betere waterkwaliteit brengt de kwabaal terug

10
Foto's: Vilda (Rollin Verlinde)
BETERE WATERKWALITEIT
BRENGT DE KWABAAL TERUG
Het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) en het Agentschap
Door Alain Vandelannoote, milieucoördinator
Natuur & Bos (ANB) gingen er dus vanuit dat kwabaalpopulaties
De kwabaal is de enige permanent in zoetwater levende
zich terug in stand moesten kunnen houden in welbepaalde rivier-
kabeljauw, een curiosum onder de vissen in Vlaanderen. Hij kan
trajecten. De hamvraag hierbij was ‘organiseren we herintroducties
tot een meter lang worden, maar in Vlaanderen haalde hij meestal
op geschikte locaties of wachten we tot de vissoort spontaan naar
slechts 50 tot 60 cm. Dat het om een lid van de kabeljauwengroep
Vlaanderen migreert vanuit de meest nabije natuurlijke populaties’?
gaat, zie je aan de witte vooruitstekende kindraad. Toch is de
Bij die laatste keuze zou de kwabaal ons via de Maas vanuit
kwabaal nauwer verwant aan de meun en de leng die voor onze
de Franse Ardennen (de streek onder Sedan) kunnen bereiken,
kust gevangen worden dan aan de kabeljauw zelf.
of via Nederland vanuit de Biesbosch, het Volkerak, de Krammer
of de Waal. Het ANB besliste uiteindelijk
In Vlaanderen is sinds de jaren ‘70 geen
“Het eerste juvenieltje
om de herintroductiepiste te kiezen.
enkele kwabaal meer waargenomen in het
wild. In Wallonië wordt uiterst sporadisch
werd in de Asbeek geboren”
nog een exemplaar aangetroffen in de
Hoe wetenschappelijk zo’n herintroductie
tegenwoordig wordt begeleid, blijkt wel uit
Maas, naar alle waarschijnlijkheid afkomstig van een rest-
de lijst van de rapporten op p. 12. Drie onderzoeksprogramma’s
populatie in de Franse Ardennen. De oorzaken van de verdwijning
werden gelijktijdig opgestart. De KUL-onderzoeksgroep van Prof.
van deze vissoort zijn de achteruitgang van de waterkwaliteit,
Volkaert ging na hoeveel genetische groepen er zijn in West-
maar ook de degradatie van de morfologische kwaliteit van
Europa. Hij kwam tot de vaststelling dat Belgische kwabalen
de waterlopen, bijvoorbeeld door het verdwijnen van meanders
bij de West-Europese groep horen, die nu nog voorkomt in
en holle oevers, en de verdwijning van geschikte paaiplaatsen.
Zwitserland, Frankrijk, het Duitse Moezelbekken, Nederland en
Denemarken. Herintroductie moet met vissen vanuit deze regio
Terug naar de oude toestand
gebeuren en niet met vissen uit de Centraal-Europese groep (in de
De laatste decennia verbeterde de waterkwaliteit van onze rivieren
rest van Duitsland, Slovenië of Polen) of uit de Noord-Europese
en beken gestaag. Dat is onder meer te danken aan de grootschalige
groep (in Finland, waar de kwabaal nog zeer algemeen is).
uitbouw van de gemeentelijke en gewestelijke infrastructuur voor
waterzuivering. Daarnaast werd er geïnvesteerd in de verbetering
Om zeker te zijn dat alle pootvis uit de juiste groep kwam en
van de structuur van een aantal prioritaire waterlopen en in
voldoende is in aantal, werd beslist om de nodige pootvis te
aanpassingen om vrije vismigratie terug mogelijk te maken.
kweken in het Centrum voor Visteelt van het INBO in Linkebeek.
11
Wordt de kwabaal opnieuw een inheemse soort?
