Godsvrucht in geschiedenis

Godsvrucht in geschiedenis
GODSVRUCHT
IN GESCHIEDENIS
Bundel ter gelegenheid van het afscheid van
PROF.DR. FRANK VAN DER POL
als hoogleraar aan de Theologische Universiteit Kampen
Onder redactie van
Erik A. de Boer
Harm J. Boiten
De illustratie op de omslag is ontleend aan het gebedenboek
van Margaretha van Oostenrijk
(zie Verantwoording illustraties)
Godsvrucht in geschiedenis
Bundel ter gelegenheid van het afscheid van prof.dr. F. van der Pol
als hoogleraar aan de Theologische Universiteit Kampen
Boer, Erik A. de, Boiten, H.J., e.a.
ISBN 978-90-8897-117-4
NUR 700
Ontwerp omslag: Buitenspel, Meppel
Layout en vormgeving binnenwerk: Gewoon Geertje, Genemuiden
© 2015 UITGEVERIJ GROEN - HEERENVEEN
Alle rechten voorbehouden.
Uitgeverij Groen is onderdeel van Royal Jongbloed te Heerenveen
www.royaljongbloed.nl
Inhoudsopgave
Erik A. de Boer en Harm J. Boiten9
Woord vooraf
vanuit de Bijbel
Gert Kwakkel15
Bekering en schuldbesef in Hosea 6:1-3
Rob van Houwelingen25
Christenen als ‘mensen van de Weg’
Marten van Willigen 35
Christus belijden in doop en avondmaal
naar middeleeuwse spiritualiteit Gerard den Hertog49
De vroegmiddeleeuwse Ierse boeteboeken en het ontstaan van de
christelijke ethiek
Louisa van der Pol61
Het moment van het mosterdzaad
Arie Baars73
Prediking en geweld
Enkele kanttekeningen bij twee kruisvaarderspreken
uit de dertiende eeuw
Peter Nissen 82
Een brieffragment van Erasmus
Jos Huls & Hein Blommestijn91
Aanvechting, Luthers uitgangspunt in de middeleeuwse mystiek
Hans Burger 115
Luther als voorbeeld: leren denken vanuit het evangelie
6 – GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS
door reformatie
André Bas131
Bucer als bron van de Institutie
Een hoofdstuk uit de ontwikkeling van Calvijns onderbouwing
van de kinderdoop
Tiemen Bosma141
Crowdfunding binnen het netwerk van de gereformeerde
kerken voor een gewapende opstand
Onderzoek naar de synode Gent, gehouden op Sint Baafsdag
(1 oktober) 1566
Kees de Groot 159
Zonder kruisdragen geen waar geloof
Het Creutzbüchlein (1549) van Erasmus Sarcerius
Andreas J. Beck 171
Geloof en denken in de gereformeerde orthodoxie
Herman A. Speelman191
Eucharistische vroomheid in late middeleeuwen
en de vroegmoderne tijd
Nieuw licht op avondmaal en tucht bij Calvijn
Daniël Timmerman 208
Bullinger en de spiritualiteit van de predikant
Wilco Veltkamp 221
Pastorale
Johannes Hulsius’ Antinomiänerie over de rechtvaardiging
Dolf te Velde236
Van confessie naar consensus
Girolamo Zanchi en de gereformeerde kerken in Polen
van 1560 tot 1570
Antonie Vos251
De filosofische structuur van Calvijns predestinatieleer
INHOUDSOPGAVE – 7
in leren en belijden
Harm Jan Boiten 267
Warm welkom van de Confessio Belgica in Holland en Zeeland
1571-1578
Wim Moehn296
Guido de Bres in de kaart gekeken
De bronnen van Le baston de la foy chrestienne als bouwstenen
voor de reconstructie van zijn theologische bibliotheek
Wim van ’t Spijker 310
‘Dat woordeken Amen’ – Ursinus
Zekerheid op grond van Gods beloften
Wim Verboom323
Een proeve van vroege catechismusprediking
Balthasar Copius en zijn Vier und fünfftzig Predigten
Wim van Vlastuin338
Puriteins katholiek
De relevantie van het katholiciteitsbegrip bij James Ussher
(1581-1656)
via Kampen
Erik A. de Boer 353
Doleantie en afscheiding in 1616-1618, voorafgaand aan de
nationale synode te Dordrecht
Fred van Lieburg367
Inspiratie, transpiratie, frustratie
Meeleven met Simon Oomius (1630-1706)
Henk van den Belt389
Zekerheid in Kampen
Johannes Teellinck en het verdwijnen van het syllogisme
W.J. op ’t Hof 410
Nadere reformatie in Kampen?
