Hoofdstuk 2. Alan Turing en Enigma

Breaking the code
Een onderzoek naar de Historische authenticiteit en de weergave van
Alan Turing als ‘heroic gay character’, in de film The Imitation Game
Silvia van Bergeijk
4021436
[email protected]
Bachelor eindscriptie
Onderzoeksseminar III: Het verleden in bewegend beeld
Docent: H. Henrichs
Datum: 14 februari 2016
Aantal woorden: 10.980
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave
2.
Samenvatting
3.
Inleiding
4.
Hoofdstuk 1. Bewegend verleden: een zegen of niet?
8.
Historiophoty
8.
De nadelen van ‘mainstreamfilms’
9.
Historische authenticiteit
12.
Heroic gay character
13.
Hoofdstuk 2. Alan Turing en Enigma
15.
Jeugd
15.
Enigma en Bletchley Park
16.
Arrestatie en dood
18.
Hoofdstuk 3. Filmanalyse The Imitation Game
-
-
20.
Het verhaal
20.
Soul of the past
20.
Fragment 1
21.
Fragment 2
23.
Deelconclusie
26.
Strangeness of the past
26.
Fragment 3
27.
Deelconclusie
31.
-
Truth claim
31.
Deelconclusie
34.
Conclusie
Literatuurlijst
.
35
37.
2
Samenvatting
In dit onderzoek staat de spanning tussen geschreven geschiedenis en visuele geschiedenis
centraal. Het onderzoek gebruikt de concepten ‘historische authenticiteit’ en ‘heroic gay
character’ om de film, The Imitation Game (2014) van regisseur Morten Tyldum, op zijn
authenticiteit te beoordelen. De weergave van Alan Turing in deze film is niet authentiek,
omdat zijn rol als ‘heroic gay character’ te sterk benadrukt wordt.
Daarnaast heeft de film het doel om Turings rol als ‘outsider’ te eren en hierdoor is de
emotionele dimensie van het verhaal en zijn ‘anders zijn’ te sterk benadrukt en komt daardoor
de historische authenticiteit in het geding. De film is wel interessant als er wordt gekeken naar
het uiterlijk van de Tweede Wereldoorlog en de jaren vijftig. De representatie van het
verleden in films is naar aanleiding van de analyse van The Imitation Game dus zeker niet
nutteloos, maar het medium film leent zich beter voor het representeren van het uiterlijk van
het verleden dan de historische correctheid van gebeurtenissen.
3
Inleiding
‘Are you paying attention?’ De eerste zin van de film The Imitation Game (2014) van
regisseur Morten Tyldum trekt direct de aandacht van de kijker. De zin is afkomstig van het
personage Alan Mathison Turing gespeeld door Benedict Cumberbatch. Na een korte
introductie van het personage Turing-, wordt de kijker door middel van originele
oorlogsbeelden van de oorlogsopmars van Duitsland en een audio-opname van de premier
Neville Chamberlain getuige van Engelands positie in de Tweede Wereldoorlog. De
boodschap van Chamberlain mag duidelijk zijn: het is oorlog.
The Imitation Game gaat over code-breker Alan Turing die met zijn team op Bletchley
Park de onbreekbare Enigma-code van de Duitsers moet zien te ontcijferen om Duitse
berichten te kunnen onderscheppen. De focus ligt niet alleen op spionage, maar ook op het
persoonlijke leven van Turing. Daarvoor is gebruikgemaakt van de biografie Alan Turing:
The Enigma van de wiskundige en homorechten-activist Andrew Hodges. Vooral op de
representatie van het persoonlijke leven van Turing is veel kritiek gekomen, maar daarnaast
stelt menig criticus dat er vanuit historisch oogpunt ook haken en ogen aan de film zitten.
Historicus Alex von Tunzelmann laat zich uit over een historische incorrectheid in de
film: ‘Historically, The Imitation Game is as much of a garbled mess as a heap of unbroken
code. For its appalling suggestion that Alan Turing might have covered up for a Soviet spy, it
must be sent straight to the bottom of the class.’1 Hij is van mening dat deze historische
incorrectheid afbreuk doet aan de geloofwaardigheid van de film. Het probleem dat Von
Tunzelmann met de film heeft sluit goed aan bij het debat over geschiedenis in films. Veel
historici zijn van mening dat film als medium niet geschikt is als representatie van het
verleden. Geschreven werk, en dan vooral wetenschappelijke literatuur, heeft de voorkeur
voor veel historici. Historiography heeft de voorkeur boven historiophoty, zoals historicus
Hayden White de representatie van geschiedenis in films noemt.2 Het is echter de vraag hoe
problematisch het is als historische elementen in een film niet kloppen en de historische
authenticiteit in het geding komt. Dat hangt ervan af of mensen films in het algemeen
simpelweg kijken ter vermaak of dat ze uit films ook nog iets moeten leren over geschiedenis.
Veel historici zijn sceptisch ten aanzien van films als representatie van het verleden.
Een reden hiervoor is dat filmmakers het verleden hebben gefabriceerd met te veel
1
Alex von Tunzelmann, ‘The Imitation Game. Inventing a new slander to insult Alan Turing’ (versie 20
november 2014), http://www.theguardian.com/film/2014/nov/20/the-imitation-game-invents-new-slander-toinsult-alan-turing-reel-history (7 januari 2016).
2
Hayden White, ‘Historiography and historiophoty’, The American Historical Review 93 (1988) 5, 1193-1199,
aldaar 1993.
4
compromissen.3 Een film biedt hierdoor geen waarheidsgetrouwe weergave van het verleden.
Historicus Robert Rosenstone noemt de spanning tussen geschreven verleden en visueel
verleden in speelfilms: History in images versus history in words. Rostenstone is van mening
dat er tegenwoordig niet meer aan te ontkomen valt om het medium film te bestuderen, als het
gaat om een weergave van de geschiedenis.4
Daarnaast geeft hij aan dat hij de keuze van historici voor geschreven materiaal boven
geschiedenis in films wel snapt, maar stelt hij dat men te vaak negeert dat geschreven
geschiedenis ook geschapen is door conventies van genre of taal. Als geschreven geschiedenis
gevormd is door deze conventies, dan geldt dit ook voor geschiedenis in films en is de visuele
geschiedenis geschapen door visuele genres en visuele taal.5 Rosenstone sluit zich aan bij de
filosoof Hayden White. White is namelijk van mening dat historici geschiedenisfilms
hetzelfde moeten benaderen als geschreven geschiedenis. Voor geschiedenis in visuele vorm
heeft hij de term historiophoty bedacht.6
David Herlihy is iets genuanceerder. Hij is het wel met Rosenstone en White eens dat
films als goede representatie van het verleden kunnen dienen, maar dat dit helaas vaak niet het
geval is. Volgens Herlihy ontbreekt er bij films een kritische werkwijze die bij geschreven
geschiedenis wel aanwezig is. Filmmakers kunnen bijvoorbeeld geen voetnoten aanbrengen in
een film.7
Een historicus die ervaring heeft met samenwerken met filmmakers is Nathalie Zemon
Davis. Zij is, in tegenstelling tot Herlihy, wel van mening dat er wetenschappelijke noties
kunnen worden toegevoegd aan een historische film, zodat deze meer authenticiteit kan
waarborgen. Davis doelt niet alleen op het tonen van correcte historische details, maar vooral
op een getoonde soul of the past, waarbij normen, waarden en problemen uit het
gepresenteerde verleden een correct beeld moeten scheppen van een periode. Daarnaast noemt
zij het benadrukken van de strangeness of the past en de truth claim als elementen die kunnen
dienen ter vergroting van de historische authenticiteit van films.8
Ondanks dat film volgens sommige historici dus wel kan dienen als historische
3
Robert Brent Toplin, ‘The filmmaker as historian’, The American Historical Review 93 (1988) 5, 1210-1227,
aldaar 1210.
4
Robert Rosenstone, ‘History in images/history in words. Reflections on the possibility of really putting history
onto film’, The American Historical Review 93 (1988) 5, 1173-1185, aldaar 1174.
5
Rosenstone, ‘History in images/history in words’, 1181.
6
White, ‘Historiography and historiophoty’, 1193.
7
David Herlihy, ‘Am I on camera? Other reflections on films and history’, The American Historical Review 93
(1988) 5, 1186-1192, aldaar 1188.
8
Nathalie Zemon Davis, ‘“Any resemblance to persons living or dead”. Film and the challenge of authenticity’,
Historical Journal of Film, Radio and Television 8 (1988) 3, 269-283, aldaar 274.
5
vertelwijze, worden er vraagtekens gezet bij de waarheidsclaim. Daarbij wordt afgevraagd
hoezeer een film mag afwijken van de historische feiten. Bij The Imitation Game lijkt de
historische authenticiteit echter niet het enige probleem.
Er is veel commotie ontstaan over de representatie van Turing als homoseksuele man
in de film. De Human Rights Campaign schuift The Imitation Game volgens menig criticus
onterecht naar voren als voorbeeldfunctie voor de lesbische, homoseksuele, biseksuele en
transgender – gemeenschap (LHBT). De film zou zich namelijk te veel hebben gefocust op de
homofobie in de geschetste periode en niet op Turings leven als homoseksuele man. Hierdoor
zouden toeschouwers medelijden hebben gekregen met het personage Turing in de film en
dient Turings weergave als homoseksuele man slechts om zijn martelaarschap te tonen.9
Dit probleem van critici met de weergave van Turing sluit goed aan bij het fenomeen
dat mediadeskundige Christopher Pullen een heroic gay character noemt. Volgens Pullen zijn
homoseksuele helden van belang voor het voortbrengen van rolmodellen voor de
homogemeenschap. Er wordt echter vaak een verband gelegd tussen deze rolmodellen en hun
tragische achtergrond.10 Het probleem met dit fenomeen is volgens Pullen dat het afbreuk kan
doen aan de verdere narratieve wereld van het centraal staande individu als filmmakers het
personage een slachtofferrol toebedelen.11 De vraag daarbij is wat voor gevolgen het voor
deze narratieve wereld heeft als deze zich afspeelt in het verleden.
Dit onderzoek gaat over de spanning tussen geschreven geschiedenis en visuele
geschiedenis. Daarbij wordt er gebruikgemaakt van het door Pullen geschetste fenomeen,
want als er een afbreuk kan plaatsvinden van de verdere narratieve wereld van het individu is
het mogelijk dat dit ook kan gelden voor de historische feiten en voor de soul of the past. In
dit onderzoek wordt er gekeken naar hoe historisch authentiek de weergave van het leven van
Alan Turing is en in het bijzonder welke rol het begrip heroic gay character hierbij speelt en
wat deze weergave betekent voor de historische authenticiteit van de film The Imitation
Game. Daarbij wordt voornamelijk gekeken naar de manier waarop Turings leven in de film
wordt weergegeven ten opzichte van de weergave in biografieën.
In het eerste hoofdstuk wordt het theoretische kader uiteengezet. Hierin worden
wetenschappelijke debatten over de weergave van geschiedenis in films uitgelegd. Verder
9
Tim Teeman, ‘The Imitation Game’s big gay lie’ (versie 3 februari 2015),
http://www.thedailybeast.com/articles/2015/02/03/the-imitation-game-s-big-gay-lie.html (20 januari 2016).
10
Christopher Pullen, ‘Heroic gay characters in popular film. Tragic determination and the everyday’,
Continuum. Journal of Media & Cultural Studies 25 (2011) 3, 397-413, aldaar 399.
11
Pullen, ‘Heroic gay characters in popular film’, 400.
6
beslaat dit hoofdstuk ook een deel van de theorie over de representatie van homoseksuelen in
de media.
Het tweede hoofdstuk behandelt de historiografie. Hierin wordt een beknopt verslag
weergegeven van Turings leven. Voor deze historiografie zal gebruikgemaakt worden van de
biografieën van Andrew Hodges (Nederlandse vertaling) en Jack Copeland. Het is van belang
om de film in dit hoofdstuk in een historische context te plaatsen, zodat later de verhouding
tussen historiografie en historiophoty goed duidelijk kan worden gemaakt en er een goede
basis is van historische feiten.
Het derde hoofdstuk bevat een beeldanalyse van The Imitation Game. Daarvoor
