Dendermonde in de Merovingische periode

1-1-2012
STEDELIJKE
MUSEA
DENDERMONDE
DENDERMONDE IN DE MEROVINGISCHE
PERIODE (5DE TOT EN MET DE 8STE EEUW)
LEERLINGENBUNDEL
Een kijk op de geschiedenis door de ogen van een museum |
Inhoud
1
Inleiding .........................................................................................................2
2
Algemeen beeld van de geschiedenis ............................................................3
3
4
2.1
De koningslijn...........................................................................................3
2.2
Het rijk van Clovis ....................................................................................5
2.3
Verandering van spijs… ............................................................................7
2.4
Het rijk na Clovis ......................................................................................9
Het land van Dendermonde .........................................................................10
3.1
De Zwijvekekouter .................................................................................10
3.2
De grafvondsten ....................................................................................12
3.3
Wonen in de Merovingische periode .....................................................13
3.4
Een unieke vondst ..................................................................................14
3.5
Verdere ontwikkeling van de site ..........................................................15
Bibliografie ...................................................................................................16
1
1 Inleiding
Dendermonde; een stad gelegen op de kruising van de Schelde en de Dender.
Het is een stad met een rijke geschiedenis. Een geschiedenis die terug loopt tot
in de prehistorie. Deze bundel zal dieper ingaan op de plaatsing van de
Merovingische dynastie in de geschiedenis. Dit is een dynastie die veel
bijgedragen heeft aan de verdere ontwikkeling van Europa zoals het er nu
uitziet. Vervolgens gaan we eens kijken wat de plaats van Dendermonde was
binnen dit rijk. Zowel voor, tijdens, als na een bezoek aan het museum in
Dendermonde zal deze bundel je helpen je weg te vinden in de geschiedenis
van een stad waar je vaak in komt en misschien wel heel weinig van weet...
Voor we dieper kunnen ingaan op de geschiedenis van Dendermonde zelf,
beginnen we met een algemeen beeld te schetsen van wat er in die tijd aan de
hand was in Europa op politiek vlak…
2
2 Algemeen beeld van de geschiedenis
2.1 De koningslijn
De tijd waarin we ons bevinden is de
periode na het uiteenvallen van het
Romeinse Rijk. Rond het jaar 476
valt het Romeinse Rijk ten prooi aan
een grote crisis. Deze crisis zal,
samen met invallen van Germaanse
stammen, ervoor zorgen dat het
grote West-Romeinse Rijk uiteen zal
vallen in een westelijk deel en een
oostelijk deel onder leiding van
Germaanse
stammen.
Deze
gebeurtenis staat beter bekend als
het einde van het West Romeinse
Rijk.
Binnen deze Germaanse stammen
zaten
enkele
legendarische
stamhoofden. De bekendste en
belangrijkste lijn van koningen zijn de
Merovingers.
1)
Clovis I, de koning der Franken,
geschilderd door Dejuinne.
Bekijk de lijst van de Merovingische koningen.
Duid op de tijdsbalk aan:
 Wanneer de Merovingische dynastie van start gaat.
 Wie de eerste Merovingische koning is.
 Wanneer de Merovingische dynastie eindigt.
3
 Wie de laatste Merovingische koning is.
 Van wanneer tot wanneer Clovis regeert.
 Verbind dit met een van de koningen.
400
450
500
550
600
447
650
700
750
751
Hoe is de Merovingische dynastie aan zijn
naam gekomen?
………………………………………………………………………
………………………………………………………………………
……………………………………………………………………….
Wanneer stopt de koningslijn
Merovingen en met welke koning?
van
de
………………………………………………………………………
………………………………………………………………………
……………………………………………………………………….
4
2.2 Het rijk van Clovis
Clovis
zou
de
grootste
vorst
worden
in
de
koningslijn.
Na
enkele succesvolle
veldtochten
beschikte hij over
een groot rijk. Zijn
rijk
ging
zich
uitstrekken van de
Pyreneeën tot over
de Rijn. Clovis werd
een soeverein vorst,
zoals het ook was
binnen het vergane
Romeinse Rijk. Dit
wil dus zeggen dat
hij de macht ging
hebben over een rijk
met vaste grenzen en een ‘vaste’ bevolking.
