flaptekst - Gerrit Haverkamp

Vergelijking tussen West-Europa en de Verenigde Staten op het gebied van
vrijwilligheid bij de brandweer
Eind vorig 2005 is Gerrit Haverkamp gepromoveerd aan de Universiteit van Leiden
(Nederland) op zijn boek: “Vuur als gemeenschappelijke vijand” met als subtitel: Vrijwillige
brand- en rampbestrijding als een expressie van beschaving en collectieve actie. In dit boek heeft hij
ook een (historische) vergelijking gemaakt tussen Europese landen en de Verenigde Staten. Op
basis van deze onderdelen uit zijn boek heeft hij dit artikel gemaakt. Voor degenen die na het
lezen van dit artikel het gehele boek willen lezen, verwijs ik naar de presentatie van dit boek
elders in dit magazine.
Inleiding
In dit artikel wordt allereerst ingegaan op de specifieke betekenis van
vrijwilligerswerk bij de brandweer in West-Europa en de Verenigde Staten in
historisch perspectief. Kennis van de historie van een land als het gaat om het
inzetten van vrijwilligers is noodzakelijk om de huidige overeenkomsten en
verschillen tussen landen te verklaren. Daarnaast wordt ingegaan op een aantal
gesignaleerde knelpunten die momenteel waarschijnlijk in de meeste landen met
brandweervrijwilligers spelen.
Wat is de betekenis van het vrijwilligerswerk bij de brandweer?
Brandweer- en rampenbestrijdingstaken zijn collectieve goederen, omdat de
externe effecten van branden en andere calamiteiten zodanig zijn dat ze aan
niemand onthouden kunnen worden. Deze taken hebben zich ontwikkeld via
vrijwilligers door een langdurig leerproces van dwang van buitenaf (Fremdzwang)
naar dwang van binnenuit (Selbstzwang). De steeds groter wordende onderlinge
interdependentie maakt dat mensen hun primitieve gedragingen inperken en deze
omzetten in constructieve activiteiten voor zichzelf en voor anderen.
Lange tijd in de geschiedenis vluchtten mensen weg als er brand was uitgebroken
en moesten mensen worden gedwongen om branden te bestrijden of om hulp aan
anderen te verlenen. Met de totstandkoming van brandweerorganisaties met
vrijwilligers bleken mensen bereid te zijn om zonder dwang levensbedreigende
taken voor anderen te verrichten. Dat wil overigens niet zeggen dat dit proces in
alle landen op een gelijke manier is verlopen. In Groot Brittannië hebben
verzekeringsbrandweren een belangrijke bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van
de huidige Britse brandweer die grotendeels (70%) uit beroepsbrandweerlieden
bestaat en slechts voor 30% uit retained fire fighters (ingeroosterde
brandweervrijwilligers). In de Verenigde Staten is de opvatting over burgerschap en
burgerparticipatie van grote invloed geweest op het ontstaan van vrijwilligheid bij
de brandweer in de Verenigde Staten en andere (West) Europese landen zoals
Duitsland, Nederland en Frankrijk.
De betekenis van brandweerorganisaties met vrijwilligers in moderne
samenlevingen is dat zij op een discrete wijze hulp verlenen aan burgers die in
noodsituaties verkeren.
Het vertrouwen van burgers in een brandweerorganisatie die bestaat uit burgers is
in principe groter dan in een brandweerorganisatie met betaalde of gedwongen
brandweerlieden. Echter naast het aspect van discretie is ook het aspect
vakmanschap van belang. Dit betekent dat brandweervrijwilligers ook aan steeds
hogere functie-eisen moeten voldoen. De vrijwilligheid bij de brandweer is door
haar functioneren over langere perioden een institutie in de Verenigde Staten en
West-Europa geworden.