worden drie fragmenten geanalyseerd op hun historische authenticiteit. De eerste twee
fragmenten worden getest op hun period soul, waarbij wordt gekeken of de juiste issues uit de
weergegeven tijd zijn gebruikt. Daarnaast wordt van een derde fragment beoordeeld of de
door Davis genoemde strangness of the past wel juist benadrukt wordt door onder andere een
juiste period look. Als laatste wordt tijdens de analyse de truth claim van de film
geanalyseerd.
Het doel van dit onderzoek is voornamelijk om een stap verder komen in het debat
omtrent historische authenticiteit in films. Het onderzoek wordt anders, doordat er
mediastudies bij worden betrokken om de problematiek rondom de presentatie van individuen
in historische films te benadrukken. Willem Hesling doet dit ook in zijn artikel12, maar
bespreekt dit vooral in termen van de verhouding tussen narritiviteit en individu. Hij blijft hier
vrij abstract in en daarom wordt verdieping gezocht in het artikel van Pullen. Pullen beschrijft
Turing in zijn artikel ook als heroic gay character, maar analyseert hierbij het toneelstuk
Breaking the Code uit 1986. De nieuwe film van Tyldum is in deze analyse nog niet
opgenomen. Daarom is het noodzakelijk om deze analyse rondom de karakterisering van de
heroic gay character toe te passen op de film, omdat dit nog niet eerder is gedaan.
12
Willem Hesling, ‘The Past as story. The narrative structure of historical films’, European Journal of Cultural
studies 4 (2001) 2, 189-205.
7
Hoofdstuk 1. Bewegend verleden: een zegen of niet?
Wat opvalt aan de Oscarnominaties van dit jaar is dat er wederom veel historische films in
aanmerking komen voor het felbegeerde gouden beeldje. Historische films zijn geliefd bij de
Academy, maar er is veel discussie of deze nominaties wel terecht zijn en niet te sterk
samenvallen met bepaalde politieke agenda’s van zowel de Academy als de filmmakers.13
Verder is er kritiek op de claim die veel genomineerde films hanteren. De claim dat een film
waargebeurd is kan een film namelijk bijzonder kwetsbaar maken voor zogenaamde fact
checkers.14 Als de feiten niet kloppen lijkt de waarheid namelijk slechts relatief. De vraag die
rijst is hoever er van de feitelijke waarheid mag worden afgeweken. Dit is ook een thema dat
aan bod komt in de historiografie over geschiedenis in films.
Historiophoty
De geschiedfilosoof Hayden White stoort zich niet zo aan het verschijnsel dat historische
films feitelijk enigszins afwijken van de tekstuele geschiedvertelling over het desbetreffende
onderwerp. Hij heeft voor de visuele verhalende geschiedvertelling de naam historiophoty
bedacht, een tegenhanger van historiography dat de tekstuele geschiedvertelling
vertegenwoordigt.15 Hij is van mening dat bij beide het historische verhaal tot stand komt
door constructies en geschapen is door bepaalde conventies. De methode van de
totstandkoming van het verhaal is volgens White niet wezenlijk anders, het is het medium dat
anders is.16
Dat White de historische film niet als een bezwaar ziet komt voort uit zijn
postmodernistische achtergrond. White verwerpt het idee dat feiten zouden bepalen op welke
manier ze verhalend moeten worden weergegeven. Feiten zouden volgens hem alleen als
‘grondstof’ verschijnen die nog in het verhaal moeten worden ‘verwerkt’.17 Volgens White
zijn historische verhalen dus autonoom en worden niet door feitelijke geschiedvorsing aan
banden gelegd.18 De vervanging van een werkelijkheid of waarheid van het verleden door een
representatie ervan is kenmerkend voor het postmodernisme.
13
Servaas van der Laan, ‘De Oscars kijken of negeren?’ (versie 27 februari 2011),
http://www.nrcnext.nl/blog/2011/02/27/de-oscars-kijken-of-negeren/ (26 januari 2016).
14
Coen van Zwol, ‘Waargebeurd, maar toch zeker niet zo?’ (versie 18 februari 2015),
http://www.nrc.nl/handelsblad/2015/02/18/waargebeurd-maar-toch-zeker-niet-zo-1467545 (26 januari 2016).
15
White, ‘Historiophoty and historiography’, 1193.
16
Ibidem, 1194.
17
Chris Lorenz, De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de geschiedenis (Amsterdam
2008) 128.
18
Lorenz, De constructie van het verleden, 128.
8
Volgens White en aanhangers is de waarheid dus iets relatiefs. Volgens White kan
echter niet worden gesteld dat historische films niets zinnigs kunnen melden over het
verleden. Robert Rosenstone sluit zich hierbij aan en stelt dat het probleem dat veel historici
met historiophoty hebben komt, doordat zij films hetzelfde benaderen als geschreven
materiaal. Rosenstone is van mening dat films anders benaderd moeten worden en dat er stil
moeten worden gestaan bij het feit dat historische films nieuwe manieren kunnen introduceren
om geschiedenis te behandelen.19
Ondanks dit genuanceerde geluid in de historiografie zijn veel historici nog steeds
sceptisch over historische films. Een reden hiervoor is onder andere dat zij vinden dat
filmmakers het verleden te veel gefabriceerd hebben met compromissen om het tot ‘een leuk
verhaal’ te maken. Robert Brent Toplin betreurt deze zienswijze, omdat er ook goede
producten worden afgeleverd door filmmakers met betrekking tot historische correctheid. 20
Te veel fabricage aan historische films is echter niet de enige reden voor de sceptische
houding.
De nadelen van ‘mainstreamfilms’
Filosoof Ian Jarvie is minder positief over films en verkiest geschreven materiaal boven
historische films. Hij beargumenteert dat geschiedenis in films een poor information load
bezitten en dat er in films simpelweg geen ruimte is voor historische debatten.21 Rosenstone
verwerpt deze redenen en stelt dat het bij de hoeveelheid informatie eerder gaat om kwaliteit
dan om kwantiteit. Daarnaast kan het medium film hier juist uitkomst in bieden. Een
hoofdstuk dat in een uur gelezen wordt kan daarin namelijk in enkele shots worden
vastgelegd.22
Het kritiekpunt van Jarvie is toevallig ook een onderdeel van wat Marnie HughesWarrington de six filmic sins noemt. Deze zes zonden schrijft ze toe aan mainstream
historische films. Elk van deze zes problemen is volgens Hughes-Warrington een onderzoek
waard, omdat ze een opening bieden tot bredere historiografische problemen.23 Het is de
vraag of de problemen met betrekking tot de representatie van geschiedenis in mainstream
Hollywood ook aanwezig zijn in The Imitation Game.
19
Toplin, ‘The filmmaker as historian’, 1211.
Ibidem, 1210.
21
Rosenstone, ‘History in images/history in words’, 1176.
22
Ibidem, 1177.
23
Marnie Hughes-Warrington, History goes to the movies. Studying history on film (Londen 2007) 18.
20
9
De eerste zonde die Hughes-Warrington noemt is om het historische verhaal te
verpakken in de vorm van een romance of komedie. Bij deze genres ontsnapt de
hoofdpersoon vaak aan de tragische setting, met doorgaans een positief einde.24 Op de The
Imitation Game is deze zonde niet van toepassing. Het is namelijk geen komedie of
romantisch verhaal.
Ten tweede begaan films vaak de zonde dat ze de nadruk leggen op verhalen van
individuen.25 Deze individuele weergave is problematisch, omdat het individuen op de
voorgrond van een historisch proces plaatst. Zo lijkt het alsof de oplossingen voor de
problemen van het individu overeenkomen met de oplossing van het grotere probleem uit de
weergegeven tijd.26 Daarnaast levert het individualiseren van een historisch verhaal vaak
stereotypen en simplistische heroïsche figuren zonder tekortkomingen op.27 Anderzijds is de
keuze voor individuen ook positief, omdat dit het historische verhaal toegankelijker maakt
voor de kijker en het de kijker mogelijk maakt zich met het personage te identificeren.28 Ook
in de The Imitation Game wordt gebruik gemaakt van een individu op de voorgrond, maar de
film is dan ook een biografie over het leven van Turing. Op deze weergave van dit individu is
echter wel wat kritiek. Hier wordt later meer aandacht aan besteed.
Als derde zonde noemt Hughes-Warrington het onderstrepen van de emotionele
dimensie van een historisch verhaal.29 Door middel van cameratechnieken en geluid kan het
publiek meevoelen met de gebeurtenissen op het scherm. Bij geschreven geschiedenis moet
de auteur volgens Rosenstone nogal zijn best doen om de lezer mee te laten voelen met het
verhaal. Het medium film leent zich hier beter voor.30
De vierde veelgemaakte fout wordt door Rosenstone ook wel ‘valse historiciteit’
genoemd en onderstreept het idee dat er meer aandacht wordt besteed aan de look van het
verleden, zoals kostuums, filmsets en props dan dat ervoor wordt gezorgd dat de juiste ideeën
en gebeurtenissen worden weergeven.31 Voor een goede weergave van het verleden is een
goede look of the past echter van belang, omdat objecten uit het verleden een connectie
hebben met historische gebeurtenissen of personen.32
24
Hughes-Warrington, History goes to the movies, 18.
Ibidem, 19.
26
Robert Rosenstone, Visions of the past. The challenge of film to our idea of history (Cambridge 1995) 57.
27
Robert Brent Toplin, Reel history. In defense of Hollywood (Kansas 2002) 124.
28
Hesling, ‘The past as story’, 192.
29
Hughes-Warrington, History goes to the movies, 20.
30
Rosenstone, Visions of the past, 59.
31
Hughes-Warrington, History goes to the movies, 20.
32
Ibidem, 21.
25
10
De vijfde zonde die in historische films begaan wordt, is dat het verhaal vaak wordt
gepresenteerd zonder nuances of twijfel. Het verhaal wordt vaak namelijk vanuit een enkele
visie gepresenteerd en lijkt daardoor weinig wetenschappelijks naar voren te brengen, doordat
verschillende visies uitblijven. Deze visies worden bij geschreven geschiedenis duidelijk door
voetnoten.33
De laatste zonde komt overeen met het kritiekpunt van Jarvie, dat films geschiedenis
als een simpel verhaal tonen en er sprake is van een zwakke informatieve lading.34 Dit
kritiekpunt is te ontkrachten door te stellen dat kwaliteit boven kwantiteit gaat en films beter
kunnen samenvatten dan tekst. Daarnaast moeten films ook ‘aanschouwelijk’ blijven. Als er
te veel visies aan bod komen in een film, wordt die te lang en onbegrijpelijk voor de kijker.
David Herlihy is het niet met alle kritiekpunten eens en is van mening dat het medium
film superieur is ten opzichte van boeken in het representeren van de look van het verleden.
Historiophoty heeft dus aspecten die zich beter lenen om het verleden te presenteren dan
historiography: ‘Let the visual serve the visual’.35 Herlihy is echter van mening dat het in
films wel ontbreekt aan een kritische notie en dat historische analyse daardoor noodzakelijk
is, wil men iets kunnen leren van een historische film.36
Een aspect dat bij de meeste historici en filosofen centraal staat is het overbrengen van
een waarheidsgetrouw verhaal. Door de vooraf geschetste voordelen en nadelen van de
representatie van geschiedenis in films is duidelijk gebleken dat de ‘waarheid’ voor het
medium film soms lastig is. Gezien het feit dat film ‘aanschouwelijk’ moet blijven is een
andere kijk op historische films noodzakelijk. Herlihy pleit al voor een kritische analyse als
middel om uit een historische film te kunnen leren over het verleden. De vraag is alleen op
welke onderdelen een film moet worden geanalyseerd om de waarheidsgetrouwe notie te
testen, of anders gezegd hoe de historische authenticiteit in een film te onderzoeken is. Veel
filmanalyses zijn namelijk cinematografisch van aard en mediawetenschappers kijken niet
naar films met een ‘historische bril’. Historicus Nathalie Zemon Davis heeft naar aanleiding
van haar betrokkenheid bij de productie van een historische film een artikel geschreven over
