij zijn zoon en ex-vrouw beschermen tegen deportatie.
Na de oorlog werd hij veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf. Zijn moeder emigreerde naar Amerika .
De tweede wereldoorlog en het interneringskamp hebben veel indruk gemaakt op Harry Mulisch. In
veel van Mulisch’ boeken speelt de tweede wereldoorlog een belangrijke rol. Hij heeft ooit gezegd: “Ik
bén de Tweede Wereldoorlog”.
Wist je dat…..
…. Harry zo’n grote hekel aan de Duitse bezetter had dat hij een tijdlang zijn eigen Duits

klinkende naam op z’n Engels schreef: Mulish?
…. Harry op zijn kamer een eigen laboratorium had waar hij wetenschappelijke experimentjes

uitvoerde, fossielen verzamelde en proefjes met chemische stoffen deed?
…. dit alles ten koste ging van zijn schoolprestaties en dat Harry daarom maar in 1944 van

school af gaat?
…. op 8 februari 1947 zijn eerste verhaal De kamer wordt gepubliceerd in Elseviers

Weekblad?

…. hij in 1949 besluit om schrijver van beroep te worden?

…. dat Archibald strohalm zijn eerste roman is?
…. Harry in 1958 van Haarlem naar een huis aan de Leidsekade in Amsterdam verhuist en

daar nu nog steeds woont?
…. dat Harry in 1958 met de publicatie van het boek Het stenen bruidsbed bekend wordt bij

het grote publiek?
…. hij op 3 december 1971 trouwt met Sjoerdje Woudenberg met wie hij twee dochters krijgt:

Anna (1971) en Frieda (1973)?

…. hij op zijn 65ste nog een zoon krijgt, Menzo (1992), van zijn vriendin Kitty Saal?


…. Hij in 1975 Twee vrouwen schrijft?
…. de boeken De aanslag (1982) en De ontdekking van de hemel (1992) de bekendste
boeken van Harry Mulisch zijn?
…. er in 2006 een planetoïde naar Mulisch is vernoemd? De Mulisch heeft een diameter van

ongeveer 5,5 kilometer en draait op een afstand van zo’n 350 miljoen kilometer tussen Mars
en Jupiter in een baan om de zon en voltooit een omwenteling in 1301 dagen.

…. in 2007 NRC-lezers De ontdekking van de hemel tot beste Nederlandstalige boek aller
tijden verkozen?

…. in 2007 Harry Mulisch 80 jaar werd?
Al de informatie die je hier leest of als je veel meer wilt weten:
www.mulisch.nl
http://www.kb.nl/dossiers/mulisch/index.html
http://members.lycos.nl/mot/mulisch.html
En je leest ook meer in De leesgids – Twee vrouwen – Harry Mulisch (uitgave bij Nederland leest)
Tekening: Martien Bos, www.antisomber.nl
Er zijn een heleboel karikaturen
(spotprenten)
van Harry Mulisch. Hierboven vind je er
eentje van Martien Bos. Kitty Saal, de vriendin van Harry Mulisch verzamelde een groot aantal
karikaturen die getekend zijn door de illustrator Waldemar Post. Ter gelegenheid van Harry’s 80-ste
verjaardag zorgde Kitty ervoor dat deze karikaturen werden uitgegeven in een boek. Als cadeau voor
Harry.
In het filmpje hieronder vind je beelden van zijn geboortehuis in Haarlem, van zijn vader, van het huis
waar hij is opgegroeid en zijn eerste verhalen schreef (het raam naast het balkon, was het raam van
zijn kamer), van een kleine Harry Mulisch in de kinderwagen en van de karikaturen die Waldemar Post
maakte.
http://www.novatv.nl/index.cfm?ln=nl&fuseaction=videoaudio.details&reportage_id=5344
Harry Mulisch is niet bepaald erg bescheiden over zichzelf:

"Ik ben een groot schrijver, daar helpt geen moedertjelief aan."
o
Haagse Post, augustus 1960

"Ik heb de oorlog niet zo zeer 'meegemaakt', ik ben de Tweede Wereldoorlog."