Brandweerorganisaties met brandweerlieden in vrijwillige dienst zijn belangrijk in
gebieden met een geringe concentratie van mensen en gevaarlijke stoffen
(landelijke gebieden en kleinere gemeenten). Het garanderen van hetzelfde
veiligheidsniveau voor de burgers door middel van de inzet van beroepskrachten is
door het geringe werkaanbod voor veel gemeenten met name in landelijke
gebieden onnodig en onbetaalbaar. Landen die in beperkte mate of in het geheel
niet kunnen beschikken over brandweervrijwilligers hebben over het algemeen
langere opkomsttijden in landelijke gebieden (Italië, Spanje en Griekenland) of deze
landen besteden veel meer geld aan de brandbestrijding (Zweden, Denemarken en
Groot-Brittannië). Hieruit vloeit het belang voort van het kunnen beschikken over
vrijwilligers bij de brandweer. Bovendien kan bijvoorbeeld de Nederlandse
rampenbestrijding in geval van calamiteiten en crises in Nederland over een groot
potentieel aan opgeleide hulpverleners (22.000) beschikken. Deze groep van 22.000
burgers zijn de ogen en oren op veiligheidsgebied in de lokale gemeenschap.
Daarnaast is vrijwilligheid bij de brandweer een voorbeeld van burgerparticipatie
waarmee andere burgers ook geactiveerd kunnen worden tot het verrichten van
meer weerbaarheid en zelfredzaamheid op het gebied van veiligheid. Zij zijn de
ambassadeurs van veiligheid in de lokale gemeenschap
Vrijwilligheid bij de brandweer in de moderne tijd
In de Verenigde Staten wordt een achteruitgang van het sociaal kapitaal geconstateerd.
De oorzaken hiervan zijn: druk op tijd, geld, energie, nieuwbouwwijken, elektronisch
vermaak en generatievervanging. Het is de vraag in hoeverre dit ook voor de
vrijwilligheid bij de brandweer geldt in de Verenigde Staten en West-Europa.
Toenemende druk op tijd en geld is een belangrijke verklaring voor de (dalende)
beschikbaarheid van brandweervrijwilligers gedurende kantoortijden en dit geldt voor de
Verenigde Staten en de West-Europa. Het wonen in nieuwbouwwijken verkleint de
identificatie met de lokale gemeenschap en verhoogt de sociale en geografische afstand
met de woongemeente. Groepen die meestal sterk vertegenwoordigd zijn bij de
brandweer zoals kleine zelfstandigen en mensen die al generaties lang in dezelfde
gemeente wonen zijn in nieuwbouwwijken minder sterk aanwezig. Bovendien is in
nieuwbouwwijken vaak de afstand tussen wonen en werken groter en naarmate deze
afstand groter is wordt het moeilijker om overdag aan de eisen van de brandweerlieden te
voldoen.
Dit geldt zowel voor de Verenigde Staten als West-Europa. Elektronisch vermaak
zoals het kijken naar de televisie of het bezig zijn met de computer of internet heeft
vaak een relatie met het hoofdberoep. Het is vaak een gevolg van de toenemende
druk op tijd en geld. Een toenemende druk op tijd en geld leidt ertoe dat mensen
minder tijd kunnen besteden aan vrijwilligerswerk bij de brandweer. Dit geldt sterker
naarmate dit vrijwilligerswerk steeds meer verplichtend wordt. De vervanging van een
oudere generatie door een nieuwe generatie kan van invloed zijn op de vrijwilligheid
bij de brandweer, doordat de ene groep een grotere bereidheid en mogelijkheid heeft
om vrijwilligerswerk bij de brandweer te verrichten. Bij vervanging van een oude door
een nieuwe generatie is er verschil tussen natuurlijke vervanging op grond van
uittredingsleeftijd en een verschil in bereidheid om vrijwilligerswerk bij de brandweer
te verrichten. Het aspect van de natuurlijke vervanging op basis van uittredingsleeftijd
is voor elke organisatie van belang.
In Nederland zullen bijvoorbeeld de komende 10 á 15 jaar veel brandweervrijwilligers
de brandweer gaan verlaten op grond van het bereiken van de uittredingsleeftijd. Het
is onzeker of de jongere generatie voldoende instromers zal kunnen leveren om deze
uitstroom door vergrijzing te kunnen compenseren. Naast demografische factoren
speelt de druk op tijd en geld een belangrijke rol. Dit geldt zowel voor de Verenigde
Staten als voor West-Europa. Een generatievervanging bij de vrijwillige brandweer
betekent veelal een vervanging van de bestaande groep brandweervrijwilligers die
veelal bestaat uit blanke allochtone mannen in de leeftijdsgroep 30-55 jaar. Indien
ondervertegenwoordigde groepen zich gaan aanmelden als vrijwilliger bij de
brandweer kan de personele problematiek die voortkomt uit de generatievervanging
worden opgevangen. In Duitsland bestaan jeugdbrandweren al voor zo’n 20% uit
jonge vrouwen. Ook in Nederland bestaat de instroom van nieuwe vrijwilligers voor
30% uit jongeren en vrouwen.