het vergroten van deze historische authenticiteit in films.
33
Hughes-Warrington, History goes to the movies, 22.
Ibidem.
35
Herlihy, ‘Am I a camera?’, 1191.
36
Ibidem, 1192.
34
11
Historische authenticiteit
In het begin van haar artikel bespreekt Davis het feit dat veel filmmakers een disclaimer
plaatsen met daarin de notie dat de film is gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Deze
disclaimers staan ter discussie, vanwege de soms vrije omgang met de representatie van het
verleden. Enkel claimen dat de film is gebaseerd op een waargebeurd verhaal, is volgens
Davis dus geen methode voor een filmmaker om zich in te dekken ten aanzien van de
geloofwaardigheid van een historische film.37 Ze wil andere aspecten introduceren die
daaraan kunnen bijdragen. Deze aspecten zijn relevant voor de analyse van de film The
Imitation Game, omdat het begrip authenticiteit centraal staat in het onderzoek. De vraag wat
Davis verstaat onder het begrip historische authenticiteit in films. Zij stelt daarover in haar
artikel:
Reality and credibility are the components of authenticity, best achieved (so I have been
suggesting) when films represent values, relations, and issues in a period; when the animate
props and locations by their connections with historical people; and when they let the past
have its distinctiveness before remaking it to resemble the present.38
Realiteit en geloofwaardigheid zijn de twee factoren van authenticiteit die het beste worden
bereikt wanneer films bepaalde aspecten representeren. Het eerste wat Davis benoemt als
aspect om historische authenticiteit te vergroten is soul of the past. Daarbij gaat het om de
values, relations en issues van een bepaalde periode, die geplaatst zijn in een bepaalde
historische context.39 Voor The Imitation Game is het bijvoorbeeld van belang dat er gekeken
wordt naar de omgang met homoseksualiteit in deze periode, omdat de representatie van de
homoseksualiteit van Turing centraal staat in dit onderzoek.
Als tweede aspect heeft Davis het over strangeness of the past. Het is van belang dat
de filmmaker de ‘vreemdheid’ van het verleden benadrukt en geen anachronismen aanbrengt
in het verhaal.40 Deze afstand tussen het heden en verleden kan bereikt worden door een
aantal middelen in te zetten. Door de juiste props en-kostuums te gebruiken en te filmen op
authentieke locaties kan een goede look of the past worden gesimuleerd. Verder kan het tonen
van archief materiaal ook het onderscheid tussen heden en verleden benadrukken.41
37
Davis,’“Any resemblance to persons living or dead”’, 270.
Ibidem, 279.
39
Ibidem, 270.
40
Ibidem, 281.
41
Ibidem, 271.
38
12
Deze twee aspecten werken vooral authenticiteit binnen de film in de hand. Het derde
aspect dat Davis benoemt ter vergroting van de historische authenticiteit fungeert meer als
basis voor deze authenticiteit. Dit aspect is namelijk het tonen van datgene waarop de film
gebaseerd is. Dit wordt ook wel de truth status of truth claim genoemd en kan bestaan uit
onder andere de disclaimer, maar ook uitspraken door de regisseur die zijn toegevoegd in de
film. Daarnaast kunnen archiefbeelden, net als bij strangeness of the past, ook de truth claim
versterken.42
De aspecten die Davis hier benoemt zijn op verschillende manieren te verwezenlijken.
Ze kunnen gestalte krijgen binnen de filmische, narratieve of symbolische laag van een film.
Bij analyse van de filmische laag wordt er vooral gekeken hoe cinematografische middelen
zijn ingezet om bijvoorbeeld een aspect te benadrukken. De narratieve laag representeert de
vertelstructuur van de film en de symbolische laag wijst op de normen en waarden die in de
film verborgen zitten in zowel de filmische als de narratieve laag. Vaak is de symbolische
laag echter zo sterk aanwezig dat het een centrale positie in neemt.43 Deze analysemethode
met lagen van Chris Vos is van belang, omdat de door Davis genoemde aspecten onderzocht
kunnen worden op basis van deze drie lagen. Deze aspecten zijn echter niet het enige waar in
de analyse naar gekeken moet worden, de symbolische verdient namelijk extra aandacht
tijdens de analyse.
Heroic gay character
Aangezien er in de media veel kritiek is gekomen op de representatie van Turing en zijn
homoseksualiteit, is het ook van belang om naast de historiografie wat betreft geschiedenis in
films ook te kijken naar literatuur over de representatie van homoseksuelen in films. De
weergave van Turing zou namelijk niet authentiek zijn en dit betreft met name de weergave
van hem als homoseksuele man.
Het onderzoek naar de representatie van de homoseksualiteit in de film wordt
voornamelijk gebaseerd op een artikel van mediadeskundige Christopher Pullen. In dit artikel
bespreekt Pullen de iconische rol van heroic gay characters. Dit fenomeen legt voornamelijk
de focus op tragedie. Volgens hem is een vertegenwoordiging van een homoseksuele held in
de media belangrijk om rolmodellen voor te brengen voor de homogemeenschap. In films
komt het herhaaldelijk voor dat de homoseksuele identiteit niet alleen als ‘anders’ of
42
Davis,’“Any resemblance to persons living or dead”’, 282.
Chris Vos, Bewegend verleden. Inleiding in de analyse van films en televisieprogramma’s (Amsterdam 2007)
15.
43
13
‘gekleineerd’ wordt gepresenteerd, maar ook in de vorm van een heroic gay character dat zich
distantieert van de normatieve norm door tragische vastberadenheid.44
Bij deze personages in films wordt dus een link gelegd met hun tragische verhaal. Er
kan dus worden gesteld dat het succes of het zegevierende element van de homoseksuele
persoon in verbinding staat met diens tragische vastberadenheid om iets te bereiken, omwille
van het ‘anders’ zijn. Deze weergave is vaak goed bedoeld, maar brengt volgens Pullen ook
problemen met zich mee. Het probleem met dit fenomeen is dat het afbreuk kan doen aan de
narratieve wereld van het centraal staande individu als filmmakers bij de heroic gay character
te veel de slachtofferrol benadrukken.45
Deze narratieve wereld bestaat bij historische films uit een representatie van het
verleden. Uit het historiografische debat kan worden geconcludeerd dat deze representatie van
het verleden zo authentiek mogelijk moet zijn wil de historische film de kijker iets kunnen
leren. Veel critici vinden dat het martelaarschap van Turing bij The Imitation Game zo op de
voorgrond is geplaatst dat de film geen authentieke weergave geeft van Turing als
(homoseksueel) persoon:
This gay-as-adjective, rather than defining characteristic, is a familiar liberal canard. It’s
supposed to imply: “We were too high-minded to show this person being gay, having gay sex,
showing his emotional life; no, instead we wanted to portray the searing injustice of the
homophobia they faced.” Turing, in The Imitation Game, is gay only to serve his martyrdom. 46
Relevant is het betrekken van dit fenomeen bij het debat over historische films, omdat de
historische authenticiteit aangetast kan zijn door de mogelijke weergave van Turing als
martelaar voor de homogemeenschap. Het is mogelijk dat de filmmaker deze rol zo sterk
benadrukt dat er niet helemaal juist omgesprongen is met de historische feiten en er een
verkeerde tijdsgeest wordt gepresenteerd van de Tweede Wereldoorlog en de jaren vijftig.
44
Pullen, ‘Heroic gay characters in popular film’, 399.
Ibidem, 400.
46
Tim Teeman, ‘The Imitation Game’s big gay lie’ (versie 3 februari 2015),
http://www.thedailybeast.com/articles/2015/02/03/the-imitation-game-s-big-gay-lie.html (20 januari 2016).
45
14
Hoofdstuk 2. Alan Turing en Enigma
‘Alan Turing, the second world war codebreaker who took his own life after undergoing
chemical castration following a conviction for homosexual activity, has been granted a
posthumous royal pardon 59 years after his death.’ Stond in een artikel in The Guardian naar
aanleiding van het postuum pardon dat koningin Elizabeth II verleende aan de Britse
wiskundige Alan Turing. Door deze verleende gratie kreeg Turing volgens velen eindelijk de
eer die hij nooit heeft gekregen. Ongeveer een jaar later verscheen The Imitation Game.
Vanuit historisch oogpunt zouden er enige haken en ogen aan de film zitten. Aangezien de
film gebaseerd is op de biografie van Hodges en de spanning tussen visuele geschiedenis en
geschreven geschiedenis centraal staat in dit onderzoek, volgt in dit hoofdstuk een beknopte
historiografie over de persoon Turing en zijn werk aangaande de Enigma-code op Bletchley
Park.
Jeugd
Alan Turing werd geboren op 23 juni 1912 in Paddington, Verenigd Koninkrijk. Zijn vader en
moeder waren beiden druk met hun carrières. Zo was zijn vader in dienst van de Indian Civil
Service (ICS), het Britse overheidsorgaan in India en zijn moeder vergezelde hem vaak op
zijn reizen. Turing groeide op in het gezelschap van dienstmeisjes en bracht veel vakanties
door in het buitenland.47
Hij bracht zijn tienerjaren door op Sherborne School in Dorset. Op deze kostschool
kreeg zijn liefde voor wiskunde gestalte. Het schoolhoofd noemde hem ‘the alchemist’ en
‘antisociaal’. Turing was briljant volgens zijn wiskunde-docent, maar onhandig en lastig te
onderwijzen, want hij hanteerde vaak zijn eigen methodes.48 Daarnaast was Turing slordig en
onhygiënisch en ontbrak het hem aan communicatieve vaardigheden, desondanks vond men
hem ‘veelbelovend’.49 Verder was Turing vaak het mikpunt van pesterijen en dit kwam,
volgens schoolhoofd Geoffrey O’Hanlon, omdat Turing ontegenzeggelijk geen ‘normale’
jongen was. Hij had geen vrienden op school en was vaak geneigd zich af te zonderen.50
Turings eenzaamheid werd doorbroken toen hij in 1927 Christopher Morcom leerde
kennen. Morcom kwam van een andere afdeling van de school en hun relatie berustte vooral
op hun gezamenlijke wetenschappelijke interesse in wiskunde en astronomie. Uit
47
Jack Copeland, Turing. Pioneer of the information age (Oxford 2012) 4.
Copeland, Turing, 5.
49
Andrew Hodges, Het Enigma (Amsterdam 2015) kabo/bol.com e-book [vertaling door Patty Adelaar e.a. uit
The Enigma (Londen 2014)] hoofdstuk 1, 23 van 34.
(Verantwoording noot in literatuurlijst)
50
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 1, 18 van 34.
48
15
briefwisseling tussen Turing en zijn ouders is gebleken dat hij Morcom op een voetstuk had
staan en zich tot hem aangetrokken voelde, omdat hij vond dat hij zo’n mooi gezicht had.51
Morcom had echter tuberculose, wat uiteindelijk leidde tot een ziekbed en zijn overlijden op
13 februari 1930.52 Niemand had Turing echter verteld over de ziekte van zijn vriend, hoewel
zijn afdelingshoofd hem de avond voor Morcoms dood wel een briefje gegeven had waarin
stond Turing zich op het ergste moest voorbereiden. Voor Morcom was de basis van hun
vriendschap vooral hun gezamenlijke interesse in wetenschap, maar voor Turing was deze
vriendschap meer geweest en hij was dan ook kapot van Morcoms overlijden.53
‘Mijn levendigste herinneringen aan Chris hebben vooral te maken met de aardige
dingen die hij soms tegen me zei. Natuurlijk aanbad ik simpelweg de grond waarop hij liep,
iets wat ik niet erg probeerde te verhullen, moet ik tot mijn spijt zeggen’54, schreef Turing de
moeder van Morcom. Na een periode van verdriet kreeg Turing in 1931 een beurs voor
King’s College in Cambridge en ging daar wiskunde studeren. Hij schreef zijn proefschrift in
1936 en ging uiteindelijk werken als professor aan de universiteit van Cambridge.55
Enigma en Bletchley Park
In 1939, op de tweede dag van de oorlog met Duitsland, meldde Turing zich bij de