In juni 2010 kwam het geruststellende bericht: het eerste
juvenieltje werd te Balen gevangen in de Asbeek, een zijloop
Deze ooit zeer algemene vissoort was door
van de Grote Nete. Allicht de eerste kwabaal die op 50 jaar
tijd in een Belgische beek geboren is. Het blijft natuurlijk
de achteruitgang van de waterkwaliteit al bijna vijftig
afwachten of de kwabaalpopulaties zich op termijn ook in
stand kunnen houden, zonder jaarlijkse bepotingen van het
jaar uitgestorven in België. Dankzij de sanering van
ANB, maar de betrokken instanties reageren behoorlijk
optimistisch. Het heugelijke nieuws kwam in zowat alle
de waterlopen door het gewest en de gemeenten en
kranten en zelfs op het televisiejournaal.
structurele aanpassingen aan de waterlopen, lijkt de
herintroductie van deze kabeljauwsoort een succes.
t
De kwabaal was in België lange tijd verdwenen.
Deze kabeljauwsoort leeft wel nog in zoet water in NoordoostEuropa, en zelfs in grote getallen in Finland.
In 2000 lukte daar de eerste kweek van kwabaal in
gevangenschap. Daarna werd de kweek en opkweek verder op
punt gezet qua temperatuur, voeding, hormonale behandelingen
en watersamenstelling.
Tegelijk werd de biologie van de kwabaal grondig bestudeerd.
Dit gebeurde deels in de Franse Ardennen, in de rivier de Bar,
waaruit ook de meeste ouderdieren voor het gecontroleerde
kweekprogramma afkomstig waren. Deze studie leidde tot
een habitatmodel, waarmee de haalbaarheid van het herstel van
populaties in specifieke Vlaamse waterlopen werd afgetoetst.
De selectiecriteria voor herintroductie zijn de waterkwaliteit,
de aanwezigheid van een geschikte habitat voor subadulten en
adulten in de hoofdrivier en van een geschikt paaihabitat en
opgroeihabitat voor juvenielen in kleine zijbeken. De eerste keuze
voor de herintroductie viel op de Antwerpse Grote Nete en
de Limburgse Bosbeek. Later volgden nog herintroductiepogingen
in andere beken.
Het eerste succes
In het voorjaar van 2005 werden er vislarven uitgezet, op papier
de zekerste methode, maar die poging mislukte faliekant.
Vanaf eind 2005 werden er alleen nog éénzomerige juvenielen
uitgezet. Die bleken wél te overleven en op te groeien tot vissen
van inmiddels een halve meter. Tussen december en januari 2008
werd de paaimigratie van geslachtsrijpe kwabalen vanuit de rivier
Ook Nederlandse visserijtijdschriften waren vol lof over de
naar de zijbeken nauwlettend opgevolgd, maar het bleek dat ze
degelijke wetenschappelijke opvolging van deze Vlaamse
niet leidde tot voortplanting. De onderzoekers gingen ervan uit
herintroductie. In 2009 zijn Sportvisserij Nederland en het
dat het geschikte opgroeihabitat misschien onvoldoende
Waterschap De Dommel trouwens zelf een herintroductie van
aanwezig was door kruidruimingen van de waterloopbeheerder,
kwabaal gestart in de Beerze, een Noord-Brabantse rivier. Zowel bij
die niet afgestemd waren op de levenscyclus van de kwabaal.
het vooronderzoek als bij de levering van juveniele kwabalen is
Daarnaast zou het aantal geslachtsrijpe vissen nog te laag zijn
het Vlaamse INBO nauw betrokken geweest.
geweest. Kwabalen paaien immers in groepen.
l
12
SCHOON WATER IN DE ASBEEK
Dat de eerste kwabaal geboren is en opgroeit in de
De positieve impact van alle werken is duidelijk: de waterkwaliteit
van de Asbeek (gemeten via de Belgische Biotische Index) steeg
Asbeek, lijkt ook een beloning voor de grote investerings-
van 2 op 10 (zeer zwaar vervuild) vóór de werken van Aquafin naar
5 à 6 (matige kwaliteit) in 1995, en naar 9 op 10 vanaf 2006.
inspanningen die de gemeente Leopoldburg en het
Dat de waterkwaliteit zeer goed is, blijkt uit de aanwezigheid van
maar liefst vijf verschillende families kokerjuffers en de larven
Vlaamse gewest hebben geleverd om van dé open riool
van de kleurige beekjuffer, beide indicatoren voor proper water.