De institutie vrijwilligheid bij de brandweer heeft een lange en duurzame historie in
Amerika en Europa. De vrijwilligheid bij de brandweer is een voorbeeld van hoe een
gezamenlijke verantwoordelijkheid van burgers, bedrijfsleven en overheid in de praktijk
werkt. De overheid stelt de kaders en faciliteert, het bedrijfsleven ondersteunt burgers die
hieraan vrijwillig een bijdrage willen leveren en burgers voeren het uit. Het levend
houden van deze institutie en toe te rusten om de huidige dreigingen zoals intensivering
van verkeersstromen, vervlechting en kwetsbaarheid van de samenleving, terroristische
aanslagen en klimaatverandering aan te kunnen, vereist dat er wordt nagedacht hoe de
vrijwilligheid bij de brandweer kan blijven bestaan. Dit betekent dat het huidige
hulpverleningsconcept onder druk staat en moet worden gemoderniseerd. In dit verband
is er door Europese en internationale kennisuitwisseling nog veel voordeel te behalen.
Kennisuitwisseling en het delen van “best practices” op het terrein van vrijwilligers in de
veiligheid zijn schaalvoordelen die eenvoudig te realiseren zijn en een relatief hoge
opbrengst genereren. Innovatie door te leren van elkaar.
Knelpunten
Er bestaan in Nederland en waarschijnlijk ook in andere Europese en NoordAmerikaanse landen een aantal knelpunten welke van invloed zijn op de vrijwilligheid bij
de brandweer zoals:
- agressie en geweld tegen de brandweer neemt toe en dit heeft een negatieve
invloed op de motivatie en het werk van vrijwilligers;
- de samenwerking tussen de verschillende organisaties met vrijwilligers loopt
stroef;
-
het kost de brandweer en andere organisaties met vrijwilligers meer moeite om
vrijwilligers te vinden en te binden;
het is moeilijk om vrijwilligers te vinden die overdag beschikbaar en inzetbaar
zijn;
de arbeidsrelaties voor vrijwilligers in de veiligheid zijn in beweging;
wijzigingen in de sociale zekerheid zijn van invloed op de bereidheid van
hoofdwerkgevers om brandweervrijwilligers toe te staan om onder werktijd
risicovolle werkzaamheden te verrichten;
toename van het aantal loos alarmen, waardoor brandweervrijwilligers voor niets
moeten uitrukken en dit leidt tot toenemende weerstanden bij werkgevers in het
hoofdberoep;
het grote aantal ongevallen dat veroorzaakt wordt bij hulpverleners zelf door het
rijden naar en van het ongeval;
(Europese) regelgeving die van invloed is op de vakbekwaamheid en arbeidstijden
van vrijwilligers maakt enerzijds het beroep zwaarder en anderzijds wordt het
maximale aantal arbeidsuren beperkt;
de toenemende juridisering op het gebied van aansprakelijkheid tegen individuele
brandweerlieden en claims tegen de brandweer zijn ook van invloed op de
belastbaarheid en motivatie van brandweervrijwilligers;
nieuwe vrijwilligers kiezen niet meer voor life time employment, maar voor
kortere dienstverbanden, waardoor de toekomstige vraag naar vrijwilligers zal
stijgen.
nieuwe technologieën vergroten de veiligheid van burgers en hulpverleners en
maken modernisering van het hulpverleningsconcept noodzakelijk ;
de afstand tussen wonen en werken worden groter,
en niet in de laatste plaats de invloed van sociaal economische ontwikkelingen op
de bijdrage die werkgevers in het hoofdberoep bereid zijn te leveren.