Stervormingsgebieden Verschillende soorten nevels

grote schoonmaak Een nevel van gas en stof wordt van binnenuit
schoongeblazen door een pasgeboren sterrenhoop.
HFDST 15
sterrenhopen en nevels
188
het melkwegstelsel
deel 5
Verschillende soorten nevels
I
n de oudheid was al bekend dat er behalve zon, maan, planeten en sterren ook wazige nevelvlekken aan de hemel
zichtbaar zijn, zoals de opvallende Magelhaense Wolken
(zie pag. 206). Maar ook kleinere nevels zoals de Orionnevel en
het Andromedastelsel zijn onder gunstige omstandigheden
met het blote oog zichtbaar.
De Magelhaense Wolken en het Andromedastelsel zijn
nabijgelegen sterrenstelsels die zich buiten ons eigen Melkwegstelsel bevinden (zie pag. 214). De wazige lichtvlek die wij
zien, is het gezamenlijke licht van honderden miljoenen sterren. De Orionnevel bevindt zich echter in het Melkwegstelsel;
het is een uitgestrekt gebied van gas- en stofwolken, dat van
binnenuit verlicht wordt door pasgeboren sterren.
In sommige nevels, zoals de Orionnevel, wordt het gas
(voornamelijk waterstof) sterk verhit, waardoor het zelf
licht uitstraalt op enkele heel specifieke golflengten. In het
spectrum van zo’n emissienevel (zie pag. 38) zijn dan heldere
spectraallijnen te zien, die de chemische samenstelling van
de nevel verraden. Gloeiend waterstof heeft bijvoorbeeld een
opvallende rode kleur.
Koelere nevels zenden zelf geen licht uit, maar absorberen
een deel van het licht van verder weg gelegen sterren. Ook
die absorptie vindt plaats op enkele karakteristieke golflengten. In het spectrum van de achtergrondster zijn dan donkere
lijnen te zien, veroorzaakt door de filterende werking van de
dichterbij gelegen absorptienevel. Sommige nevels weerkaatsen het licht van nabijgelegen sterren; er is dan sprake
van een reflectienevel.
Donkere nevels ten slotte zijn koele samenballingen van gas
en stof die zo’n grote dichtheid hebben dat ze verder weg gelegen sterren volledig aan het zicht onttrekken. Ze zijn onder
andere zichtbaar als grillige, donkere slierten in de lichtende
band van de Melkweg.
spiegelen en stralen IJle stof- en gaswolken weerkaatsen sterlicht; zo
ontstaat een reflectienevel (links). Een emissienevel (rechts) straalt zelf
licht uit; hij wordt verhit door sterren die in de nevel liggen ingebed.
+ + + De Andromedanevel is geen nevel maar een sterrenstelsel. ‘Andromedastelsel’ is dan ook een betere naam. + + + Alleen
hfdst 15 sterrenhopen en nevels
Stervormingsgebieden
D
e meeste emissienevels – hete gasnevels die zelf
licht uitstralen – zijn stervormingsgebieden: uitgestrekte, ijle wolken waarin nieuwe sterren het levenslicht zien (zie pag. 182). Vaak maken ze deel uit van een
veel grotere, donkere wolk die zo’n lage temperatuur heeft
dat er behalve losse atomen ook moleculen in voorkomen,
zoals moleculair waterstof (h2) en koolmonoxide (co). Zulke
moleculaire wolken vormen de grootste samenhangende
objecten in het Melkwegstelsel; ze kunnen afmetingen van
enkele honderden lichtjaren bereiken.
Pas wanneer in een bepaald deel van een moleculaire wolk
nieuwe sterren zijn ontstaan, wordt de omgeving van zo’n
pasgeboren sterrenhoop verlicht door de energierijke ultraviolette straling van de jonge sterren. Het stof in de wolk zal
voor een deel verdampen en het gas raakt geïoniseerd: de
gasatomen verliezen één of meer elektronen. De geïoniseerde gasnevel begint te gloeien, en wanneer hij niet
aan het zicht wordt onttrokken door een dichterbij
Enkele bekende emissienevels
gelegen deel van de koele moleculaire wolk, is hij
Nummer
Naam
Sterrenbeeld
Afstand in lichtjaar*
vanaf de aarde zichtbaar als een opvallende emism8
Lagunenevel
Boogschutter
4500
sienevel.
m16
Adelaarnevel
Slang
7000
Op lang belichte foto’s van stervormingsgebieden
m17
Omeganevel
Boogschutter
3000
die met grote telescopen zijn gemaakt, zijn tal van
m20
Trifidnevel
Boogschutter
5000
details zichtbaar, zoals ijle gasslierten en stofwolm42
Orionnevel
Orion
1500
ken, donkere ‘pilaren’ van stof die langzaam maar
ngc 2070
Tarantulanevel
Goudvis
167.000
zeker oplossen onder invloed van stralingsverdamping, verdichtingen en schokgolven, en vaak ook
ngc 2237
Rozetnevel
Eenhoorn
5500
protoplanetaire schijven rond pasgeboren sterren,
ngc 2264
Kegelnevel
Eenhoorn
2400
waaruit nieuwe planetenstelsels kunnen ontstaan.
ngc 3372
Carinanevel
Kiel
8000
Met een amateurtelescoop is meestal niet meer te
Noordngc 7000
Zwaan
1600
Amerikanevel
zien dan een zwakke, kleurloze nevelvlek (zie
* Van de meeste emissienevels zijn de afstanden niet nauwkeurig bekend.
pag. 198).
in het centrale deel van de Orionnevel bevinden zich al meer dan tweeduizend pasgeboren sterren en sterren-in-wording. + + +
189
zeven zusjes De Plejaden (het Zevengesternte) is de bekendste open sterrenhoop.
fonkelende tweeling Op 7000 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld Perseus
Op de foto zijn ook gasnevels te zien die het licht van de sterren weerkaatsen.
staat de beroemde dubbele open sterrenhoop h en Chi Persei.