"Als ik de schrijvers zie die de Nobelprijs hebben gekregen, dan zie ik mezelf daar best tussen
staan."

"Ofschoon ik een grondige hekel had aan zelfingenomenheid, ontveins ik mij niet, dat ik vaak
zeer onder de indruk was als ik aan mijzelf dacht. Iemand als ik kwam niet alle dagen voor,
om het zacht uit te drukken. Als ik aan andere mensen dacht, moest ik wel eens lachen."
o
De Pupil (1987)
Informatie afkomstig van: http://nl.wikiquote.org Wikiquote NL.
Wikiquote NL is onderdeel van de wikimediafoundation.
Een aantal uitspraken van Harry Mulisch:

Dood is wakker worden aan de verkeerde kant van je dromen

Sommige vragen zijn zó goed dat het jammer zou zijn om ze met een
antwoord te verknoeien
Meer citaten en wijsheden van Harry Mulisch vind je op: www.citaten.net
Een prachtige foto van Harry Mulisch: http://www.geenstijl.nl/mt/archieven/images/mulischwallpaper2007.jpg
Nog een interview met Harry Mulisch over zijn 80-ste verjaardag:
http://www.nos.nl/nosjournaal/artikelen/2007/7/29/290707_mulisch.html
Oproep voor Mulisch
Begin jaren vijftig woonde Harry Mulisch in Haarlem. Zijn eerste roman Archibald Strohalm was net
verschenen. Hij raakte in die tijd bevriend met Godfried Bomans, eveneens schrijver en eveneens
woonachtig in Haarlem.
Bomans legde in zijn vriendschap met Mulisch niet alleen stijl, maar ook een zeldzaam vernuft voor
grappen aan de dag. Op een mooie dag zat Mulisch op het balkon van zijn huis dat vrijwel tegen het
station aanlag.
Opeens hoort Mulisch de stationsspeaker over het perron schallen. "Wil de heer Mulisch zich bij de
stationschef melden!."
Verbaasd loopt Mulisch naar het station. Als hij zich meldt bij de stationschef krijgt hij een telefoon
aangereikt: Bomans aan de lijn.
http://www.anekdotes.net/mulisch.html
Twee vrouwen – het boek
Samenvatting
In Twee vrouwen worden twee verhalen door elkaar heen geweven. De moeder-dochter relatie van
hoofdpersoon Laura met haar moeder en de fatale liefdesrelatie met Sylvia. Het verhaal begint met de
reis van Laura naar Nice om haar moeder te begraven. Op weg naar Nice strandt Laura in Avignon en
schrijft ze haar verhaal over de tragische liefdesgeschiedenis met Sylvia.
Laura heeft nooit goed kunnen opschieten met haar moeder, maar was gek op haar vader. Ondanks
dat voelt Laura zich nog altijd verbonden met haar moeder. Volgens Laura is er maar een manier om
van die verbondenheid met je moeder af te komen en dat is door zelf moeder te worden. Helaas bleek
Laura geen kinderen te kunnen krijgen en is ze daarom ook door haar man verlaten. Laura stort zich
in een wanhopige relatie met Sylvia. Nadat Sylvia haar liefde voor Laura heeft bekend, gaat ze er
stiekem vandoor om een verhouding te beginnen met de ex-echtgenoot van haar geliefde. Met als
enige reden zwanger te worden voor Laura zodat zij uiteindelijk toch nog moeder kan worden. Dat
deze liefdesgeschiedenis uiteindelijk fataal afloopt is onvermijdelijk…
Recensies:
Niet twee, maar heel veel vrouwen door Karlijn de Winter, 18 augustus 2008 Als ze wel kinderen had
kunnen krijgen was het leven van hoofdpersoon Laura ongetwijfeld helemaal anders verlopen. Dan was ze nog
gelukkig getrouwd met man Alfred, en kon ze zich in de rol van echte moeder ontfermen over hun nakomelingen.
Maar het lot besloot anders…..