Bekijk aandachtig de kaart en geef een antwoord op de vragen.
1. Welke steden waren de residentiesteden van de Merovingische
koningen? Geef de dichtstbijzijnde stad een kleurtje.
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
2. In welk gebied lag deze dichtstbijzijnde stad?
...........................................................................................................................
5
3. Welke verschillende rijken heeft Clovis nog overwonnen?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
4. Wanneer je kijkt naar het volledig rijk van Clovis en zijn zonen. Welk
hedendaags Europees land valt hierin?
……………………………………………………………………………………………………………………
5. Welke rivieren vormen de natuurlijke grenzen van zijn rijk?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
6
2.3 Verandering van spijs…
Op cultureel vlak veranderde er tijdens de heerschappij van Clovis ook vele
zaken. De Germaanse stammen hadden een polytheïstische godsdienst. Ze
geloofden in meerdere goden en elke god had zijn eigen functies. Hier ging bij
Clovis verandering in komen.
“…Nadat Clovis vele volkeren onder zich had, vond hij een vrouw die hem paste.
Ze was ook Germaanse, zelfs een koningsdochter van een andere Germaanse
koning. Haar naam was Clotilde. Het enige verschil was dat zij al katholiek was,
terwijl haar man de traditionele godsdienst aanhield. Clotilde wou dat haar
man zich ging bekeren, maar hij weigerde. Door een onverklaarbare
gebeurtenis zou hij toch buigen. Tijdens een gevecht tegen de Alemannen kwam
Clovis zwaar in de problemen. Hij vroeg hulp van de Germaanse goden, maar
dit had niet veel effect en hij bleef aan de verliezende kant. Hij ging zich dan
gaan beroepen op die ene god van zij vrouw, met de belofte dat hij zich ging
bekeren wanneer deze slag toch tot een goede einde kwam. Bij deze woorden
zouden de Alemannen allen tezamen gevlucht zijn. Door zijn belofte aan God
liet Clovis zich dopen door Remigius, op dat moment de bisschop van Reims…”
Vragen bij het verhaal:
1. Wat was de naam van Clovis zijn vrouw?
……………………………………………………………………………………………………………………
2. Waarom was het zo speciaal dat zij getrouwd waren?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
3. Wat is de ‘traditionele godsdienst’ die Clovis had?
……………………………………………………………………………………………………………………..
4. Wat verwachtte Clovis zijn vrouw van hem?
………………………………………………………………………………………………………………………
7
5. Wat heeft ervoor gezorgd dat hij zich bekeerde?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
6. Door wie heeft hij zich laten dopen?
………………………………………………………………………………………………………………………
Dit verhaal is naar alle waarschijnlijk wel verzonnen door Gregorius van Tours,
een bisschop die leefde van 538 tot 594. Een andere, meer geloofwaardigere
uitleg, is dat Clovis door zijn doop de christelijke Romeinse elite aan zijn kant
wou krijgen. Vele mensen waren heel wat verloren door de val van het
Romeinse Rijk, maar deze groep mensen hadden nog veel macht over
gehouden. Wanneer de koning ook deze groep aan zijn kant had, stond hij nog
sterker als koning, want deze groep hechte veel belang aan haar godsdienst.
Door de doop van Clovis werd er een belangrijke traditie in het leven geblazen:
de samenhang tussen het koning zijn en de katholieke kerk. De verbintenis
tussen de wereldlijke en de religieuze macht zou in de latere geschiedenis een
zeer grote rol gaan spelen. Over dit deel van de geschiedenis zal je meer te
weten komen in de latere tijdsperiodes.
8
2.4 Het rijk na Clovis
Hoe groot de macht van Clovis ook was tijdens zijn leven, na zijn dood in 511
ging het zijn verdere stamboom zeker niet voor de wind. De Merovingen zagen
hun rijk als privébezit van de troon en volgens de Salische wet, moest het rijk
verdeeld worden onder de zonen van de koning. Dit gebeurde dan ook na de
dood van de koning en zorgde voor vele conflicten tussen de zonen onderling.
