Is Verslaving een ziekte?

ARTIKEL
Verslaving: ziekte of niet? - Sigrid Starremans
Is verslaving een ziekte? Of kun je er vanaf komen als je maar graag genoeg wilt? De afdeling
verslavingsonderzoek van het AMC hield op 17 januari een publiekssymposium over het onderwerp.
Experts belichtten verschillende kanten van het vraagstuk en gingen in debat met een (betrokken)
publiek. Een lastige discussie, zo blijkt. En wat levert het eigenlijk op om er op die manier naar te kijken?
‘Ik ben clean maar mijn verslaving is nog steeds actief,’ vertelt een vrouw uit het publiek aan de kleine
maar volle zaal in theater De Brakke Grond in Amsterdam. ‘Dat dwangmatige, dat obsessieve zit nog
steeds in mij en uit zich in andere vormen.’ Dat had ze als kind al, vervolgt ze. ‘Een pak koekjes, het ging in
één keer op. Ik heb gewoon geen rem!’ Net als de meeste mensen uit het publiek meent ze dat verslaving
een ziekte is. Veel mensen in de zaal zijn ervaringsdeskundig. Of beter gezegd: ze zijn ‘gewoon’ verslaafd.
Want zoals meerdere malen wordt aangegeven: verslaafd blijf je altijd, ook al gebruik je niet meer. Het is
een van de argumenten voor de stelling dat verslaving een ziekte is. ‘Als ik nu die fles pak, dan ga ik naar
de kloten’ is de reactie van een andere vrouw. Weer een ander: ‘Al lukt het om te stoppen, je zult nooit in
staat zijn om het middel gecontroleerd te gebruiken.’
4- GGZTotaal
Morele model
omgevingsfactoren. Met wilskracht zou het niets te
Is verslaving een ziekte? Vóórdat de, soms heftige,
maken hebben. Daarmee wordt het evenzeer een
discussie met het publiek van start gaat, hebben
ziekte als diabetes, reuma en hypertensie. Zo
drie experts hun licht over het onderwerp laten
hebben mensen met een grotere kans op
schijnen. Het is een ingewikkelde discussie met
verslaving genen die, onder andere, zorgen voor
vele haken en ogen, zo blijkt. Waarom is het
een low alcohol response. Ze kunnen beter tegen
überhaupt van belang om er op deze manier naar
drank en zijn daarom eerder geneigd om grotere
te kijken? De manier waarop we verslaving zien
hoeveelheden tot zich te nemen met alle gevolgen
heeft grote gevolgen voor hoe de maatschappij
van dien. Ook hebben ze grotere stimuli nodig om
kijkt naar de verslaafde mens, is een van de
plezier te beleven (Van den Brink: ‘En nee, dat is
argumenten. Alcoholverslaafden worden, meer dan
niet macrameeën, maar seks, drugs en rock en roll’).
bijvoorbeeld psychiatrische patiënten,
Verder zijn ze vaak impulsief en kunnen ze moeilijk
verantwoordelijk gehouden voor hun fysieke en
de balans opmaken tussen iets wat direct plezier
mentale conditie. Professor Wim van den Brink,
oplevert maar later negatief kan uitpakken. Maar
hoogleraar verslavingsonderzoek AMC-UvA, licht
heb je deze ‘moeilijke’ genen, dan betekent dat nog
toe dat de visie op verslaving de afgelopen
niet dat de verslaving zich daadwerkelijk
honderdvijftig jaar diverse malen is gewijzigd.
ontwikkelt. Dom: ‘Ook de omgeving is ongelooflijk
‘Tijdens de industriële revolutie ontstaat het idee
belangrijk. Evenals hersenfunctionaliteiten en de
dat regelmatige dronkenschap een probleem is. Je
aanwezigheid van een psychiatrische aandoening.’
kon immers met je vingers tussen de machines
Toch blijft de discussie, ook met deze wetenschap,
komen. Men vond toen dat verslaafden een gebrek
lastig. Er zijn namelijk ook talrijke argumenten aan
aan ruggengraat hebben.’
te dragen voor de stelling dat verslaving géén
Leeft dit morele model nog? Ja, zeker bij een groot
ziekte is. Dom: ‘De variabiliteit en de invloed van
deel van de bevolking. En ook bij sommige
omgevingsfactoren zijn groot. Zo had de
wetenschappers en behandelaren. Professor Geert
Drooglegging een extreem positief effect op
Dom, hoofdgeneesheer Psychiatrisch Centrum
alcohol gerelateerde schade. Wat ook heel
Broeders en hoogleraar Universiteit van Antwerpen,
spectaculair is: in 1960 was ongeveer 80% van de
denkt zelfs dat het morele model een comeback
bevolking nicotine verslaafd, in 2014 was dat nog
aan het maken is. ‘Zo wordt in België de
maar 23%! Dat komt niet door medicatie maar
behandeling nog maar gedeeltelijk vergoed. En er
omdat er maatschappelijk gezien anders tegen
is heel veel discussie over zaken als: als jij dertig
roken aan gekeken wordt.’ Een ander argument dat
jaar rookt, heb je dan nog wel recht op een
Dom noemt, en wat herhaaldelijk in de discussie
behandeling als je ziek wordt?’ Hij voorspelt dat de
terugkomt, is dat het grootste deel van de
discussie over veertig jaar zal gaan over zaken als:
verslaafden er uiteindelijk in slaagt om de
hebben mensen wel voldoende op hun gezondheid
verslaving onder controle te krijgen. Vaak ook nog
gelet? En hoe vertaalt zich dat naar de hoogte van
zonder, of met een minimale, behandeling. Dom:
verzekeringspremies?