Government code and Cypher School (GC&CS), die in augustus was ondergebracht in een
victoriaans landhuis genaamd Bletchley Park.56 Door de noodsituatie verviervoudigde hier het
aantal cryptoanalisten. Naast Turing hadden ook Gorden Welchman en John Jeffries een
natuurwetenschappelijke achtergrond. Al voor het uitbreken van de oorlog had Welchman
met de GC&CS gewerkt om patronen te onderzoeken van Duitse zendercodes en frequenties.
Dit was van groot belang, omdat het door zijn onderzoek mogelijk was om verschillende
sleutelsystemen te identificeren die de Enigma-machine gebruikte. Niemand kon echter de
berichten zelf ontcijferen.57
De precieze werking van de Enigma-machine is voor dit onderzoek niet zo van belang.
De cruciale taak van het team op Bletchley Park was om de berichten van de Duitsers die in
geheime codetaal binnen kwamen via radiofrequenties te ontcijferen. De codebrekers
organiseerden zich op Bletchley Park in zogenaamde hutten. Hut zes verwerkte de Army and
51
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 1, 26 van 34.
Ibidem, hoofdstuk 1, 34 van 34.
53
Ibidem, hoofdstuk 2, 1 van 49.
54
Ibidem, hoofdstuk 2, 7 van 49.
55
Copeland, Turing, 6.
56
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 4, 1 van 62.
57
Ibidem, hoofdstuk 4, 2 van 62.
52
16
Air Force Enigma en hut drie vertaalde en analyseerde de berichten die door hut zes
onderschept werden.58 Hut acht stond in het teken van het onderscheppen van berichten van
de Duitse marine. Turing werd begin 1940 in hut acht geplaatst en ging een maandenlange
strijd aan om de berichten van Duitse onderzeeboten te onderscheppen.59
Om de berichten te kunnen ontcijferen werd er een beroep gedaan op eerder onderzoek
van Poolse collega’s. De methode om de mogelijke uitkomsten van de Enigma-code te
berekenen waren te talrijk om door mensen berekend te worden en machines konden dit wel.
In 1938 hadden de Polen zulke machines al gebouwd. Deze machines werden gekenmerkt
door hun tikkende geluid en werden daarom Bombes genoemd. De Duitsers pasten de
Enigma-machine echter aan, waardoor deze Poolse Bombes onbruikbaar werden.60 Aan het
begin van 1940 kwam Turing met een ontwerp voor een nieuwe Bombe. Het apparaat werd in
het voorjaar van 1940 geïnstalleerd op Bletchley Park en het project rondom deze eerste
Bombe werd Victory genoemd.61
De werking van deze Bombe is uiterst technisch van aard en het is in dit verband dan
ook niet relevant om hier uitgebreid op in te gaan. Wat wel van waarde is om te weten is dat
de Enigma-code met de intrede van de Bombe nog niet gekraakt was, omdat de machines
alleen alle mogelijke instellingen konden nagaan. De sleutel moest gevonden worden door
berichten te analyseren en er vaak voorkomende zinnen uit te filteren. Turing verzon hier
decryptiemethoden voor.62
Ook op persoonlijk vlak vonden er tijdens de oorlog gebeurtenissen plaats voor
Turing. Zo verloofde hij zich in het voorjaar van 1941 met zijn collega Joan Clarke, die ook
werkzaam was in hut acht. Hij was echter heel eerlijk en vertelde haar daarom een paar dagen
later dat hij ‘homoseksuele neigingen’ had. Clarke liet zich hier echter niet door beïnvloeden
en ze bleven verloofd.63 De verloving hield de hele zomer stand, maar na een vakantie in
augustus datzelfde jaar besloot Turing toch een punt achter de verloving te zetten, vanwege
zijn voorkeur voor mannen. Hij liet dit Clarke weten door middel van een brief met de laatste
regels van The ballad of Reading Goal van Oscar Wilde. Hij vertelde het team op Bletchley
Park dat de verloving was verbroken, maar niet waarom. Hij en Clarke bleven wel beiden
werkzaam op Bletchley Park.64
58
Copeland, Turing, 47.
Ibidem, 48.
60
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 4, 11 van 62.
61
Copeland, Turing, 63.
62
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 4, 53 van 62.
63
Ibidem, hoofdstuk 4, 34 van 62.
64
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 4, 42 van 62.
59
17
De codebrekers spendeerden veel tijd aan het decoderen en uiteindelijk was het werk
succesvol. In 1943 werden er zo’n vierentachtigduizend Enigma-berichten per maand
onderschept.65 Sommige historici beweren zelfs dat het breken van de Enigma-code, waar
Turing een hoofdrol bij speelde, de Tweede Wereldoorlog met ongeveer twee jaar verkort
heeft.66
Arrestatie en dood
Na de oorlog ging Turing werken voor de universiteit van Manchester en deed hij onderzoek
naar kunstmatige intelligentie. Hij hield zich onder andere bezig met de vraag of machines net
zo konden denken als het menselijk brein.67 De winter van 1952 vormde een keerpunt in het
leven van Turing. Hij werd toen namelijk opgepakt voor ‘grove onzedelijkheid’ naar
aanleiding van een seksuele relatie met een man genaamd Arnold Murray. Dit was in strijd
met artikel elf van de wijziging van het Wetboek van Strafrecht van 1885.68
Naar aanleiding van een inbraak op 23 januari 1952, waar Arnold medeplichtig aan
was, raakte de politie na enkele ondervragingen op de hoogte van de relatie tussen Murray en
Turing. Beide heren bekenden en Turing was uiterst eerlijk, omdat hij meende dat er een
regeringscommissie bezig was om het delict te legaliseren. Dit was echter niet het geval en de
wet bleef nog tot 1967 van kracht.69
Verder was Turing niet bang om ontmaskerd te worden, hij vond dat mensen zijn
homoseksualiteit moesten accepteren als ze vriendschappelijk met hem wilden omgaan. Er
was dus een groep mensen op de hoogte van zijn geaardheid. Zijn nonchalante houding ten
opzichte van het proces tekende hem als martelaar voor een abstracte zaak, want hij zou
bepaald niet op een vleiende manier in de publiciteit komen.70
Op 31 maart 1952 moesten Turing en Murray voorkomen en werden zij schuldig
bevonden aan twaalf aanklachten. Turing werd vrijgesproken van gevangenisstraf, mits hij
zich zou laten behandelen door een gekwalificeerde arts in het ziekenhuis van Manchester
door middel van hormoontherapie, wat hem van zijn ‘driften’ moest ‘genezen’.71
Turing bleef tijdens zijn hormoontherapie wel werkzaam op de universiteit en in april
1953 kreeg hij door de universiteitsraad een speciaal in het leven geroepen lectoraat in
65
Copeland, Turing, 7.
Ibidem, 37.
67
Ibidem, 8.
68
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 8, 2 van 54.
69
Ibidem.
70
Ibidem, hoofdstuk 8, 5 van 54.
71
Ibidem, hoofdstuk 8, 13 van 54.
66
18
computertheorie, dat een paar maanden later zou ingaan. Hij kreeg een salarisverhoging en de
vrijheid om te bepalen hoe hij zijn werk indeelde. Verder liep diezelfde maand zijn proeftijd
af en liet hij zijn hormoonimplantaat verwijderen.72 Turing was dus vrij van zijn straf en vrij
in zijn carrièrekeuzes. Zijn dood kwam voor veel mensen dan ook als een donderslag bij
heldere hemel toen hij op de avond van 7 juni 1954 zelfmoord pleegde.73
Er was veel mensen namelijk niets opgevallen en Turing had ook geen briefje
achtergelaten. Wel opmerkelijk is echter dat hij zijn testament een half jaar voor zijn dood had
aangepast.74 Hij pleegde zelfmoord door een hap uit een met cyanide besmeurde appel te
nemen. De appel lag op het nachtkastje van Turing, naast het bed waarin hij was overleden.75
Schrijver Jack Copeland is echter niet overtuigd van de zelfmoord van Turing, omdat de
vergiftigde appel niets zegt over de manier waarop Turing is overleden. Aangezien er geen
directe aanwijzingen waren voor zijn zelfmoord, bespreekt hij in zijn boek ook de
mogelijkheden van dood door een ongeluk of moord.76
Deze nieuwe benadering van Copeland laat zien dat de exacte stand van zaken wat
betreft de dood van Turing nog altijd onzeker is. Het is interessant dat Copeland ook andere
redenen zoekt, naast de voorheen meest aannemelijke reden.
72
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 8, 23 van 54.
Ibidem.
74
Ibidem, hoofdstuk 8, 26 van 54.
75
Copeland, Turing, 223.
76
Ibidem, Turing, 226.
73
19
Hoofdstuk 3. Filmanalyse The Imitation Game77
Het verhaal
De film vertelt het verhaal van Alan Turing en schakelt hierbij tussen drie verschillende
periodes uit zijn leven. Deze periodes worden afgewisseld door middel van flashbacks en
flashforwards en de film speelt zich voornamelijk af op Bletchley Park in de Tweede
Wereldoorlog. Hier maakt Turing deel uit van een geheim team dat de Enigma-code moet
zien te kraken. Dit samenwerkingsverband blijkt lastig voor eenling Turing en hij stuit op veel
weerstand als hij een machine ontwikkelt die de Enigma-code moet gaan kraken. Uiteindelijk
blijkt de machine echter te werken en mag Turings team door middel van een geheim
programma genaamd Ultra berichten onderscheppen. Uiteindelijk winnen de geallieerden de
Tweede Wereldoorlog en mogen Turing en zijn collega’s weer terug naar de universiteit om
les te geven.
De flashbacks zijn naar Turings tragische jeugdleven op Sherborne School rond 1928,
waar hij het mikpunt is van pesterijen en hij een vriendschap ontwikkelt met Christopher
Morcom. De vriendschap verandert bij Turing echter al snel in een verliefdheid en hij komt na
een vakantie tot de tragische ontdekking dat zijn enige vriend is overleden ten gevolge van
tuberculose. De derde periode (1952) in Turings leven laat zijn veroordeling vanwege zijn
homoseksualiteit zien en de bijbehorende straf: hormoontherapie. Naar aanleiding van een
inbraak in Turings woning, start een detective een onderzoek naar hem. Hij denkt namelijk
dat Turing bij andere zaken betrokken is geweest, zoals spionage voor de Sovjet-Unie, maar
stuit op verontwaardiging als blijkt dat Turing geen spion was, maar juist een oorlogsheld.
Soul of the past
Zoals eerder beschreven schuift Davis een aantal aspecten naar voren die filmmakers kunnen
toepassen om de historische authenticiteit in een film te vergoten. Een aspect daarvan is onder
andere de soul van een periode. Volgens Davis wordt een film geloofwaardig als de values,
relations, en issues van een periode correct worden weergegeven.78 In dit hoofdstuk worden
twee fragmenten geanalyseerd op basis van deze soul. Daarbij wordt nagegaan of de
gebeurtenissen kloppen met de werkelijkheid. Om bepaalde issues te analyseren is vooral de
narratieve laag van belang. Daarbij moeten de getoonde gebeurtenissen naast het
77
The Imitation Game. BLURAY, directed by Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en
The Weinstein Company, 2015.
78
Davis,’“Any resemblance to persons living or dead”’, 279.
20
historiografisch debat worden gelegd. De gekozen fragmenten bestaan uit een confrontatie
tussen Turing en zijn collega John Cairncross en een bezoek van zijn ex-verloofde Joan
Clarke tijdens zijn hormonale behandeling.
Analyse fragment 1: ‘If you tell them my secret. I’ll tell them yours.’
Deze scène maakt de kijker getuige van het werk op Bletchley Park. Turing is binnen aan het
werk met zijn collega’s en vraagt zijn collega Peter om de gedecodeerde berichten van half
zeven, maar krijgt geen reactie en Peter loopt snel het vertrek uit, waardoor hij tegen Turing
aan botst die vervolgens allerlei papieren op de grond laat vallen.
Tijden het oprapen van de papieren blijft Turings blik hangen op iets wat hij op het
bureau voor hem ziet liggen. Hij staat op en pakt het voorwerp wat zijn aandacht trok: een
Bijbel. Als hij de Bijbel openslaat valt deze open op een hoofdstuk uit Mattheüs. Turing
herinnert zich een vers uit Mattheüs als sleutelcode die door de gezochte spion op Bletchley is
gebruikt. De Bijbel is van zijn collega John Cairncross en Turing trekt de conclusie dat hij de