8 – GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS
naar gisteren en vandaag
Koert van Bekkum427
Bericht of gedicht
Theologiehistorische overwegingen bij een conflict over bijbelgezag en
spiritualiteit
Ad de Bruijne 441
Midden in de wereld verliefd op God
Kuypers aanzet tot een neocalvinistische spiritualiteit
George Harinck454
‘Met de telephoon onzen God oproepen’
Kuypers meditaties uit 1905 en 1906
W. Balke466
Hermann Albert Hesse, de Bekennende Kirche en de Catechismus
Bruce Wearne484
Samuel Eliot Morison’s Tercentenary Lament
Harvard Adrift on the High Seas of Secularised Scholarship Harm Jan Boiten en Pieter Schelling503
Bibliografie van prof.dr. Frank van der Pol
Personalia523
Felicitatieregister527
Verantwoording illustraties531
Woord vooraf
Eigenlijk valt het afscheidscollege van kerkhistoricus Frank van der Pol
een dag te vroeg. Was de keuze voor de datum 31 oktober, Hervormingsdag, niet passender geweest? Hij heeft immers de geschiedschrijving van
de Reformatie van de zestiende eeuw verrijkt met een studie over Martin
Luther (Een bedelaar vindt rust, 1996), een vertaling van een preek van
Heinrich Bullinger (Gelovig kruisdragen, 1993) en de redactie van een
kleur- en inhoudrijke bundel over Philippus Melanchthon (2011). Omdat
de historicus bij uitstek een man is die niet zichzelf als auteur op de kaart
zet, is gekozen voor 30 oktober 2015. Zodat we Frank voor één keer in het
zonnetje kunnen zetten en toch een heldere verbinding met Hervormingsdag leggen.
Aan het slot van dit boek vindt u een bibliografie. Zo’n waslijst aan
publicaties kan de indruk van ‘goede werken’ wekken op grond waarvan
de scheidend hoogleraar academisch zalig verklaard wordt of niet. Die
indruk past echter niet bij collega Van der Pol, die veelal in stilte zijn academische weg ging. Het is zelfs zo dat de redacteuren als eerste een bibliografie zijn gaan samenstellen omdat zij zelf behoefte hadden aan zo’n
overzicht: om inzicht in de samenhang van het werk van hun collega te
krijgen. Op dat moment werd Frank zelf object van onderzoek. Zo werd
ons duidelijk hoe planmatig Van der Pol door de jaren heen gewerkt en
gepubliceerd heeft. Hij was de eerste aan de Broederweg, Kampen, die de
voor accreditatie en visitatie vereiste ‘output’ tot zijn strategie maakte.
Wat zijn concentratiepunten in het publicistisch werk van academicus Van
der Pol? Het begon allemaal met de Reformatiegeschiedenis van de stad Kampen, waaraan Franks dissertatie gewijd is, voortgezet in allerlei bijdragen
aan de historie van de stad, haar kloosters en het Linnenweversgilde. Ook
zijn aandacht voor de vier Kamper remonstrantse predikanten in de aanloop naar de Nationale Synode van Dordrecht 1618-1619 hoort hierbij.
Met zijn inauguratie als hoogleraar in de kerkgeschiedenis (aanvankelijk tot 1650) trok hij de cirkel wijder (Duistere middeleeuwen in het licht,
1991). Hij maakte de verbinding tussen middeleeuwen en Reformatie
programmatisch, waarbij de spiritualiteit van de middeleeuwen een
belangrijk accent kreeg (zie zijn bijdrage aan het handboek Spiritualiteit in
1993). Niet alleen ging hij terug in de tijd, maar hij verlegde ook de grens
naar voren. Behalve de genoemde studies over Luther, Melanchthon en
10 – GODSVRUCHT IN GESCHIEDENIS
Bullinger spon hij aan de draad die een biografie opleverde van Ysbrand
Trabius, een Nederlandse voorman van de tweede generatie in de Nederlanden (Mosterdzaad in ballingschap, 2007). Concentratiepunt is een
preek van Trabius, als Het Cleyn Mostertzaet uitgegeven. Die was ingeweven in het onderzoeksprogramma ‘De pastor als spirituele gids’. Een volgende stap vooruit in de zeventiende eeuw zet Frank met zijn breed
opgezette studie naar leven en werken van Simon Oomius, een gereformeerd predikant die de laatste decennia van zijn leven in Kampen werkte
(1678-1706).
Een duidelijke draad in Franks publicaties is zijn focus op de receptie
van Nederlandse Geloofsbelijdenis (2011) en Heidelbergse Catechismus
(2013) in de Noordelijke Nederlanden. Daarmee legde hij verbinding
met de herdenkingen van het geboortejaar van beide confessionele
geschriften. Ten slotte geeft hij aan het onderzoeksprogramma Early
Modern Reformed Theology van TUA-TUK leiding met het synthese-thema
van de geschiedenis en systematiek van de predestinatieleer.
