inhoud - Soemer Soemer

Inhoud
Inleiding
6
1. De hypofyse:
de productieplaats van groeihormoon
8
2. oorzaken van een ­groeihormoontekort
18
3. Zo wordt een tekort aan ­groeihormoon gemeten
24
4. De functie van groeihormoon en de symptomen van een tekort
30
5. Behandelaar, behandeling en ­bijwerkingen
36
Bijlagen
44
Veelgestelde vragen
46
Met naam en toenaam
48
Gebruikte termen
49
Adressen
51
Register
52
 5
Inleiding
Er is bij u een groeihormoontekort vastgesteld. Misschien
is dat al sinds uw kinderjaren het geval. Het kan ook zijn
dat het kortgeleden is ontdekt. Meestal komt een groeihormoontekort niet alleen voor en is er ook sprake van
uitval van andere hormonen.
Regelmatig is er sprake van een tumor in de
hypofyse, die wellicht al geopereerd is. Misschien hebt u
ooit een bestraling van het hoofd ondergaan en maakt
u sindsdien geen groeihormoon meer aan. In sommige
gevallen is de oorzaak van het groeihormoontekort niet
duidelijk.
U vraagt zich misschien af waarom u als
volwassene groeihormoon nodig hebt, u hoeft immers
niet meer te groeien. Groeihormoon heeft behalve het
bevorderen van de groei bij kinderen ook andere belangrijke functies in het lichaam.
Centraal staat de hypofyse. Het orgaan dat
groeihormoon aanmaakt. Dit boek vertelt u meer over
groeihormoontekort en de behandeling ervan. Ook wordt
de rol van de hypofyse uitgebreid beschreven. Als u meer
wilt weten over hypofyseziekten, kunt u het boek De
­hypofyse hapert: en nu? van dr. Pierre Zelissen raad­plegen.
Inleiding
7
1
Hoofdstuk
De hypofyse: de productieplaats
van groeihormoon
8
Groeihormoon wordt
geproduceerd door de
hypofyse; dit is een
belangrijk orgaan dat veel
van onze hormoonprocessen
bestuurt. In dit eerste
hoofdstuk wordt uitgebreid
uitleg gegeven over de
hypofyse, omdat dit
orgaan centraal staat
bij patiënten met een
groeihormoontekort.
9

De hypofyse bevindt zich in een uitstulping van het bot
van de schedelbasis onder de hersenen. De hypofyse is
een klein orgaantje ter grootte van een erwt en weegt nog
geen halve gram. De hypofyse is verbonden door de hypo-
fysesteel met de hypothalamus, een deel van de hersenen.
Hypofysevoorkwab en achterkwab
De hypofyse wordt verdeeld in twee delen: de voorkwab
(adenohypofyse) en de achterkwab (neurohypofyse). De
hypofysevoorkwab bestaat uit een aantal verschillende
hormoonproducerende cellen, maar de achterkwab bestaat
uit uitlopers van zenuwcellen waarvan de cellichamen in
de hypothalamus liggen. De hypofyseachterkwab maakt
zelf geen hormonen, maar slaat hormonen op die in de
hypothalamus worden gemaakt.
Functie van hypofyse en hypothalamus
De hypofyse behoort tot het endocriene of hormonale
systeem. Dit is een systeem dat er onder andere voor
zorgt dat allerlei processen in het lichaam goed verlopen
door middel van hormonen. Hormonen zijn in feite een
soort boodschapperstoffen die geproduceerd worden
in een hormoonklier, daarna aan het bloed afgegeven
worden en dan door het lichaam vervoerd worden totdat
ze aankomen bij een cel van een orgaan of weefsel die
de juiste ontvanger (receptor) voor dit hormoon bezit.
Hierna wordt het hormoon gebonden aan deze specifieke
ontvanger met als gevolg dat er een chemische verande-
ring in die cel ontstaat waardoor een bepaalde gebeurtenis in gang wordt gezet, bijvoorbeeld de productie van
een eiwit door die cel. Het hormonale systeem is dus
vooral een communicatiesysteem dat werkt via chemi-
sche stoffen in het bloed (hormonen). Ook het zenuwstelsel is een communicatiesysteem, maar in dit geval vindt
de communicatie niet plaats via stoffen in het bloed,
maar via elektrische impulsen.
Het lichaam heeft verschillende hormoonpro-
ducerende organen (hormoonklieren): de geslachtsklieren
10
(eierstokken bij de vrouw en testikels bij de man) zijn
wellicht de bekendste, maar ook de schildklier, de bij-
schildklieren, de bijnieren en (een deel van) de alvleesklier
en de nieren behoren tot het endocriene systeem. De
laatste jaren is duidelijk geworden dat er ook in andere
organen, zoals vetweefsel, het maag-darmkanaal en
bloedvaten, hormonen worden gemaakt.
De hypofyse is wellicht de belangrijkste hor-
moonklier omdat zij niet alleen hormonen maakt die
zelf belang­rijke taken in het lichaam vervullen (zoals
groei en productie van moedermelk), maar vooral ook
omdat de hypofyse – en dan gaat het in dit geval om
de hypofysevoorkwab – de werking van drie andere
hormoonklieren (namelijk de schildklier, de bijnierschors
De hypofyse
heet ook
wel de ‘de
dirigent van
het hormoon­
orkest’
en de geslachtsklieren – we noemen deze in dit verband
ook perifere hormoonklieren) rechtstreeks aanstuurt door
de productie van eigen hormonen die de werking van
die klieren specifiek stimuleren. Zonder aansturing door
de hypofyse kunnen deze drie hormoonklieren dus niet
goed functioneren. Daarnaast is de hypofyse een soort
analyselaboratorium waar voortdurend de hoeveelheid
van verschillende lichaamshormonen wordt gemeten. Zo
kan de hypofyse ‘beslissen’ of zij de andere hormoonklieren meer of juist minder moet stimuleren met het doel
hormoonconcentraties op een gezond peil te houden,
niet te veel en niet te weinig. Vanwege deze bijzondere
eigenschappen wordt de hypofyse ook wel de ‘meesterklier’ of ‘de dirigent van het hormoonorkest’ genoemd.
De werking van de hypofyse kan goed worden
vergeleken met die van een thermostaat van de centraleverwarmingsinstallatie, waarbij we als voorbeeld nemen
dat de cv-ketel de schildklier is. Als de cv-ketel onvol-
doende werkt (de schildklier werkt niet goed), wordt het
te koud in huis (er wordt te weinig schildklierhormoon
gemaakt); dit wordt opgemerkt door de thermometer in
de thermostaat (het ‘hypofyselaboratorium’) die daarop
een signaal stuurt naar de cv-ketel om aan te springen
(de hypofyse stuurt via zijn eigen schildklierstimule-
rend hormoon een signaal naar de schildklier om meer
schildklierhormoon aan te maken); het gevolg is dat het
de hypofyse: de productieplaats van groeihormoon
11