spion is naar wie ze zochten.
Cairncross is zich bewust van wat Turing heeft gezien en verzoekt een andere collega
de ruimte te verlaten. De twee heren kijken elkaar aan, waarop Turing zegt dat hij Cairncross
moet aangeven als spion. Cairncross antwoordt vervolgens dat hij dit niet hoeft te doen, want
als Turing zijn geheim vertelt aan het hoofd, dan geeft hij Turing op zijn beurt aan als
homoseksueel. Om dit dreigement kracht bij te zetten zegt Cairncross: ‘Weet je wat ze met
homoseksuelen doen? Je zult nooit meer kunnen werken en je geliefde machine, die zal je
nooit meer zien.’79 Turing geeft hier geen antwoord op en na Turing een schouderklopje te
geven loopt Cairncross weg.
Het is vooral deze scène die veel commentaar heeft gekregen met het oog op de
historiografie. Het is namelijk de vraag of er wel zorgvuldig is omgegaan met de issues uit de
weergeven periode en of de weergegeven gebeurtenis wel historisch correct is. In het
volgende citaat uit een artikel in The Guardian staat dit ook ter discussie:
Cairncross was at Bletchley Park, but he was in a different unit from Turing. As Turing’s
biographer Andrew Hodges, on whose book this film is based, has said, it is “ludicrous” to
imagine that two people working separately at Bletchley would even have met. Security was
far too tight to allow it. In his own autobiography, Cairncross wrote: “The rigid separation of
79
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’28’24’’.
21
the different units made contact with other staff members almost impossible, so I never got to
know anyone apart from my direct operational colleagues.”80
De connectie tussen Turing en Cairncross is historisch niet correct en het gesprek heeft
waarschijnlijk niet eens plaatsgevonden, omdat de kans groot is dat de twee heren elkaar dus
niet eens kenden. Wel is bekend dat Cairncross werkzaam was als Sovjetspion en zichzelf
nota bene de Enigma-spion noemde. Hij werkte nog geen jaar op Bletchley Park, tussen
augustus 1942 en maart 1943. Hij onderschepte onder andere Lufftwaffe-berichten en steunde
de Russen met cryptologische hulp.81 Volgens de historiografie heeft Cairncross zich dus wel
degelijk schuldig gemaakt aan spionage, maar dat Cairncross dus maar korte periode op
Bletchley Park werkte en daar ook nog eens werkzaam was op een andere afdeling maakt het
onwaarschijnlijk dat het weergegeven gesprek heeft plaatsgevonden. Een ander thema dat
naast spionage in dit fragment terug te vinden is, is homoseksualiteit.
Turing wordt bedreigd vanwege zijn homoseksualiteit, waar hij eerder in de film voor
uit is gekomen tegen Cairncross. Los van het aspect dat het gesprek waarschijnlijk niet heeft
plaatsgevonden kunnen de weergegeven issues rondom homoseksualiteit wellicht iets
vertellen over het onderwerp homoseksualiteit in de Tweede Wereldoorlog.
Seksuele relaties tussen mannen waren illegaal tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit
viel onder grove onfatsoenlijkheid (gross indecency) en werd bestraft in Engeland en Wales.
Deze wet was van kracht tussen 1885 en 1967.82 De inhoud van de bedreiging van Turing
door Cairncross is dus niet geheel onwaarschijnlijk. Voor een veroordeling moesten er echter
wel aanwijzingen zijn voor seksuele handelingen met mannen. Als deze er waren is de schrik
van Turing in dit fragment zeker terecht.
Aangezien het gesprek volgens historiografische bronnen niet heeft plaatsgevonden,
kan worden gevraagd waarom het dan wel is weergeven in de film. Het kan eventueel te
maken hebben met een symbolische boodschap van de makers.
De symboliek van deze scène zit hem in de bedreiging zelf. Cairncross zegt letterlijk:
‘Je zult je geliefde machine niet meer zien’.83 Eerder in de film heeft Turing de door hem
80
Alex von Tunzelmann, ‘The Imitation Game. Inventing a new slander to insult Alan Turing’ (versie 20
november 2014), http://www.theguardian.com/film/2014/nov/20/the-imitation-game-invents-new-slander-toinsult-alan-turing-reel-history (13 oktober 2015).
81
Zdzisław Kopera, ‘Summary report of the state of the Sovjet Military Sigint in november 1942 noticing
Enigma’, Cryptologia 35 (2011) 3, 247-256, aldaar 254.
82
Pullen, ‘Heroic gay characters in popular film’, 411.
83
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’28’34’’.
22
ontworpen machine ‘Christopher’ genoemd, naar zijn jeugdliefde.84 Dat Cairncross zegt dat
Turing zijn geliefde machine door zijn eventuele straf nooit meer gaat zien kan dus
dubbelzinnig worden opgevat. De opmerking kan namelijk ook worden geïnterpreteerd als:
‘Dan zie je-, je geliefde Christopher niet meer’. Dit is dubbel pijnlijk voor Turing, aangezien
hij zijn vriend Christopher al eerder heeft verloren en nu ook zijn werk en creatie kan
verliezen door eventuele veroordeling.
Verder is de confrontatie in de film mijns inziens bedoeld om de kijker te laten inzien
dat er destijds sprake was van homofobie en dat het dus zeker geen voordeel was om
homoseksueel te zijn. Dit moesten homoseksuelen net als Turing als een geheim met zich
meedragen, omdat het werk kon beïnvloeden en men slachtoffer kon worden van eventuele
chantage. De kijker wordt echter ook beïnvloed om stelling te nemen, want door close-ups
van het geschokte gezicht van Turing gaat de kijker meevoelen met zijn verdriet en angst. Er
wordt daardoor een gevoel van sympathie en medeleven gecreëerd bij de kijker. Turing wordt
neergezet als slachtoffer van het systeem en de dubbele betekenis achter de machine
bestempelt nog meer de slachtofferrol die Turing als homoseksuele man op zich neemt. Hij
heeft namelijk al eens iemand verloren, nu wellicht ook nog zijn werk en creatie.
Analyse fragment 2: ‘Now, if you wish you could have been normal … I can promise you
I do not.’
De tweede scène speelt zich af in een andere periode in Turings leven, namelijk de periode
vlak voor zijn dood.85 Na zijn veroordeling is Turing thuis en komt Joan Clarke op bezoek. Ze
treft Turing in een ochtendjas, in een rommelig huis vol oude etensresten. Als Turing opruimt
laat hij een glas vallen en legt Clarke uit dat dit komt door de medicijnen die hij heeft
gekregen. Clarke schrikt hiervan en zegt dat hij haar had moeten schrijven en dat ze dan zou
hebben getuigd in zijn rechtszaak. Hierop antwoordt Turing door te zeggen dat ze niet kon
getuigen tegen het feit dat hij homoseksueel is.
Clarke zegt vervolgens dat ze hem wil helpen en dat hij het niet alleen hoeft te doen.
Hierop antwoordt Turing, terwijl hij kijkt naar zijn uitgestalde computermachine in de
woonkamer, dat hij niet alleen is en nooit alleen is geweest. ‘Christopher is become so smart’,
84
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 43’37’’.
85
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’42’14”- 01’48’29”.
23
zegt hij met een liefdevolle blik op zijn machine. 86 Verder stelt hij dat hij niet meer kan
werken als hij zijn hormonale behandeling niet voortzet en ze ‘hem’ van hem afpakken.
Hierna barst Turing in huilen uit en er volgt een emotioneel gesprek.
Turing bespreekt met Clarke dat hij het betreurt dat hij niet ‘normaal’ is. Clarke geeft
hem vervolgens allemaal redenen waarom het juist goed is dat hij niet normaal is, omdat hij
anders deze geweldige dingen niet had kunnen doen. Het fragment en de film zelf sluiten af
met een fragment van Turing alleen in zijn woonkamer. Hij kijkt nog één keer liefdevol naar
zijn machine, doet de lichten uit en verlaat de kamer.
Om binnen deze scène de soul te bespreken met een aantal concrete issues uit de
weergegeven periode, kan worden begonnen met te stellen dat dit gesprek nooit heeft
plaatsgevonden. Zoals in het vorige hoofdstuk is besproken waren Turing en Clarke inderdaad
verloofd. In de jaren van zijn hormonale behandeling hadden zij echter geen contact. Clarke
wordt althans niet genoemd als een van de weinige intieme vrienden met wie Turing in de
laatste jaren voor zijn dood contact had.87
Het weergegeven gesprek is dus fictief, maar kan wel geïnspireerd zijn op de relatie
tussen Turing en Lyn Newman. Zij was de vrouw van Turings vriend Max Newman en er
vond tijdens en na zijn behandeling een briefwisseling tussen hen plaats, waarin Turing
volgens haar zijn terughoudendheid ten opzichte van zijn homoseksualiteit had laten vallen.88
Het gesprek is dus niet op historische feiten gebaseerd, maar er zijn wel symbolische
betekenissen in de scène verborgen.
Ten eerste wordt Turing neergezet alsof hij ziek is van de hormonale behandeling en
niet tot werken in staat is. Dit kan bijdragen aan de slachtofferrol die Turing als homoseksuele
man in de jaren vijftig moest dienen. In werkelijkheid ging Turing tijdens zijn behandeling in
de zomer van 1952 op vakantie naar Noorwegen en bezocht hij bijeenkomsten aan de
universiteit. Daarnaast werden zijn intellectuele prestaties op het gebied van biologische
theorie steeds omvangrijker, volgens sommige endocrinologen.89 Dit kwam doordat Turing
onderzoek deed naar onder andere de hormonen die hij toegediend kreeg. Het getoonde beeld
van een huilerige, verzwakte Turing is dus niet authentiek, gezien hoe actief hij tijdens zijn
straf was. Zijn intellectuele prestaties laten ook zien dat hij nog wel kon werken.
86
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’43’54”.
87
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 8, 25 van 54
88
Ibidem, hoofdstuk 8, 14 van 54.
89
Ibidem, hoofdstuk 8, 15 van 54.
24
Ten tweede noemt Turing zijn machine wederom ‘Christopher’. In werkelijkheid
noemde Turing zijn machine Bombe, zoals beschreven in hoofdstuk twee. Deze benaming
klopt dus niet. De reden waarom scriptschrijver Graham Moore hiervoor heeft gekozen is, dat
hij door middel van een dramatische vinding wilde overbrengen wat het werk betekende voor
Turing zelf.90
Deze dramatische manier om Christopher te verbinden met Turings professionele werk
is niet nieuw. In het toneelstuk Breaking the Code uit 1986, is dit namelijk ook al gedaan.
Pullen zegt hierover dat dit verband met een tragische bedoeling wordt gelegd om te laten
zien dat Turing de dood van Christopher heeft omgezet in iets positiefs, namelijk nieuw leven
scheppen op het gebied van kunstmatige intelligentie.91
Dan is er nog de boodschap van Clarke aan Turing, die tevens dient als boodschap aan
de kijker:
No one normal could have done that. Do you know, this morning… I was on a train that went
through a city that wouldn’t exist if it wasn’t for you. I bought a ticket from a man who would
likely be dead if it wasn’t for you. I read up on my work… a whole field of scientific inquiry
that only exists because of you. Now, if you wish you could have been normal… I can
promise you I do not. The world is an infinitely better place precisely because you weren’t.92
Door dit citaat uit de film lijkt het alsof de filmmakers willen benadrukken hoezeer Turings
werk van belang is geweest voor het winnen van de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast schuilt
in deze woorden de boodschap dat Turing door zijn ‘anders’ zijn in staat zou zijn geweest de
Enigma-code te kraken en zijn academische werk te verwezenlijken. Pullen stelt dat de
tragische elementen van Turings leven hem in staat stelden om zichzelf zo te innoveren, maar
dat deze persoonlijke innovatie voornamelijk berustte op zijn ‘anders’ zijn. Hij doelt hier
voornamelijk op Turing als homoseksuele man in een heteroseksuele wereld, waardoor hij de
identiteit van ‘anders zijn’ aannam.93 Omwille van dit anders zijn wordt Turing in deze