Kijktip
Probeer op een
heldere herfstnacht
de dubbele open sterrenhoop h en Chi Persei met het blote oog
te zien, halverwege de
sterrenbeelden Cassiopeia en Perseus.
het melkwegstelsel
190
deel 5
Open sterrenhopen
Zeven zusjes
30’
bevindt zich op een afstand van slechts 435 lichtjaar.
Een andere bekende open sterrenhoop aan de noordelijke
hemel is de Bijenkorf of de Krib (Praesepe) in het sterrenbeeld
Kreeft. Die is nauwelijks met het blote oog zichtbaar, maar
kan met een verrekijker of een kleine telescoop gemakke­lijk waargenomen worden. De afstand bedraagt ongeveer
600 lichtjaar. In het sterrenbeeld Perseus bevindt zich de
beroemde dubbele open sterrenhoop h en Chi Persei, die
eveneens een dankbaar waarnemingsobject
is voor verrekijker of amateurtelescoop.
Omdat open sterrenhopen relatief jonge
Afstand
in lichtjaar
objecten zijn, komen ze vrijwel uitsluitend
1500
voor in de spiraalarmen van het Melkwegstel800
sel, waar de meeste stervormingsactiviteit
5600
plaatsvindt. Aan de sterrenhemel zijn ze dus
2150
vooral in of dichtbij de lichtende band van de
2800
Melkweg te vinden (zie pag. 200). In totaal
4100
zijn er ruim duizend open sterrenhopen in het
4400
4200
Melkwegstelsel bekend; hun werkelijke aantal
7300
ligt ongetwijfeld veel hoger.
95’
600
Verreweg de bekendste open sterrenhoop is het Zevengesternte (de Plejaden) in het sterrenbeeld Stier. De sterrenhoop is met het blote oog gemakkelijk zichtbaar als een
opvallend wolkje van zes of zeven zwakke sterretjes. Met een
verrekijker zijn ook tientallen zwakkere sterren te zien. In
totaal bevat het Zevengesternte ongeveer vijfhonderd sterren. De sterrenhoop is naar schatting 100 miljoen jaar oud en
E
en open sterrenhoop is een verzameling van tientallen
of honderden sterren, verspreid over een gebied met
een middellijn van hooguit enkele tientallen lichtjaren.
Met een telescoop zijn de sterren in een open sterrenhoop afzonderlijk te zien, terwijl je tussen de sterren door in principe
zwakke achtergrondobjecten kunt waarnemen; vandaar de
aanduiding ‘open’.
Open sterrenhopen ontstaan in grote stervormingsgebieden
(zie pag. 189). Een grote gas- en stofwolk stort onder invloed
van de zwaartekracht ineen, waarbij hij in kleinere fragmenten uiteenvalt. In korte tijd ontstaan op die manier vele
tientallen of honderden nieuwe sterren, die dus allemaal
dezelfde leeftijd hebben. Veel bekende stervormingsgebieden, zoals de Adelaarnevel en de Rozetnevel, herbergen in
hun centrum inderdaad een groep van pasgeboren, heldere
sterren.
In de loop van vele miljoenen jaren blazen de jonge sterren
hun omgeving schoon en blijft er een geïsoleerde open sterrenhoop achter. De sterren in de sterrenhoop zijn weliswaar
allemaal even oud, maar de zwaarste sterren evolueren sneller en eindigen hun korte leven in een supernova-uitbarsting.
Oudere open sterrenhopen bevatten dan ook alleen relatief
lichte dwergsterren zoals de zon.
Een open sterrenhoop lost in de loop van honderden
hfdst 15 sterrenhopen en nevels
Enkele bekende open sterrenhopen
Nummer
m6
m7
m11
m23
m35
m36
hoop op afstand Kleurrijke foto van de open
sterrenhoop Haffner 18, op 30.000 lichtjaar afstand.
miljoenen jaren langzaam maar zeker op. Als gevolg van
onderlinge zwaartekrachtsstoringen worden sterren soms
met hoge snelheid de ruimte in geslingerd, en na ongeveer
één miljard jaar is er van de sterrenhoop niets meer terug te
vinden.
+ + + Het Zevengesternte telt slechts zes heldere sterren. Volgens de legende is de zevende ster verhuisd naar de Grote Beer,
m37
m38
m39
m41
m44 (Praesepe)
m45 (Plejaden)
ngc 4755
Hyaden
h en Chi Persei
Sterrenbeeld
Totale
helderheid
Schijnbare
middellijn
Schorpioen
3,3m
50’
Boogschutter
6,9m
Voerman
6,3m
Schorpioen
Schild
Tweelingen
Voerman
Voerman
4,6m
5,8m
5,5m
6,2m
7,4m
Zwaan
4,6m
Kreeft
3,7m
Grote Hond
Stier
Zuiderkruis
Stier
Perseus
4,6m
1,6m
4,2m
0,5m
4,5m
26’
14’
27’
30’
12’
24’
21’
38’
110’
10’
330’
2 x 35’
2300
435
6800
150
7000/8100
waar hij nu de ster Mizar gezelschap houdt, in de gedaante van de begeleider Alcor. + + +
191