Lees verder: http://www.recensieweb.nl/recensie/2540/Niet+twee,+maar+heel+veel+vrouwen.html
Recensie geschreven door Nicole, Havo 4, 2004
Twee vrouwen
Harry Mulisch
“Twee vrouwen” gaat over de relatie tussen Laura en Sylvia. Ze zijn lesbisch. Laura’s moeder is het hier niet mee
eens. Je kunt de titel van het boek dus op twee manieren opvatten: de relatie tussen Laura en Sylvia en de relatie
tussen Laura en haar moeder…
Lees verder: http://www.scholieren.com/werkstukken/17931
Een wel heel grappige link om meer over Twee vrouwen “te lezen”:
WWW.LEESMIJ.NU
(klik op boekenindex boven de boekenkast en bekijk het filmpje)
EEN VROUW
Ter gelegenheid van Harry Mulisch’ 80-ste verjaardag schreven een aantal schrijvers een
verjaardagsnovelle gebaseerd op de werken van de Jarige. Marcel Möring schreef een “vervolg” op
Twee vrouwen: Een vrouw
Recensie Een vrouw door Daan Stoffelsen, 6 september 2007
Sylvia en Laura, twee vrouwen. Hun liefde was groot, met maar één gemis: een kind. Sylvia’s poging dat gemis te
verhelpen had een tragische afloop: de vader van het kind, Laura’s ex, vermoordde Sylvia, en dat bracht Laura er
weer toe zelfmoord te plegen in een hotel in Avignon. Of…? Het is een van de kenmerken van goede literatuur
dat het te raden overlaat, dat niet alle mysteries opgelost, alle vragen beantwoord worden. In Harry Mulisch’ Twee
vrouwen (1975) maken we Laura’s dood niet meer mee, en dat geeft ruimte aan speculatie. Marcel Möring stapte
in die ruimte in Een vrouw, zijn verjaardagsnovelle voor Mulisch’ tachtigste verjaardag.
Daarin blijkt Laura, vijfentwintig jaar later, nog steeds in leven. Ja, ze had voor dat hotelraam in Avignon gestaan,
en ja, ze had zelfmoord overwogen.
‘Ik voelde pijn.
Ik was pijn
Als ik naar buiten keek, voelde ik de wereld aan mij knagen. Als ik nadacht, vraten de gedachten aan
mijn hersenen.
Het was zo veel en zo alomtegenwoordig, dat ik mij niet kon voorstellen dat er meer pijn in de wereld
kon zijn.
Maar desondanks schudde ik mijn hoofd.
Ik ademde diep. Ik rechtte mijn schouders.
Ik opende de deur naar de achterkamer en begon aan de rest van mijn leven.’
Lees verder: http://www.recensieweb.nl/recensie/2197/Gewoon+goed+is+niet+genoeg.html
Twee thema’s – Mythologie – Vrouwen in de literatuur
Thema 1 - Een mythe is een verhaal dat steeds opnieuw verteld wordt. Harry Mulisch verwerkt
graag mythen in zijn verhalen. Vooral de mythen van Orpheus en Oidipus Het kernthema van
Mulisch' is de tijd. De tijd die je nooit stil kunt zetten, wat je ook probeert te doen. Je zult uiteindelijk
altijd dood gaan. En zo bekijkt Harry Mulisch ook de Orpheusmythe: Orpheus' poging om Eurydice tot
leven te wekken is een gevecht tegen de tijd die iedereen naar zijn dood voert. Laura uit Twee
vrouwen wil kost wat het kost de tijd overwinnen door een kind op de wereld te zetten.
De mythe van Orpheus
Orpheus kreeg van de god Apollo een lier, waarmee hij zulke verrukkelijke muziek maakte dat hij wilde dieren
vertederde en bomen en rotsen liet dansen. Toen hij pas getrouwd was, werd zijn vrouw Eurydice door een
slangenbeet gedood. Orpheus daalde af in het schimmenrijk van Hades om haar terug te halen. Zijn muziek
ontroerde de heersers van de onderwereld zo, dat hij haar mee mocht nemen. Op één voorwaarde: hij mocht
haar pas aankijken als ze terug op aarde waren.