fictieve scène neergezet als oorlogsheld, vooral door de uitspraken van Clarke.
90
David Cox, ‘The Imitation Game. Alan Turing’s outsider status fuelled his genius’ (versie 14 november 2014),
https://www.theguardian.com/science/2014/nov/14/imitation-game-alan-turing-benedict-cumberbatch (11
februari 2016).
91
Pullen, ‘Heroic gay characters in popular film’, 408.
92
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’46’30”.
93
Pullen, ‘Heroic gay characters in popular film’, 408.
25
Deelconclusie
De soul van het verleden komt in deze scenes vooral terug in issues en relations die spelen op
persoonlijk niveau. De weergegeven relations kloppen in beide scènes niet, waarbij er bij de
eerste überhaupt geen sprake is van een relatie tussen de twee personen in de historiografie.
De weergegeven issues staan voornamelijk in het teken van homoseksualiteit en bij de eerste
ook van spionage. Naast het feit dat de weergegeven verhoudingen tussen de personen in de
scènes fictief zijn en niet op historische feiten zijn gebaseerd lijken de beide scènes allebei
hetzelfde doel te dienen, namelijk Turing wegzetten als meelijkwekkende homoseksuele man
in een wereld vol homofobie.
Daarnaast legt Clarke een verbinding tussen Turings ‘anders zijn’ en zijn succesvolle
prestaties. Deze weergave sluit goed aan bij het fenomeen van het heroic gay character dat
Pullen schetst. Door middel van tragische vastberadenheid kan een personage door zijn
‘anders zijn’ iets bereiken en zijn tragiek omzetten in iets positiefs. Dit is precies wat Turing
volgens Clarke heeft gedaan, zo blijkt uit de scène met hun gesprek. Daarnaast ondersteunt de
scène met de chantage de tragiek van Turings leven en zijn ‘anders zijn’.
De symbolische boodschap wordt ondersteund door een niet-authentieke weergave van
Turing als persoon en van zijn omgeving; beide gesprekken hebben nooit plaatsgevonden en
Turing wordt neergezet als een emotioneel slachtoffer van het systeem. De soul of the past is
onjuist weergegeven in deze twee scènes, om een symbolische boodschap te onderstrepen.
Strangeness of the past
De historische feiten lijken binnen het narratief dus niet helemaal te kloppen. Het is de vraag
of de film desondanks iets authentieks kan weergeven. Historische authenticiteit kan in een
film ook bereikt worden door de strangeness of the past te benadrukken. Om een goede
period look van het verleden te schetsen noemt Davis het gebruik van period props en locaties
als voorbeelden.94
Voor deze analyse wordt gekeken hoe filmische middelen gebruikt zijn om The
Imitation Game historisch authentiek te maken. Voor deze analyse van de look van het
verleden wordt de beginscène gebruikt.95 Hier is de reis te zien die Turing aflegt vanuit
Londen naar Bletchley Park. Er vindt in deze scène amper conversatie plaats tussen Turing en
94
Davis, “’Any resemblance to persons living or dead’”, 279.
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 05’45”- 08’00”.
95
26
andere personen, waardoor de scène zo goed mogelijk op de period look kan worden
geanalyseerd, zonder de bijkomstigheid van andere narratieve zaken.
Analyse fragment 3: ‘This country is at war with Germany.’
De scène begint met in het scherm een plaats- en tijdsaanduiding: Londen, 1939. Er is een
bomvolle trein te zien, met daarin kinderen die afscheid nemen van hun ouders. Turing loopt
tussen de kinderen door en is later in het fragment ook aanwezig in dezelfde trein. Vervolgens
is te zien dat Turing door een dorpje wandelt en aankomt bij Bletchley Park. Daar wordt hij
verzocht zijn papieren te laten zien en nadat hij dit gedaan heeft loopt hij het terrein van
Bletchley Park op.
Deze gespeelde beelden worden afgewisseld met archiefbeelden van de oorlogsopmars
van Duitsland. Daarnaast is er op de achtergrond een audiofragment te horen uit de originele
‘Declaration of War’ door premier Neville Chamberlain. Deze twee elementen ondersteunen
de waarheidsclaim en dienen het anders zijn van het verleden, omdat de beelden zwart-wit
zijn en het om typische stereotype beelden van de Tweede Wereldoorlog gaat. Deze beelden
zijn herkenbaar voor de kijker, vooral door de woorden van Chamberlain: ‘This country is at
war with Germany’.96
Voor een authentieke look of het past zijn de locaties in deze scène van groot belang.
Ten eerste is dat het treinstation, dat is weergegeven als het treinstation van Londen. Dit
gegeven berust op historiografische bronnen. Door evacuatie van zeventienduizend Londense
kinderen naar Buckinghamshire nam de bevolking van Bletchley toe met vijfentwintig
procent.97 De kans dat Turing in een soortgelijke trein heeft gezeten tijdens zijn reis naar
Bletchley is dus zeker aanwezig en hierdoor berust het gerepresenteerde beeld op een
authentieke weergave. Daarnaast is de locatie ook juist, voor deze scène is gebruikgemaakt
van King’s Cross Station in Londen.98 Daarnaast zijn de kinderen in
kostuums uit deze periode gekleed en lopen er soldaten rond op het station.
Een andere locatie die van groot belang is in deze scène is Bletchley Park. Het dorpje
waar Turing doorheen loopt is echter niet Bletchley, maar Chesham.99 Het dorp is dus niet
juist, maar dit is niet zo problematisch, omdat de film zich hier niet erg nadrukkelijk afspeelt.
96
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 06’46”.
97
Hodges, Het Enigma, hoofdstuk 4, 1 van 62.
98
Movieloci, ‘The Imitation Game’, http://www.movieloci.com/3177-The-Imitation-Game?snapshot=37886 (11
februari 2016).
99
Ibidem.
27
De aankomst op Bletchley Park is wel van belang, omdat zich hier een groot deel van de film
afspeelt en deze locatie in veel andere fragmenten terug te zien is. In afbeelding 1 is het in de
film getoonde Bletchley Park te zien. Als deze afbeelding wordt vergeleken met het
werkelijke Bletchley Park dat in afbeelding 2 te zien is, is meteen duidelijk dat deze
gebouwen niet overeenkomen. Voor de film is niet het echte Bletchley Park gebruikt, maar
Joyce Grove in Nettlebed.100 De locatie van Bletchley Park is dus niet authentiek, maar
de gebouwen vertonen wel gelijkenissen met betrekking tot de bouwstijl en het is dan ook een
goed alternatief.
Afbeelding 1. Aankomst op Bletchley Park in de film
Afbeelding 2. Bletchley Park
Een ander element ter versterking van een authentieke look is het gebruik van
authentieke kostuums. In de scène is Turing te zien in een bruin kostuum. De kleding die
Cumberbatch draagt in de film is gebaseerd op foto’s van Turing zelf. De kledingontwerper
van de film heeft gebruikgemaakt van vintage kleding uit de desbetreffende periode, maar
heeft de nadruk gelegd op kleuren die goed zouden staan bij de acteur. Daarnaast wist zij dat
Turing vroeger kreukelige kleding droeg en er soms onverzorgd uitzag, maar heeft ze dit niet
100
Movieloci, ‘The Imitation Game’, http://www.movieloci.com/3177-The-Imitation-Game?snapshot=37886
(11 februari 2016).
28
al te letterlijk genomen.101 Turings kleding oogt dus wel authentiek, aangezien het op foto’s
en authentieke kleding uit de Tweede Wereldoorlog gebaseerd is. Voor de beste weergave had
Turing er wat slordiger uit kunnen zien, maar dit is een detail en doet niet per se afbreuk aan
de authenticiteit van de kostuums.
Naast locaties en kostuums kunnen ook period props de historische look bevorderen.
In de scène wordt vooral gebruikgemaakt van voertuigen, zoals een trein. Of deze overeen
komt met een trein uit dezelfde periode was helaas niet te achterhalen en voor de authentieke
waarde van de film ook niet van groot belang, omdat de trein slechts enkele seconden in de
film voorkomt. Voor het gebruik van authentieke props wordt de nadruk gelegd op twee
andere shots uit de film met relevantere voorwerpen.102
Afbeelding 3. Enigma-machine
Afbeelding 4. Enigma-machine
101
Rachel Lee Harris, ‘Clothes and character. Benedict Cumberbatch in The Imitation Game’ (versie 17
december 2014), http://www.movieloci.com/3177-The-Imitation-Game?snapshot=37886 (11 februari 2016).
102
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 12’00”.
29
Voor de film is er gebruik gemaakt van een authentieke Duitse Enigma-machine uit de
Tweede Wereldoorlog. De eerste wordt aan het begin van de film getoond (afbeelding 3) en
wordt later in de film nog eens getoond (afbeelding 4), terwijl iemand het apparaat gebruikt.
Daarnaast is er voor de weergave van de Bombe in de film een replica gemaakt (afbeelding
5).103 Dit replica lijkt echter exact op de authentieke Bombe van Turing (afbeelding 6).
Daarnaast bleek in hoofdstuk twee al dat de machine een tikkend geluid maakt, wat ook het
geval is in de film. Dit tikkende geluid zorgt echter nog voor een extra betekenis, aangezien
de draaiende machine wordt afgewisseld met archiefbeelden van de Tweede Wereldoorlog.104
Op deze archiefbeelden is oorlogsgeweld te zien en doordat dit afgewisseld wordt met de
draaiende Bombe roept dit het beeld op dat er op Bletchley Park een ander soort gevecht
plaatsvond, maar dat deze twee soorten oorlog elkaar wel degelijk beïnvloedden.
Afbeelding 5. Replica Bombe
Afbeelding 6. Authentieke Bombe
103
Bletchley Park, ‘The Imitation Game. The exhibition’ (versie 10 november 2014),
http://www.bletchleypark.org.uk/content/visit/whattosee/TheImitationGameTheExhibition.rhtm (11 februari
2016).
104
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 52’54”.
30
Deelconclusie
Tijdens de analyse van de beginscène is een aantal dingen duidelijk geworden. Door middel
van filmische elementen wordt geprobeerd een zo historisch authentiek mogelijke weergave te
creëren. Door middel van archiefbeelden en een authentieke look hebben de makers de
strangeness of the past sterk naar voren laten komen. De period look is goed weergegeven
door authentieke locaties of ten minste locaties die overeenkomsten genieten met de
authentieke locaties te gebruiken. Daarnaast is geprobeerd zo dicht mogelijk bij de
authentieke kleding te komen, door gebruik te maken van foto’s van Turing en de andere
hoofdpersonen. Ook het gebruik van authentieke props of exact lijkende replica’s daarvan
komt de period look ten goede.
Verder zorgen de archiefbeelden voor een kloof tussen heden en verleden en dienen ze
een symbolische boodschap. Door af te wisselen tussen gespeelde beelden op Bletchley Park
en archiefbeelden van gevechtsvliegtuigen en oorlogsgeweld wordt er een vergelijking
gemaakt tussen de oorlog aan het front en de oorlog op Bletchley, die betrekking had op het
kraken van de Enigma-code. Hiermee laten de makers het belang van het werk op Bletchley
Park zien en wordt ook de invloed op de oorlog die door de archiefbeelden al zo bekend is
duidelijker.
Truth claim
Het derde aspect dat Davis noemt ter vergroting van authenticiteit in historische films is de
truth status of truth claim van een film. In de analyses hiervoor is al duidelijk geworden hoe
de film heeft geprobeerd, zowel op narratieve als op cinematografische wijze, historische
authenticiteit te creëren. Daarbij is de vraag op welke manier er waarheidsclaims in de film
zijn weergegeven en of deze claims meer kunnen vertellen over de bronnen waar de makers
zich op gebaseerd hebben. Hier gaat de analyse van de truth claim op in. Verder wordt er
gekeken naar wat de makers voor ogen hadden, oftewel of ze wel een zo goed mogelijk
authentiek beeld van Turing wilden geven of dat hier wellicht iets anders achter zat.
De film begint met de stelling ‘based on a true story’105, waardoor meteen duidelijk
wordt dat de film gebaseerd is op een waargebeurd verhaal. Aan het begin is echter niet