Vanuit dit overzicht van zijn werk kwamen kernwoorden als spiritualiteit, predikambt en belijdenis naar voren. Daarmee hebben we collegae
en leerlingen uitgenodigd om een thema te kiezen voor hun bijdrage aan
deze bundel. Zij reageerden met een interessante mix van bijdragen,
waarin de drie kernwoorden expliciet, maar vaak ook impliciet alle drie
aan de orde kwamen. Om enige ordening aan te brengen hebben we gekozen voor een historische indeling. Bijbel en vroege kerk gaan voorop,
gevolgd door de middeleeuwen en Luther. Met hem begint de Reformatie
van de zestiende eeuw – en daarover vindt u de meeste bijdragen. Het
volgende cluster gaat over de belijdenissen, gevolgd door een viertal studies die de stad Kampen aandoen. Het laatste blok voert naar een terrein
dat niet bij Van der Pols leeropdracht hoorde, maar wel de context van
zijn werkzaam leven als historicus markeert. Het door hem geïntoneerde
thema spiritualiteit leidt tot verrassende uitstapjes in het landschap van
het neocalvinisme.
Zo ontstond dit boek dat we de titel Godsvrucht in geschiedenis hebben
meegegeven. Het is bedoeld als teken van respect en verbondenheid in
dienst aan het evangelie van de Heer, Jezus Christus.
Een mens die van genade leeft, heeft geen academische zaligverklaring
nodig. Wel mag hij een vriendenbundel ontvangen waarin collegae, leerlingen en vrienden uit de confessionele breedte van academisch Nederland hem laten zien hoe zijn werk aan het hunne verbonden was en is.
Ten slotte danken we de Stichting Jagtspoelfonds te Renkum voor de
financiële bijdrage aan de verwerkelijking van dit boek en v.d.m. Pieter
Schelling te Amersfoort voor het zorgvuldig meelezen van de teksten.
WOORD VOORAF – 11
Frank en Louisa wensen we de zegen toe van Gods vaderlijke zorg in
de voortgang van hun leven, zoals die in de Heidelbergse Catechismus,
Zondag 10, verwoord is en in de gereformeerde religie onderwezen en
beleden.
Erik A. de Boer
Harm J. Boiten
VANUIT DE BIJBEL
Gert Kwakkel
Bekering en schuldbesef
in Hosea 6:1-3
Frank van der Pol houdt niet van oppervlakkigheid in de omgang met
God. Verdieping van het besef van zonde en schuld ligt hem na aan het
hart.1 Gelovigen moeten de tijd nemen voor boete en bekering, zowel in
hun persoonlijk leven als in de liturgie.
Frank van der Pol is vele jaren mijn collega geweest aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt in Kampen.
Nu het moment van zijn afscheid is aangebroken, wil ik hem graag bedanken voor de samenwerking. Ik doe dat door middel van een korte studie
over Hosea 6:1-3. In de uitleg van deze passage speelt de thematiek van
bekering en zondebesef een voorname rol.
In (eigen) vertaling luidt Hosea 6:1-3 als volgt:
1 Kom, laten wij terugkeren naar de heer; Híj is het die ons verscheurd heeft, maar Hij zal ons weer genezen;
Al slaat Hij ons, Hij zal onze wonden verbinden.
2 Na twee dagen zal Hij ons weer tot leven brengen;
op de derde dag zal Hij ons doen opstaan, zodat wij in zijn
tegenwoordigheid kunnen leven.
3 En wij willen kennen … wij willen ernaar jagen de heer te kennen!
Net zo zeker als de morgenschemering zal Hij tevoorschijn komen;
Hij zal naar ons toekomen als de regen, als de lenteregen die het land
vochtig maakt.
In deze tekst roepen Israëlieten elkaar op terug te keren naar hun God.
Kennelijk beseffen zij dat zij bij Hem weggelopen zijn (vgl. Hos. 2:9).
Voortaan zullen zij hun uiterste best doen te beantwoorden aan zijn diepste verlangen: Hem kennen (vgl. Hos. 2:22; 5:4). Zij erkennen dat Hij
straffend tegen hen is opgetreden. Tegelijk zijn zij vol vertrouwen: de
heer zal snel en zeker naar hen toe komen, met genezing en herstel.
1 Zie zijn bijdrage ‘Het wonder van de vergeving. Luther over zonde, schuldbelijdenis en
vergeving’, in: J.W. Maris en F. van der Pol, De zonde uit beeld. Bijbels schuldbesef en
modern levensgevoel, Barneveld 1994, 36-65.