De Toegepast Psycholoog binnen het onderwijs

De Toegepast Psycholoog binnen het onderwijs
Inleiding
De hbo-opgeleide Toegepast Psycholoog is in het werkveld nog niet bij iedereen bekend.
Het onderwijs is een sector waarin steeds meer Toegepast Psychologen (TP) werk vinden
in uiteenlopende functies. Binnen scholen kunnen TP’ers een belangrijke rol vervullen en
toegevoegde waarde bieden, naast en met andere disciplines die er werkzaam zijn.
Zowel voor de professionals die op scholen werken, als voor studenten/afgestudeerden
die onvoldoende beeld hebben van hun toekomstige arbeid is het goed om te weten wat
de Toegepaste Psychologie kan betekenen in het onderwijs. Hoe kan de TP eraan
bijdragen dat leerlingen zo goed mogelijk tot leren komen?
Om daarover te informeren gaat dit stuk eerst in op het vak: wat is Toegepaste
Psychologie eigenlijk en wat doet een TP’er? Daarna komen mogelijke rollen en taken van
een Toegepast Psycholoog in een school aan bod. Vervolgens wordt een korte toelichting
gegeven op mogelijkheden en belemmeringen van leerlingen bij het leren.
Met de noemer ‘onderwijs’ worden alle soorten onderwijs voor kinderen, jeugd en
adolescenten bedoeld. Waar ‘leerlingen’ staat, worden ook studenten bedoeld.
Wat is de Toegepast Psycholoog
Een Toegepast Psycholoog is een professional die psychologische principes en theorieën
gebruikt om (psychische) problemen in de praktijk te helpen oplossen of voorkomen. De
Toegepast Psycholoog is een begeleider en ondersteuner die in staat is om vanuit
psychologische inzichten mensen te helpen hun mentale conditie op peil te houden of te
verbeteren, die mensen kan activeren om problemen in gedrag, de omgang met anderen
of op sociaal-emotioneel vlak te voorkomen of daar beter mee om te gaan. Dit kan gaan
om mensen individueel of in een groep, jong of ouder, in alle mogelijke settings: het
gezin,
de
school
of
beroepsopleiding,
een werkomgeving, gezondheidszorg,
een
instelling, buurt, enzovoort.
De HBO-opleiding Toegepaste Psychologie is een maatschappelijk relevante opleiding
waarvan
afgestudeerden
kunnen
voorzien
in
een
duidelijk
in
de
arbeidsmarkt
gesignaleerde behoefte aan breed opgeleide en praktische ingestelde psychologische
professionals. De groeiende aandacht voor de mens en zijn omgeving schept ruimte voor
een professionele begeleider met psychologische kennis. Iemand met voldoende
analytisch vermogen om mensen te ondersteunen in het ontrafelen van een verwarrende
situatie of context. Iemand die samen met mensen (cliënten) de zaken op een rij zet en
handvatten biedt om harmonie en balans te herstellen. Iemand die op creatieve,
passende wijze begeleidt en coacht. Die resultaatgericht denkt, maar ook met geduld en
aandacht op verschillende situaties inspeelt.
1
In de beroepsuitoefening draait het om observatie, studie, beoordeling en beïnvloeding
van gedrag, beleving en zelfbewustzijn omtrent het (inter- en intrapersoonlijk)
functioneren van mensen in hun rollen in het leven en de maatschappij. De Toegepast
Psycholoog kijkt en onderzoekt hoe de mens functioneert en handelt in verschillende
situaties en omstandigheden en helpt zijn gedrag aan te passen of bij te sturen. Een
belangrijk uitgangspunt bij de beroepsuitoefening is ethisch verantwoord handelen.