Figuur 1: Principe van de
­regulatie van de hormoon-
productie door de hypofyse
(de perifere hormoonklier
kan de schildklier, de bijnier
of de geslachtsklieren zijn).
warmer wordt (er wordt nu meer schildklierhormoon
gemaakt) en dan is de cirkel rond met een kamertemperatuur (schildklierhormoonspiegel) op een beter niveau.
Dit systeem wordt een negatief terugkoppelingssysteem
of negatief feedbacksysteem genoemd.
Hoewel de feedback van de andere hor-
moonklieren heel belangrijk is voor de activiteit van de
hypofyse, speelt ook de hypothalamus hierin een rol. De
hypothalamus produceert namelijk een aantal eigen
hormonen die via de bloedvaten van de hypofysesteel de
cellen van de hypofysevoorkwab bereiken en deze stimuleren of afremmen. Invloeden van buitenaf zoals stress
kunnen via de hypothalamus de productie van hypofysehormonen veranderen.
Hormonen van de hypofysevoorkwab
In de hypofysevoorkwab worden behalve het groeihor-
moon de volgende hormonen geproduceerd en aan het
bloed afgegeven:
prolactine
ACTH
TSH
LH en FSH.
Hierna passeren de belangrijkste kenmerken van deze
hormonen de revue.
12
Prolactine
Prolactine is het hormoon dat de borstvoeding stimuleert
na een bevalling. Het bijzondere van dit hormoon is dat
de productie ervan in feite voortdurend geremd wordt
door dopamine uit de hypothalamus dat via de hypofy-
sesteel de prolactineproducerende cellen in de hypofyse-
voorkwab bereikt. Dopamine is ook actief als neurotransmitter, een stof die betrokken is bij de prikkeloverdracht
tussen zenuwcellen.
ACTH
ACTH is de afkorting van adrenocorticotroop hormoon en
dit betekent letterlijk bijnierschorsstimulerend hormoon.
Een andere naam voor ACTH is corticotropine of cortico-
trofine. ACTH stimuleert de bijnierschors tot de productie
van zijn eigen hormonen, waarvan cortisol de belangrijkste is. De productie van ACTH wordt gestimuleerd door
het hypothalamushormoon CRH (corticotropine releasing
hormone) en geremd door cortisol via het eerder beschreven negatief feedbacksysteem.
TSH
Prolactine,
dat ook wordt
geproduceerd
door de
hypofyse­
voorkwab,
stimuleert de
borstvoeding
TSH (thyreoïd stimulerend hormoon) wordt ook wel
thyreotropine genoemd. Thyreoïd betekent schildklier en
dit hormoon heeft dan ook tot doel om de schildklier te
stimuleren om zijn eigen hormonen T4 (thyroxine) en T3
(trijodothyronine) te produceren. Deze laatste hormonen
remmen via negatieve terugkoppeling de productie van
TSH, terwijl het hypothalamushormoon TRH (thyreotropine releasing hormone) de TSH-productie stimuleert.
LH en FSH
LH en FSH worden samen de gonadotrofines of gonadotropines genoemd, letterlijk: stimulerende stoffen voor
de geslachtsklieren (gonaden). LH betekent luteïniserend
hormoon en FSH betekent follikelstimulerend hormoon.
In onderlinge samenwerking zorgen ze bij de man in de
de hypofyse: de productieplaats van groeihormoon
13