duidelijk op welke bronnen de film dan is gebaseerd. De eindscène en de aftiteling van de
film vertellen meer over de waarheidsclaims. Tijdens de eindscène is te zien dat Turing en
105
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 0’00’59”.
31
zijn collega’s op Bletchley Park na afloop van de Tweede Wereldoorlog hun papieren en
dossiers verbranden, omdat in de film is benoemd dat hun werk geheim moet blijven. Tijdens
deze beelden van een opgetogen Turing samen met zijn collega’s rondom een soort kampvuur
van dossiers komt de disclaimer in beeld, samengevoegd met muziek van Alexandre Desplat
op de achtergrond.106
De disclaimer in de eindscène begint met de zin: ‘After a year of governmentmondated hormonal therapie, Alan Turing committed suicide on June 7th, 1954.’ Meteen
daarachter, in een losse zin, volgt: ‘He was 41 years old.’ Door dit los te plaatsen wilden de
makers mogelijk benadrukken hoe jong Turing was toen hij zelfmoord pleegde, wat bijdraagt
aan de tragiek van zijn lot. Verder is de stelling dat Turing na een jaar van opgelegde
hormonale therapie, zelfmoord pleegde wat uit zijn verband gerukt.
Zoals in hoofdstuk twee al is gebleken stopte Turing in het voorjaar van 1953 al met
de hormonale behandeling. Tussen het stoppen van de behandeling en de werkelijke dood van
Turing zat dus nog een jaar. De makers lijken door middel van deze zinnen in de disclaimer
echter te beweren dat Turing na een jaar van hormonale behandelingen zelfmoord pleegde,
waardoor ze dus een verband leggen tussen de hormonale behandeling en zijn zelfmoord.
Hiervan is in de historiografie over Turing echter geen sprake. Verder zijn er op basis van de
historiografie over Turing vraagtekens te plaatsen bij het feit dat zij Turings dood
bestempelen als zelfmoord. Dit is de meest gangbare verklaring voor Turings dood, maar
zoals in hoofdstuk twee al bleek noemt Copeland nog twee mogelijke scenario’s voor zijn
dood.
De disclaimer gaat verder met: ‘Between 1885 and 1967, approximately 49.000
homosexual men were convicted of gross indecency under Britain Law. In 2013, Queen
Elizabeth II granted Turing a posthumos royal pardon, honoring his unprecedented
achievements’. Deze twee beweringen berusten zeker op historische feiten (pagina 15 en 18
van deze scriptie), maar interessanter is om na te gaan waarom juist deze feiten in de
disclaimer genoemd worden. De disclaimer lijkt de tragiek van Turings leven met deze zinnen
te onderstrepen. Daarnaast lijkt de rangschikking van de zinnen in de disclaimer steeds meer
te benadrukken dat Turings einde tragisch was en dat hij pas zestig jaar na zijn dood
erkenning heeft gekregen voor zijn verdiensten, wat de tragiek nog versterkt.
De disclaimer gaat vervolgens verder door te stellen dat historici denken dat het
kraken van de Enigma-code de oorlog met twee jaar heeft verkort, waardoor veertien miljoen
106
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’48’40”- 01’50’08”.
32
levens zijn gespaard. Er zijn inderdaad historici die dit beweren.107 Hierdoor wordt Turings
werk voor het verdere verloop van de oorlog nogmaals benadrukt. Daarna wordt Turing in de
disclaimer geëerd vanwege zijn academische prestaties:‘Turing’s work inspired generations of
research into what scientists called Turing machines. Today, we call them computers’. Hieruit
blijkt dat Turing niet alleen van belang is geweest door zijn werk in de Tweede Wereldoorlog,
maar ook voor het feit dat nagenoeg iedereen gebruikmaakt van computers. De film eindigt en
de aftiteling begint met de woorden: ‘Based on the book: ‘Alan Turing: The Enigma by
Andrew Hodges’.108
De film beweert het weergegeven verhaal te hebben gebaseerd op de biografie van
Hodges. Zoals al bleek uit de eerdere analyses stroken sommige fragmenten in het geheel niet
met wat er in deze biografie genoemd is. Daarnaast heeft Hodges zelf ook al eens aangegeven
dat elementen in de film niet stroken met zijn biografie over Turing (pagina 21 van deze
scriptie). De analyses vergeleken met de historiografie laten dus zien dat deze truth claim op
het boek van Hodges niet helemaal opgaat voor sommige fragmenten. Mogelijk heeft dit te
maken met het doel van de film. Daarom is de vraag wat eigenlijk het doel van regisseur
Tyldum achter de weergave van Turing in The Imitation Game was relevant.
Regisseur Tyldum geeft in een interview aan dat hij historische accuraatheid
belangrijk vindt, maar dat een film over een biografie nooit helemaal accuraat kan zijn.109 Een
film moet namelijk ook emotionele accuraatheid overbrengen op het publiek, want dit is net
zozeer van belang.110 Als het voor Tyldum van groot belang was om deze emotionele kant
van het verhaal te belichten, dan kan worden afgevraagd wat zijn doel van de weergave van
Turing als persoon was.
Hierover zegt hij: ‘It's the story about the outsider. To me I wanted to make a
celebration about being different, and also how important it is to actually celebrate those who
are different than us instead of fear them.’111 Voor Tyldum was het dus van belang dat het
‘anders’ zijn van het personage Turing benadrukt werd in de film. Het eren van de ‘outsider’
107
Copeland, Turing, 38.
The Imitation Game. BLURAY, regie Morten Tyldum. 29 augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The
Weinstein Company, 2015, 01’50’08”.
109
Eliana Dockterman, ‘The Imitation Game director explains why the movie didn’t stick to history’ (versie 20
februari 2015), http://time.com/3709298/imitation-game-history/ (11 februari 2016).
110
Ibidem.
111
NPR, ‘In Imitation Game, an outsider takes center stage’ (versie 29 november 2014),
http://www.npr.org/2014/11/29/364759172/in-imitation-game-an-outsider-takes-center-stage (11 februari
2016).
108
33
was dus van groot belang. Dit is in overeenstemming met wat de disclaimer naar voren laat
komen.
Deelconclusie
De zinnen in de disclaimer benadrukken voornamelijk de tragedie rondom het personage
Turing en deze tragedie staat, zoals al eerder besproken, in verbinding met Turings ‘anders
zijn’. Dit ‘anders zijn’ is volgens Tyldum een aspect dat hij uitdrukkelijk naar voren wilde
brengen. Daarnaast pleit hij wel voor historische accuraatheid, maar stelt ook dat de
emotionele dimensie van het verhaal voor hem belangrijk was tijdens het maken van de film.
Dit is goed te zien in hoe er is omgesprongen met de feiten.
De film beweert dat het verhaal gebaseerd is op de biografie van Hodges, maar zoals
blijkt uit de eerdere analyses ondersteunen deze waarheidsclaims de gebeurtenissen in de
fragmenten niet, omdat ze niet overeenkomen. De waarheidsclaim is niet geheel juist en in de
film wordt losjes omgesprongen met het boek. Daarnaast staat de disclaimer volledig in het
teken van het doel van de regisseur: het eren van de ‘outsider’ Alan Turing.
34
Conclusie
Voor veel historici is de slechte omgang met de historische authenticiteit in films een veel
voorkomend kritiekpunt. Voor dit onderzoek lag de nadruk op de weergave van het leven van
Alan Turing, in het bijzonder de rol van het begrip heroic gay character, en wat deze
weergave betekent voor de historische authenticiteit van de film The Imitation Game. Om na
te gaan of deze authenticiteit in het geding is gekomen in de film, is de film geanalyseerd op
drie aspecten die volgens Davis ter vergroting van de authenticiteit zorgen.
Ten eerste is de soul of the past onjuist weergegeven. De weergegeven verhoudingen
tussen de personen in de eerste twee geanalyseerde scènes zijn fictief en komen niet overeen
met de algemene opvattingen in de historiografie over Turing. Daarnaast dienen deze
fragmenten hetzelfde doel, namelijk Turing wegzetten als een meelijwekkende homoseksuele
man in een wereld vol homofobie en als slachtoffer van het systeem. Deze weergave van
Turing in deze scènes sluit aan bij het door Pullen geschetste heroic gay character. De scènes
benadrukken namelijk de symbolische boodschap dat Turing door zijn ‘anders zijn’ de tragiek
kan omzetten in iets positiefs, namelijk de Enigma-code kraken en zijn academische werk
verwezenlijken. Tevens is deze omzetting mogelijk een verzinsel van de makers om de kijkers
emotioneel te betrekken bij Turings persoonlijke leven. De soul of the past is dus onjuist
weergegeven om een symbolische boodschap te onderstrepen.
In tegenstelling tot de soul of the past hebben de filmmakers de strangness of the past
wel sterk naar voren laten komen, namelijk door het gebruik van archiefbeelden en een
authentieke look. Verder werd deze strangeness ook benadrukt door de bevooroordeelde
houding ten opzichte van homoseksualiteit te representeren. De authentieke look werd bereikt
door het gebruik van authentieke locaties, kleding en- props of exact lijkende replica’s ervan.
Daarnaast is de boodschap van deze geanalyseerde scène interessant, doordat de afwisseling
tussen gespeelde beelden op Bletchley Park en archiefbeelden met oorlogsgeweld, de makers
het belang van Turings werk op Bletchley Park willen symboliseren. Dit is een andere kijk op
de Tweede Wereldoorlog dan de archiefbeelden, die voor het publiek al zo bekend zijn.
Ten derde is er in de film gebruikgemaakt van een truth claim. De zinnen in de
disclaimer benadrukken echter voornamelijk de tragedie rondom het personage Turing en
deze tragedie staat in verbinding met Turings ‘anders zijn’. Dit ‘anders zijn’ is volgens de
regisseur een aspect dat hij uitdrukkelijk naar voren wilde brengen. Daarnaast beweert de film
te zijn gebaseerd op de biografie van Hodges, maar zoals in de analyse van de soul al bleek is
daar niet correct mee omgesprongen. De regisseur zegt historische accuraatheid voor ogen te
35
hebben gehad, maar stelt ook dat de emotionele dimensie van het verhaal voor hem van
belang was.
Naast de soul of the past is de truth claim dus ook doordrongen van dezelfde
symbolische boodschap. De weergave van Turing is niet authentiek, omdat zijn weergave niet
overeenkomt met de behandelde historiografie. Daarnaast staat zijn weergave volledig in het
teken van een martelaar die door tragische vastberadenheid goede daden heeft kunnen
verwezenlijken. Turing dient in The Imitation Game dus zeker zijn functie als heroic gay
character. Deze weergave doet afbreuk aan de authenticiteit van de film, doordat er
gebeurtenissen plaatsvonden in de film, die in werkelijkheid nooit hebben plaatsgevonden. De
filmmakers hebben echter wel de juiste strangeness of the past naar voren gebracht. De look
of the past is zeker authentiek te noemen en voor een goed uiterlijk van de gerepresenteerde
tijd biedt de film wel uitkomst.
Aangezien de spanning tussen geschreven geschiedenis en visuele geschiedenis
centraal stond in dit onderzoek, kan naar aanleiding van deze analyse de conclusie getrokken
worden, dat de geschreven biografieën een beter medium zijn voor een analyse over Turings
leven. De film heeft het doel om Turings rol als ‘outsider’ te eren en hierdoor is de emotionele
dimensie van het verhaal en zijn ‘anders zijn’ te sterk benadrukt. De film is wel interessant als
er wordt gekeken naar het uiterlijk van de gerepresenteerde tijd. De representatie van het
verleden in films is dus zeker niet nutteloos. Het medium leent zich echter beter voor de
weergave van het uiterlijk van een periode. Voor een goede tijdsgeest en authentieke
weergave van Turing bieden de boeken meer uitkomst. Voor historische feiten in The
Imitation Game moet de kijker erg opletten en volstaat de eerste zin van de film uitstekend als
opdracht: ‘Are you paying attention?’.
36
Literatuurlijst
Literatuur