De macht glipte geleidelijk tussen de vingers van de koning en ging meer en
meer naar de grootgrondbezitters.
Onder Clovis was er dus maar één vorst, na hem zou dit veranderen.
Gedurende de rest van de 6de eeuw en de 7de eeuw was het rijk verdeeld in
twee grote delen. Een deel in het noorden, genaamd Neustrië, en ander deel in
het zuiden of Austrasië.
De Merovingische dynastie kwam aan een einde in het jaar 751. Dat jaar
namen de Karolingers onder leiding van Pepijn de Korte, de macht over van
Childerik III. De Karolingers waren een familie van de eerder vermelde
grootgrondbezitters, die zichzelf groot hadden gemaakt tijdens de familiale
conflicten van de Merovingers. Bij deze overname van de macht begon een
nieuw en zo mogelijk nog grootser hoofdstuk in de Europese geschiedenis.
Weet je eventueel zelf al wie de grootste Karolingische vorst was en in welke
stad hij geboren is?
…………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………..
9
3 Het land van Dendermonde
3.1 De Zwijvekekouter
Nu is Dendermonde aan de beurt. De stad ligt natuurlijk in het rijk van de
Merovingen waar we het over gehad hebben. Daarom ga je hier resten vinden
die te maken hebben met hen. Wanneer we deze tijd willen onderzoeken staan
we wel voor enkele problemen. Veel schriftelijke bronnen zijn nog niet
aanwezig van deze tijd, daarom zijn onderzoekers of geschiedkundigen nog
steeds aangewezen op materiele vondsten.
1. Hoe komt het dat er nog niet veel schriftelijke bronnen zijn?
………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………..
2. Over welke materiële vondsten zou het hier gaan? En op welke plaatsen
kan je deze vondsten terug vinden?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………..
3. Op de foto staat één van die vondsten. Wat zou het nut hiervan zijn?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
10
De Zwijvekekouter vanuit de lucht gezien.
Toon op bovenstaande kaart aan met kleur waar:
-
De Dender vroeger in het rood
De Dender vandaag in het blauw
De Zwijvekekouter zelf in het groen
Omcirkel de oude abdij
De Zwijvekekouter is voor de streek van Dendermonde de grootste en
belangrijkste vindplaats voor de Merovingische periode. De Zwijvekekouter is
een negen meter hoge zandrug, gelegen tussen een meander van de Schelde.
Zwijveke of vroeger ‘Suiviacum/ Sueviacum”, is afkomstig van de Keltische
benaming voor de woonplaats van een persoon met de naam Suevus de Zwaaf.
1. Wat is een meander?
………………………………………………………………………………………………………………………
2. Ga eens op zoek naar de betekenis van de naam van je eigen
woonplaats.
………………………………………………………………………………………………………………………
11
3.2 De grafvondsten
De vondsten op de begraafplaatsen zijn
vooral verschillende kruiken en kookpotten.
Ook glazen (laat-Romeinse) kruikjes, zilveren
fibulae en Saksisch aarden vaatwerk kan je
hier aantreffen. Wanneer je dan verder gaat
in de tijd richting de 6de en 7de eeuw is er een
grotere sociale differentiatie te zien. Er komt
een duidelijk verdeling met aan de ene kant
rijke graven en de ‘gewone’ graven. Deze rijke
graven laten zich kenmerken door een houten
grafkamer, de meer waardevolle grafgiften en
vooral door het gebruik van grafheuvels.
Jammer genoeg was er in de vroege middeleeuwen een
trend van grafplundering. Omdat de graven uit de
Merovingische periode zo rijk aan grafgiften waren, komt
het vaak voor dat ze leeggehaald werden. Dit is dus ook
zeker het geval voor de Zwijvekekouter. Zo goed als alle
graven zijn open gemaakt en al dan niet geplunderd. De
trend was echter niet zo vanzelfsprekend. Op
grafplundering en de daarbij horende grafschennis stonden
zware geldstraffen. Alsof dat nog niet genoeg was, werd
men ook uitgestoten uit de gemeenschap en was het
helpen van deze grafschenners ook strafbaar.