De Toegepast Psycholoog onderscheidt zich van een universitair opgeleide psycholoog
doordat deze meer praktisch en praktijkgericht is opgeleid. In de HBO-opleiding wordt
meer aandacht gegeven aan vaardigheden die men in het werk nodig heeft zoals:
adviseren, voorlichten, trainen, coaching, mediation, plannen schrijven, planmatig
werken en praktijkgericht onderzoeken. Een universitair psycholoog is vanuit een meer
theoretisch kader opgeleid
tot
wetenschapper om
onder
meer
wetenschappelijk
onderzoek te doen.
Welke rol kan de toegepast psycholoog spelen binnen het onderwijs
In het onderwijs is het de bedoeling dat elke leerling met zijn/haar mogelijkheden en
beperkingen zo goed mogelijk tot leren komt. Sommige leerlingen hebben hier meer hulp
of specifieke condities bij nodig dan anderen (zie onder). De Toegepast Psycholoog kan
op dit vlak op diverse niveaus in school adviseren en ondersteunen: op school- en
teamniveau en op niveau van individuele leerlingen, (individuele) docenten en groepen.
Dit kan vorm krijgen in de volgende rollen en taken voor de Toegepast Psycholoog, die
voorbeelden zijn uit de praktijk:
•
Adviseren of ontwikkelen van schoolbeleid op het gebied van leerlingenzorg in het
algemeen of rond specifieke onderdelen, kwesties of wijzigingen in het bijzonder.
•
Adviseren vanuit het zorgteam/zorgadviesteam over de aanpak van gedrag of
problematiek
van
(individuele)
leerlingen
(zoals
extra
hulp/ondersteuning,
onderzoek, verwijzing e.d.)
•
Het begeleiden van leerlingen die langdurig extra ondersteuning nodig hebben
vanwege een structurele belemmering, zoals een ontwikkelingsstoornis (denk aan
een stoornis binnen het autistisch spectrum of ADHD), een psychiatrische
stoornis, leer- of gedragsprobleem en/of sociaal-emotionele problematiek, al dan
niet door een moeilijke thuissituatie.
•
Het begeleiden van leerlingen die tijdelijk ondersteuning nodig hebben bij het
omgaan met de gevolgen van een heftige gebeurtenis of verandering in hun leven
voor het functioneren op school, zoals een ongeluk, (internet)pesten, ziekte,
echtscheiding van ouders, rouw of een onverwachte wijziging in de thuissituatie
(naast of voorafgaand aan een psychologische behandeling elders).
2
•
Het begeleiden/coachen van leerlingen bij het organiseren en structureren van
schoolse taken.
•
Het trainen van groepjes leerlingen die dat nodig hebben op het gebied van
faalangst, sociaal functioneren e.d.
•
Het verrichten (onder supervisie) van diagnostiek waaronder psychologisch
onderzoek en observaties in de klas. Denk hierbij aan het afnemen van een
capaciteitenonderzoek (intelligentie) bij twijfel over het juiste schoolniveau.
•
Het ondersteunen en adviseren van leerlingen met betrekking tot hun (school)
loopbaan en profiel- en studiekeuze.
•
Bijdragen aan de deskundigheidsbevordering en handelingsbekwaamheid van
docenten op het terrein van ontwikkelings- en gedragsproblematiek.
•
Adviseren en coachen van docenten bij problemen met gedrag van een individuele
leerling of de dynamiek in een groep.
•
Ondersteunen van docenten bij het werken aan een beter klassenklimaat en/of
andere benadering van de klas (intervisie, training, coaching).
•
Voorlichting geven aan ouders en/of derden over psychische of sociaal-emotionele
problematiek en hoe de school daarmee omgaat.
Mogelijke functies zijn: leerlingbegeleider/-coach, trainer, schoolpsycholoog, decaan,
opleidings-/loopbaanadviseur, zorgmedewerker, coördinator leerlingen-/studentenzorg,
docent/ mentor/coach.