Copeland, Jack, Turing. Pioneer of the information age (Oxford 2012).

Davis, Nathalie Zemon, ‘“Any resemblance to persons living or dead”. Film and the
challenge of authenticity’, Historical Journal of Film, Radio and Television 8 (1988)
3, 269-283.

Herlihy, David, ‘Am I on camera? Other reflections on films and history’, The
American Historical Review 93 (1988) 5, 1186-1192.

Hesling, Willem, ‘The Past as story. The narrative structure of historical films’,
European Journal of Cultural studies 4 (2001) 2, 189-205.

Hodges, Andrew, Het Enigma (Amsterdam 2015) kabo/bol.com e-book [vertaling
door Patty Adelaar e.a. uit The Enigma (Londen 2014)].

Hughes-Warrington, Marnie, History goes to the movies. Studying history on film
(Londen 2007).

Kopera, Zdzisław, ‘Summary report of the state of the Sovjet Military Sigint in
november 1942 noticing Enigma’, Cryptologia 35 (2011) 3, 247-256.

Lorenz, Chris, De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de
geschiedenis (Amsterdam 2008).

Pullen, Christopher, ‘Heroic gay characters in popular film. Tragic determination and
the everyday’, Continuum. Journal of Media & Cultural Studies 25 (2011) 3, 397-413.

Rosenstone, Robert, ‘History in images/history in words. Reflections on the possibility
of really putting history onto film’, The American Historical Review 93 (1988) 5,
1173-1185.

Rosenstone, Robert, Visions of the past. The challenge of film to our idea of history
(Cambridge 1995).

Toplin, Robert Brent, Reel history. In defense of Hollywood (Kansas 2002).

Toplin, Robert Brent, ‘The filmmaker as historian’, The American Historical Review
93 (1988) 5, 1210-1227.

Vos, Chris, Bewegend verleden. Inleiding in de analyse van films en
televisieprogramma’s (Amsterdam 2007).

White, Hayden, ‘Historiography and historiophoty’, The American Historical Review
93 (1988) 5, 1193-1199.
37
Verantwoording literatuur

Hodges, Andrew, Het Enigma (Amsterdam 2015) kabo/bol.com e-book [vertaling
door Patty Adelaar e.a. uit The Enigma (Londen 2014)]. Dit boek betreft een digitaal
boek en tevens een vertaling. Deze specifieke combinatie van literatuur is niet
opgenomen in de Onderzoekgids (pagina 55) en daarom is deze voetnoot opgesteld.
Artikelen op websites

David Cox, ‘The Imitation Game. Alan Turing’s outsider status fuelled his genius’
(versie 14 november 2014),
https://www.theguardian.com/science/2014/nov/14/imitation-game-alan-turingbenedict-cumberbatch (11 februari 2016).

Eliana Dockterman, ‘The Imitation Game director explains why the movie didn’t stick
to history’ (versie 20 februari 2015), http://time.com/3709298/imitation-game-history/
(11 februari 2016).

Rachel Lee Harris, ‘Clothes and character. Benedict Cumberbatch in The Imitation
Game’ (versie 17 december 2014), http://www.movieloci.com/3177-The-ImitationGame?snapshot=37886 (11 februari 2016).

Servaas van der Laan, ‘De Oscars kijken of negeren?’ (versie 27 februari 2011),
http://www.nrcnext.nl/blog/2011/02/27/de-oscars-kijken-of-negeren/ (26 januari
2016).

NPR, ‘In Imitation Game, an outsider takes center stage’ (versie 29 november 2014),
http://www.npr.org/2014/11/29/364759172/in-imitation-game-an-outsider-takescenter-stage (11 februari 2016).

Tim Teeman, ‘The Imitation Game’s big gay lie’ (versie 3 februari 2015),
http://www.thedailybeast.com/articles/2015/02/03/the-imitation-game-s-big-gaylie.html (20 januari 2016).

Alex von Tunzelmann, ‘The Imitation Game. Inventing a new slander to insult Alan
Turing’ (versie 20 november 2014),
http://www.theguardian.com/film/2014/nov/20/the-imitation-game-invents-newslander-to-insult-alan-turing-reel-history (7 januari 2016).

Coen van Zwol, ‘Waargebeurd, maar toch zeker niet zo?’ (versie 18 februari 2015),
http://www.nrc.nl/handelsblad/2015/02/18/waargebeurd-maar-toch-zeker-niet-zo1467545 (26 januari 2016).
38
Geraadpleegde websites

Bletchley Park, ‘The Imitation Game. The exhibition’ (versie 10 november 2014),
http://www.bletchleypark.org.uk/content/visit/whattosee/TheImitationGameTheExhibi
tion.rhtm (11 februari 2016).

Movieloci, ‘The Imitation Game’, http://www.movieloci.com/3177-The-ImitationGame?snapshot=37886 (11 februari 2016).
Video

The Imitation Game. BLURAY, directed by Morten Tyldum. 29 augustus 2014
(Telluride, CO): StudioCanal en The Weinstein Company, 2015.
Afbeeldingen

Afbeelding voorblad: Ifanr, ‘The Imitation Game’, http://www.ifanr.com/539862 (7
januari 2016).

Afbeelding 1: The Imitation Game. BLURAY, directed by Morten Tyldum. 29
augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The Weinstein Company, 2015,
07’47”.

Afbeelding 2: The Cumbercollective, ‘The Imitation Game exihibition at Bletchley
Park’, http://accordingtobenedict.com/history/the-imitation-game-exhibition-atbletchley-park/ (11 februari 2016).

Afbeelding 3: The Imitation Game. BLURAY, directed by Morten Tyldum. 29
augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The Weinstein Company, 2015,
12’00”.

Afbeelding 4: The Imitation Game. BLURAY, directed by Morten Tyldum. 29
augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The Weinstein Company, 2015,
01’26’22”.

Afbeelding 5: The Imitation Game. BLURAY, directed by Morten Tyldum. 29
augustus 2014 (Telluride, CO): StudioCanal en The Weinstein Company, 2015,
53’00”.

Afbeelding 6: Jack Copeland, Turing. Pioneer of the information age (Oxford 2012),
63.
39