De organische vervuiling nam af, zoals te zien is op de grafiek die
van Leopoldburg terug een levende beek te maken.
de concentratie ammoniumstikstof weergeeft. Sinds 1996 liggen
de jaargemiddelden ver onder de norm van 1 mg/l.
Tot in 1994 stroomde al het afvalwater van Leopoldsburg en een
De Asbeek staat in verbinding met de Brisdilloop en watert af
deel van Balen-Olmen ongezuiverd naar de Asbeek. De water-
naar de Grote Nete. Deze drie waterlopen hebben nu al jarenlang
kwaliteit was zeer slecht; hoe dichter bij Leopoldsburg, hoe slechter.
een goede tot zeer goede waterkwaliteit, waarbij een biotische
Door de aanleg van de Collector Leopoldsburg-Ham kon Aquafin al
index van 9 op 10 meer regel dan uitzondering is.
een aantal lozingspunten op de Asbeek opheffen. Het afvalwater
werd via de nieuwe collector afgevoerd naar de rioolwater-
Al het gebruikte cijfermateriaal komt van de website van de
zuiveringsinstallatie van Tessenderlo. Met de aanleg van de
Vlaamse Milieumaatschappij (www.vmm.be) aangevuld met
verbindingsriool tussen de Antwerpsestraat en de Tunnelstraat,
gegevens van de biologen van de Universiteit Antwerpen.
l
werden vanaf september 1995 alle lozingspunten van de kern van
Leopoldsburg op de Asbeek-Asdonkbeek gesaneerd. In september
2001
beëindigde
Aquafin
het
project
‘Verbindingsriool
Asdonkstraat’, waardoor nogmaals huishoudelijk afvalwater van
de beek kon worden afgekoppeld. Tussen 2001 en 2004 werd ook
de gemeentelijke riolering verder uitgebouwd.
In 2012 zal Aquafin het overstort van de Tunnelstraat nog
beveiligen, door de aanleg van een bergbezinkingsbekken en
een wachtbekken. Ook het overstort bij de verbindingsriool in
Literatuur
- Dillen A. et al. (2005): Onderzoek naar de biologie van de kwabaal (Lota lota L.), ter
voorbereiding van het herstel van de soort in het Vlaamse Gewest. INBI.R.2005.04,
INBO Brussel.
- Coeck J. et al. (2006): Evaluatie van de pilootintroductie van kwabaal in Grote Nete
en Bosbeek. INBO.R.2006.39, INBO Brussel.
- De Charleroy D. et al. (2006): De intensieve teelt van kwabaal. Abstract, Studiedag
Duurzaam Roofvisbeheer 23/11/2006, ANB Brussel.
- Van den Neucker T. et al. (2009): Wetenschappelijke ondersteuning herstelprogramma’s kopvoorn, serpeling, kwabaal en beekforel in 2008. INBO.R.2009.39,
INBO Brussel.
- Beelen P. (2009): Kennisdocument kwabaal, Lota lota (Linnaeus, 1758),
Kennisdocument 28, Sportvisserij Nederland Bilthoven.
de Asdonckstraat wordt nog aangepakt.
De vermindering van de vervuiling van de Asbeek
8
4
Ammoniumstikstof (mg/l N)
5
6
4
2
3
2
1
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
0
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Belgische Biotische Index
De verbetering van de waterkwaliteit van de Asbeek
10