Op het laatste moment deed Orpheus dit toch en verloor Eurydice voorgoed. Hij was zo ontroostbaar dat hij geen
oog meer had voor vrouwen en alleen nog muziek maakte voor mannen. Uit wraak verscheurden de vrouwen van
Thracië hem tijdens een feest. De rivier voerde zijn hoofd, terwijl het nog steeds zong, naar de zee, waarna het
aanspoelde op het eiland Lesbos... (bron: De Gebakken Mannetjes spelen Griekse mythen VPRO)
Sylvia keert terug bij Laura, ze had ervoor gezorgd om zwanger te worden van Alfred omdat zij Laura
een kind wilde schenken. Maar Laura’s geluk duurt maar kort, de volgende ochtend dood Alfred
Sylvia. Laura is de Orpheusfiguur; haar geliefde Sylvia is haar Eurydice. Net als de nimf verdwijnt zij
uit Laura's leven, waarna deze haar tot leven probeert te wekken: overal zoekt Laura naar Sylvia, tot
ze haar vindt in een louche hotelletje aan de Amstel, de tegenhanger van de Griekse
onderwereldrivier Styx. De hereniging van de geliefden is ook in Twee vrouwen van korte duur: de dag
na haar terugkomst vertrekt Sylvia al voor eeuwig naar het schimmenrijk.
Thema 2 – Vrouwen(liefde) in de literatuur
Harry Mulisch stond bekend als een enorme macho, een vrouwenversierder. Dat juist hij een boek
schreef over een lesbische relatie en in de huid van een vrouw (Laura) kroop om dit verhaal te
vertellen werd in de jaren 70 als zeer uitzonderlijk gezien. In de jaren zeventig bevrijdden vrouwen
zich op allerlei manieren aan de man. Vrouwen begonnen zich te emanciperen. Mannen werden
gezien als onderdrukkers. Er ontstonden vrouwencafés, vrouwenhuizen, vrouwenboekwinkels,
enzovoort, waar mannen niet welkom waren. Veel vrouwen bekeerden zich ook opeens tot de
vrouwenliefde…
In de Leesgids Twee vrouwen kun je hierover verder lezen in het gesprek tussen moeder en dochter
Hedy d’Ancona en Hadassah de Boer.
www.xpertizo.nl
Een aantal boekentips over vrouwen, vriendinnen, liefde en vriendschap:
Ann Brashares 4 vriendinnen, 1 spijkerbroek
Vier gezworen Amerikaanse vriendinnen brengen voor het eerst de zomervakantie zonder elkaar door; daarom
sturen ze een spijkerbroek aan elkaar door die getuige is van al hun avonturen. C-boek
Jodi Lynn Anderson 3 vriendinnen, 1 fruitige zomer
De lievige Birdie, de rijke Leeda en de stoere Murphu (16) brengen hun zomervakantie door met het plukken van
perziken. Ondanks hun totaal verschillende karakters ontstaat er een hechte vriendschap. C-boek
Caja Cazemier Verliefd zijn is een ramp
Myra valt op jongens, dat is altijd zo geweest. Toch? Maar waarom voelt ze zich dan zo tot Jessica
aangetrokken? Ze kan toch niet lesbisch zijn?! Voor Jessica is het eenvoudig, die heeft altijd al geweten dat ze op
meisjes valt. Ze heeft ook al een echte vriendin gehad. Het kost Jessica de grootst mogelijke moeite en heel veel
geduld om Myra ervan te overtuigen dat haar gevoelens niet 'raar' zijn, en dat ze zich best mag overgeven aan
haar verliefdheid. Maar het is de moeite waart
Jennifer Chiaverini De doorgeefquilt
Een groep vriendinnen maakt samen een doorgeefquilt en raakt zo betrokken bij elkaars levens.
Ingeborg R. Heck. Sara
Sinds ze met Clair naar de bibliotheek is geweest. is het leven van Sara in chaos veranderd.
Kate Jacobs, Nellie Keukelaar-van Rijsbergen De vrijdagavondvriendinnenclub