‘Slechts tien tot zeventien procent gaat naar een
Veel huidige wetenschappers, waaronder Van den
stadium van totaal controleverlies. Bij die mensen
Brink en Dom, zijn van mening dat verslaving een
denk ik dat het echt een ziekte is.’
combinatie is van genetische, psychosociale en
5- GGZTotaal
Wat is ‘echte’ verslaving?
Als het je lukt om zelf van een verslaving af te
komen, is het dus geen ziekte? Jos Oude Bos is
ervaringsdeskundige en medeoprichter van het
Zwarte Gat, een kennisnetwerk over de
verslavingszorg. Tijdens het symposium maakt
hij deel uit van een panel op het podium, dat ook
bijdraagt aan de discussie. Hij is een van de
weinigen die er in hoge mate van overtuigd is
dat verslaving géén ziekte is. ‘Ik ben vijfentwintig
jaar clean, ik heb twaalf jaar harddrugs gebruikt.
“Het is stigmatiserend dat verslaving een ziekte is.”
Jos Oude Bos
Het is me gelukt om zelf te stoppen.’ De
uitspraak dat verslaving een ziekte zou zijn, vindt
hij stigmatiserend. ‘Het stimuleert mensen om te
blijven gebruiken.’ Als Jolande Bastiaans,
ervaringsdeskundige en hoofdredacteur van het
verslavingsmagazine Lef, vertelt dat zij de fles
Port verkoos boven haar kinderen toen zij
verslaafd was, is zijn reactie dat het krijgen van
Manipuleren onbewuste
kinderen hem juist de wilskracht gaf om te
Professor Marc Slors houdt zich bezig met de
kunnen stoppen. ‘Omdat ik mijn kinderen
filosofie van de cognitieve neurowetenschappen.
belangrijker vond dan dat spul.’ ‘Dan was je niet
Hij is uitgenodigd om als expert te betogen dat
echt verslaafd’, gilt een aantal mensen uit het
verslaving geen ziekte is. Hij zal een beetje
publiek, waarna een applaus volgt. ‘Die 17%, daar
morrelen aan de stelling maar niet heel veel,
hoor jij niet bij.’ Oude Bos: ‘Ik gebruikte grote
waarschuwt hij van tevoren. Hij erkent dat
hoeveelheden. Ik was wel degelijk verslaafd.’
verslaving overeenkomsten heeft met ziektes als
Dr. Wencke de Wildt, gz-psycholoog en directeur
diabetes en sommige vormen van kanker. Het
behandelzaken Jellinek, die ook deel uit maakt
verschil tussen deze ziektes en verslaving is
van het panel, valt hem bij. ‘Het is nogal vreemd
echter dat de wil een belangrijke rol speelt bij
om te stellen dat iemand niet echt verslaafd was
verslaving. Bij verslaving is, in tegenstelling tot
als het is gelukt om te stoppen. Als iemand
bij andere ziektes, het consequent maken van
depressief is en opknapt van een behandeling,
verkeerde keuzes de ziekte zelf. Wat overigens
zeggen we toch ook niet: “Nou, dan was je niet
niet betekent dat verslaafden wilskracht
echt depressief”.’
ontberen.
6- GGZTotaal
Slors probeert in korte tijd een ingewikkelde
mediteren of je moeder te bellen als je drang
theorie voor het voetlicht te brengen, die hij
krijgt om te gebruiken.’
(waarschijnlijk) binnenkort nader gaat
Van den Brink en Dom besluiten het
onderzoeken. Veel van wat we doen, gebeurt
symposium met de bemoedigende uitspraak
niet bewust maar op de automatische piloot.
dat er meer mogelijk is in de verslavingszorg
Het flexibele en creatieve denken, waarmee we
dan dat er nu vaak gebeurt. Dom: ‘Qua
weloverwogen beslissingen nemen, zetten we
medicatie is er een ondergebruik van de
minder in omdat het veel energie kost.
middelen die beschikbaar zijn. Ik denk dat dat
Belangrijk is: wat gebeurt er bij verslaafden als
deels komt omdat we niet de consequenties
het tweede flexibele systeem geen controle
durven in te zien van het idee dat verslaving
heeft over de automatische piloot? Bij niet-
een ziekte is.’ Van den Brink is het daarmee
verslaafden gebeuren er dan geen dramatische
eens. ‘Maar dat geldt ook voor psychotherapie
dingen, bij verslaafden wel. De oplossing zit in
en combinaties van medicijnen. Wellicht gaan
manieren om via het tweede systeem toch
we andere vormen van psychotherapie
controle op je onbewuste gedrag te krijgen,
aanbieden waarin we het brein meer trainen,
meent hij. Slors vermoedt dat de oplossing zit
proberen het genoemde tweede flexibele
in het manipuleren van het onbewuste, door
systeem meer onder controle te krijgen.’ Hij
het aanleren van andere automatismen en het
voegt toe dat selfhelp, zoals ondersteuning van
opbouwen van structuren en systemen in
de AA, ook heel belangrijk is. ‘‘Het is
zowel de fysieke als de sociale omgeving. ‘Die
krankzinnig dat we daar in het verleden veel te
respons moet niet gericht zijn op de wil in
weinig mee gedaan hebben. Inmiddels wordt
termen van: nu moet ik even sterk zijn. Maar
het gelukkig in vrijwel alle instellingen bij de
bijvoorbeeld dat je jezelf aanleert om te
behandeling betrokken.’
7- GGZTotaal
•