12
3.3 Wonen in de Merovingische periode
Woonresten
zijn
eerder
een
uitzondering
voor
deze periode in onze
streken.
Op
de
afbeelding hiernaast
kan je een huis
vinden zoals er hier
in de streek stonden.
1. Uit welke grondstoffen zijn deze huizen opgebouwd?
………………………………………………………………………………………………………………………
2. Welke functies hebben deze huizen?
………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………
Uit de indeling van de huizen kan
men ook grotendeels afleiden
waar de mensen zich mee bezig
hielden. Het merendeel van de
tijd ging naar de landbouw en de
veeteelt. Het vee stond binnen in
het huis, net als de goederen die
voort kwamen uit de landbouw.
Andere
economische
vaardigheden van de toenmalige
bevolking waren spinnen en
weven. In mindere mate kwam metaalbewerking naar boven.
13
3.4 Een unieke vondst
1. Waarvoor zou dit stuk hout dienen?
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
2. Welk dier kan je hierin herkennen?
………………………………………………………………………
3. Hoe is het hout versierd?
…………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………
4. Uit welke periode is het beeld?
…………………………………………………………………………
Eén van de grootste en wonderbaarlijkste ontdekkingen uit onze streek is een
houten boegbeeld. Het beeld is gemaakt uit eikenhout, met bovenaan een
dierenkop. De dierenkop heeft een opengesperde bek en tanden in de
bovenkaak. Dit afschrikwekkend beeld zou niet alleen als versiering gediend
hebben, maar ook als bescherming tegen de duistere krachten op zee. Omdat
het zo’n uniek exemplaar is, ligt in Dendermonde alleen een replica. Het
origineel wordt bewaard in het British Museum te Londen.
14
3.5 Verdere ontwikkeling van de site
Het christendom kreeg door de doop
van Clovis voet aan wal in de
Germaanse gebieden, maar dit was in
de eerste eeuwen vooral het geval bij
de elite. Wanneer het christelijke
geloof tot bij de gewone bevolking
geraakte is niet bekend, maar het
staat vast dat het zeker tot de late 7de
eeuw of zelfs vroege 8ste eeuw
duurde. Dit ziet men door een kleine
vondst van een beslagplaatje. Dit
bronzen plaatje toont een vogel naast
een kruisje, wat wijst op een
vermenging tussen de heidense en de
christelijke culturen. Het begraven op
de Zwijvekekouter stopte dan ook
rond deze periode. Volgens bronnen
zou er rond die tijd een kerkje
gebouwd zijn, dat later zou uitgroeien tot een deel van de Zwijvekeabdij.
15
4 Bibliografie
 Berings, G. (e.a.)(2007). Historia 3 [handboek]. Kapellen: Pelckmans.
 Berings, G. (2009). Geschiedenis Vakstudie 3. Gent: Arteveldehogeschool.
 Blockmans, W. & Hoppenbrouwers, P. (2006). Eeuwen des Onderscheids:
een geschiedenis van middeleeuws Europa. Amsterdam: Bert Bakker.
 Delrue, J. (2006). Het glas afkomstig van de Merovingisch begraafplaats
op de Zwijvekekouter te Sint-Gillis-bij-Dendermonde. Gedenkschriften
van de Oudheidkundige Kring van het Land van Dendermonde,reeks IV,
jaarboek 2006. Dendermonde: De Hauwere-Huau.
 The British Museum (sd). Ships figurehead. Opgeroepen om mei 23,
2012,
van
http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/pe
_mla/s/ships_figurehead.aspx.
 Verlaeckt, K., Vandecatsye, S. (e.a.)(2010). Dendermonde van
Metaaltijden tot vroege Middeleeuwen. Dendermonde: De HauwereHua.
 Van Doorselaer, A. (1958). De Merovingische begraafplaats te Sint-Gillisbij-Dendermonde. Dendermonde: A. De Cuyper-Robberecht.
16