testikels voor de productie van het mannelijk hormoon
testosteron en van sperma en bij de vrouw in de eier-
stokken voor de productie van de vrouwelijke hormonen
oestrogeen en progesteron en de rijping van eicellen en
de maandelijkse eisprong. De productie van de gonado-
trofines door de hypofysevoorkwab wordt gestimuleerd
door het hypothalamushormoon GnRH (gonadotropin
releasing hormone) en via negatieve terugkoppeling
geremd door de geslachtshormonen.
De hormonen
die de
hypothalamus
produceert,
worden
opgeslagen in
de hypofyse­
achterkwab
Hormonen van de hypofyseachterkwab
Zoals hiervoor uitgelegd worden deze hormonen in feite
door de hypothalamus geproduceerd en in de hypofyseachterkwab opgeslagen. Door de hypofyseachterkwab
worden de volgende hormonen afgescheiden:
ADH/vasopressine
oxytocine.
ADH/vasopressine
ADH is de afkorting van antidiuretisch hormoon en letterlijk betekent het dat dit hormoon de urineproductie
remt. Vasopressine is een andere naam voor dit hormoon.
Het doelwitorgaan van dit hormoon zijn de nieren waar
ADH ervoor zorgt dat we niet te veel water uitplassen.
Oxytocine
Dit hormoon is vooral van belang voor het samentrekken
van de baarmoederspieren bij een bevalling en het op
gang komen van de borstvoeding. Tegenwoordig is het
nogal veel in het nieuws omdat het een rol zou spelen bij
affectie en verliefdheid.
14
Hypothalamus
Figuur 2: Schematisch
rijk orgaan in de productie van groeihormoon. De afgifte
hypofysehormonen en hun
Behalve de hypofyse is de hypothalamus een erg belangvan groeihormoon staat voornamelijk onder invloed
van twee hormonen die door de hypothalamus worden
overzicht van de verschillende
doelwitorganen.
uitgescheiden:
somatostatine, dat de productie van groeihormoon
remt.
GHRH (growth hormone releasing hormone), dat de
afgifte van groeihormoon stimuleert.
De hypothalamus heeft ook andere belangrijke functies.
De hypothalamus is een van de hersendelen die heel
belangrijk zijn voor het normaal functioneren van ons
­lichaam. De hypothalamus bestaat uit verschillende
­delen die kernen of centra genoemd worden en die alle
hun eigen functie hebben. Deze hypothalamuskernen
spelen onder andere een rol bij de volgende processen.
De
hypothalamus
is van groot
belang voor
het normaal
functioneren
van ons
lichaam
de hypofyse: de productieplaats van groeihormoon
15

Regulatie van bloeddruk en hartslag via het autonome
(onwillekeurige) zenuwstelsel.
Regulatie van de lichaamstemperatuur; bij niet goed
functioneren van het temperatuurcentrum kan een
situatie ontstaan van koudbloedigheid (poikilother-
mie); dit betekent dat de lichaamstemperatuur niet
constant gehouden kan worden op ongeveer 37 °C,
maar zich aanpast aan de omgeving.
Regulatie van de eetlust door integratie van verschillende honger- en verzadigingssignalen; bij
beschadiging van deze kernen kan bijvoorbeeld een
onbedwingbare eetlust ontstaan met grote ge-
wichtstoename tot gevolg.
Regulatie van het dorstgevoel doordat in het dorstcentrum allerlei signalen uit het lichaam worden
geïntegreerd.
Regulatie van allerlei bioritmen, zoals het dag-nachtritme en het slaap-waakritme (de biologische klok).
Emoties, seksualiteit.
Sturing van de hormoonproductie in de hypofyse­
voorkwab.
Productie van de hormonen die in de hypofyse­
achterkwab worden opgeslagen.
De hypothalamus staat door verbindingen van talloze
zenuwcellen in verbinding met veel andere hersendelen,
maar ook met inwendige organen zoals het bloedvat­
stelsel en het maag-darmkanaal en zelfs met de buiten-
wereld via de reuk- en gezichtszenuwen.
16
De werking van de hypofyse kan goed worden vergeleken met die van een thermostaat van de centraleverwarmings­-­
installatie.
17