Mogelijkheden en beperkingen bij leren op school
Elke school en elke docent zal ernaar streven dat elke leerling zo goed mogelijk tot leren
komt. Leerlingen verschillen uiteraard in hun capaciteiten en beperkingen. Cognitieve
intelligentie is daarbij zeker niet de enige factor. Een kind moet om te kunnen leren
namelijk over meer kenmerken beschikken (met dank aan Martine Delfos):
-
emotionele, creatieve en sociale intelligentie
-
concentratievermogen
-
het vermogen om behoeftebevrediging uit te stellen (leren is nuttig voor later)
-
de motivatie om het goed te willen doen
En om deze kenmerken goed te benutten is onder meer zelfvertrouwen en emotionele
stabiliteit nodig, stressbestendigheid, doorzettingsvermogen (kracht in jezelf) en steun
(kracht, stimulans) vanuit de omgeving.
Deze ‘bagage’ is deels aangeboren en deels aangeleerd. Kinderen met een aangeboren
stoornis of belemmering in de ontwikkeling staan al één of meer punten ‘achter’. Andere
kinderen hebben onder invloed van de omgeving (thuissituatie, opvoeding, nare
gebeurtenissen) negatief gedrag ontwikkeld of last gekregen van sociaal-emotionele
problemen (denk aan faalangst, sociale angst, agressiviteit of depressieve gevoelens).
3
Vaak is het een combinatie van factoren die ervoor zorgt dat een leerling belemmerd
wordt in zijn ontwikkeling en zijn vermogen om te leren. Dit werkt door in de
schoolprestaties van de leerling zelf, maar kan ook een negatieve invloed hebben op zijn
gedrag op school en op zijn omgeving: vrienden, docenten, de sfeer in de klas en de
thuissituatie. Pesten kan een van de gevolgen zijn.
Afhankelijk van de mate en ernst van de problematiek bij leerlingen vormen deze een
grote uitdaging voor het onderwijs op alle niveaus. De leerlingen hebben een passende
aanpak en ondersteuning nodig om zich zo goed mogelijk te kunnen ontwikkelen. Het is
belangrijk dat dit op een verantwoorde manier gebeurt en dat er niet onnodig lang mee
gewacht wordt, om te voorkomen dat problemen escaleren en meer schade aanrichten
bij het kind of de jongere zelf. Een passende positieve benadering en succeservaringen
kunnen de leerlingen op de goede weg helpen.
Daartoe is het nodig dat docenten advies en ondersteuning krijgen van specialisten, zoals
een Toegepast Psycholoog. Van docenten kan immers niet verwacht worden dat zij de
specifieke en specialistische kennis en tijd hebben om voor elke leerling waarover zorgen
zijn de juiste aanpak te bepalen. Een Toegepast Psycholoog kan dat wel.
In verschillende rollen kan deze ingezet worden voor een leerling die binnenkomt met
een leer- of zorgvraag, voor een leerling of groep waarover zorgen zijn en/of voor
docenten die ondersteuning nodig hebben bij het omgaan met bepaalde leerlingen.
Steeds draait het om de vragen:
-
Wat heeft deze leerling (vanwege zijn beperking of probleem) nodig?
-
In hoeverre is de leerling daarbij te helpen om zelf gedrag te veranderen?
-
In hoeverre is er in de omgeving specifieke aandacht of verandering wenselijk, in
de klas of op schoolniveau?
Concluderend is te stellen dat de Toegepast Psycholoog via onderzoek, advies en
specifieke ondersteuning zoals hiervoor beschreven, in verschillende fasen van de
schoolloopbaan kan bijdragen aan oplossingen of verbetering van een situatie, zodat
leerlingen beter kunnen leren en presteren.
Jenny Schoonbeek en Corine Willemse
December 2014
De auteurs zijn beiden als Toegepast Psycholoog actief in de begeleiding van leerlingen, geregistreerd in het
kwaliteitsregister voor Toegepast Psychologen en betrokken bij de beroepsvereniging NBTP.
4