Een jonge alleenstaande moeder heeft in New York een wolwinkel waar een breiclubje ontstaat en sterke
vriendschappen worden gevormd.
Jaclyn Moriaty Vlinders & vriendinnen
Een 15-jarig meisje deelt haar hartsgeheimen met een nieuwe correspondentievriendin nu haar moeder het te
druk heeft, haar vader in Canada woont en haar vriendin is weggelopen. C-boek
Chazia Mourali Vriendinnen
Bloemlezing van twaalf verhalen over vriendschap tussen vrouwen.
Sara Shepard Zijn je beste vriendinnen te vertrouwen
De al drie jaar vermiste Alison wordt begraven. Ze blijkt vermoord te zijn. Dan ontvangen vier vriendinnen sms-jes
van een zekere ‘A’ , waarin verwezen wordt naar dingen die alleen Alison kan weten. C-boek
Veronika Toumanova Ster, sterveling
Twee jeugdvriendinnen raken van elkaar verwijderd als een van hen een wereldberoemde zangers wordt.
Barbara Veenman Iris & Valentine
E-mail correspondentie van twee vriendinnen, die een heftige periode kennen in hun relaties en op hun werk.
Nederland Leest
Over Nederland Leest
Vrijdag 17 oktober tot en met vrijdag 14 november 2008 vindt de derde editie plaats van de campagne
Nederland Leest. De initiator van deze campagne is de Stichting Collectieve Propaganda van het
Nederlandse Boek (CPNB).
Iedereen wordt tijdens deze landelijke campagne uitgenodigd met elkaar in discussie te gaan over één
bepaald boek. In 2007 was dat De gelukkige klas van Theo Thijssen (1926), in 2006 stond Dubbelspel
van Frank Martinus Arion centraal. In 2008 leest heel Nederland de roman Twee vrouwen van Harry
Mulisch.
Het Nederland Leest-boek krijgen de leden van de openbare bibliotheken cadeau tijdens de
campagneperiode, zolang de voorraad strekt. Vervolgens worden de lezers aangemoedigd er met
elkaar over in gesprek te gaan. In 2007 werden bijna één miljoen gratis boeken verspreid. Circa 95%
van de 1200 bibliotheekvestigingen in Nederland doet mee aan Nederland Leest. Nieuw in 2007 en
wegens succes op herhaling in 2008: alle leerlingen van 4-havo en 4-vwo worden uitgenodigd mee te
doen aan Nederland Leest.
Lees verder: www.nederlandleest.nl
Twee vrouwen & een man
Muziektheater naar aanleiding van het boek ‘Twee vrouwen’ van Harry Mulish.
Neem de volgende ingrediënten:
een intense liefde tussen twee vrouwen, een kinderwens en een ex-man die weer van zich doet
spreken. Giet deze bestanddelen in een literaire vorm en je krijgt, met de juiste kok, een explosief
mengsel voor een heftig liefdesdrama.
Harry Mulish beschreef zo’n liefdesdrama in 1975 in zijn roman ‘Twee vrouwen’
De voorstelling ‘Twee vrouwen & een man’ van Theater De Overkant gaat over de verhalen, die Harry
Mulish niet verteld heeft in zijn roman: het relaas van de toeschouwers bij deze tragedie.
De getuigenissen van een buurvrouw, een collega, een oud klasgenoot, een vriend en een postbode
zetten de hele geschiedenis in een nieuw licht.
In ‘Twee vrouwen & een man’ wordt meeslepend verteld en gezongen over de liefde, in al haar
verschijningen: over verleiding en euforie, over ontgoocheling en diepe wanhoop, over nieuw leven en
dood.
Tekst / spel / zang:
Muziek / accordeon / piano / zang:
Fons Boer
Renate Jörg
De voorstelling ‘Twee vrouwen & een man’ wordt gespeeld in het kader van de campagne ‘Nederland leest’
Lees verder: http://www.de-overkant.com/twee_vrouwen.htm