Dieren en resocialisatie: gedeelde smart, halve smart?

Dieren en resocialisatie: gedeelde smart,
halve smart?
Masterproef neergelegd tot het behalen van
de graad van Master in de Criminologische Wetenschappen
door (01106128) Van Poucke Joy
Academiejaar 2014-2015
Promotor:
Dhr. Janssens Jelle
Prof. Dhr. Vander Beken Tom
Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen
Ondergetekende,
Van Poucke Joy (01106128)
geeft hierbij aan derden,
zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of
leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen,
[de toelating] [geen toelating]
om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien
beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts
zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden.
Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de
masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden
onmiddellijk na het titelblad.
Datum: 15/05/2015
Handtekening: Joy Van Poucke
Woord vooraf
Deze thesis was voor mij een hele beproeving. Hoewel het een uitdagend en soms ook een moeizaam
proces was, zie ik het als een geslaagd sluitstuk van mijn studieloopbaan binnen de opleiding
Criminologische Wetenschappen. Een periode die mij veel zelfkennis heeft bijgebracht. Gedurende de
opleiding is mijn interesse in de gevangenispopulatie steeds blijven groeien. Het was dan ook een
evidentie het onderwerp van mijn thesis in functie van deze populatie te kiezen.
Mijn schrijfproces kan gekenmerkt worden door heel wat begrippen: frustratie, doorzettingsvermogen,
geduld, uitzichtloosheid, en zo verder. Toch ben ik enigszins trots op de afgelegde weg. Deze
masterproef was echter nooit tot stand gekomen zonder de steun van een aantal mensen. Graag had ik
jullie via deze weg bedankt.
Bedankt aan mijn ouders die mij de kans boden deze studies aan te vatten en mij ten volle te ontplooien.
Ook mijn zussen en broer verdienen hier een plaats voor hun onvoorwaardelijke steun en geloof in mij.
Allen staan ze steeds paraat met kritische en opbouwende opmerkingen die mij aansporen het beste uit
mezelf te halen.
Bedankt aan mijn vriend om de vele thesisuren met mij door te brengen en ze op deze manier een stuk
aangenamer te maken.
Bedankt aan alle respondenten die mijn onderzoek mede mogelijk hebben gemaakt. Overal werd ik
ontzettend gastvrij en vriendelijk onthaald. Ik ben hen dan ook ten zeerste dankbaar voor hun, vaak
kostbare, tijd en de verkregen informatie.
Bedankt aan mijn promotor, Dhr. Janssens, voor de goede ondersteuning en de aangename
samenwerking.
I
Inhoudsopgave
Woord vooraf ........................................................................................................................................... I
Inhoudsopgave......................................................................................................................................... II
Inleiding........................................................................................................................................... 1
1.
1.1
Opbouw van de masterproef .................................................................................................. 3
Literatuurstudie ............................................................................................................................... 4
2.
2.1
The Pains of Imprisonment ......................................................................................................... 4
2.1.1
Inleiding ............................................................................................................................... 4
2.1.2
Theoretische invalshoek ...................................................................................................... 4
2.1.3
Pains of imprisonment ervaren door de gedetineerden ..................................................... 6
2.1.4
Conclusie ............................................................................................................................. 8
2.2
Het dier als steunverlener ............................................................................................................ 9
2.2.1
Inleiding ............................................................................................................................... 9
2.2.2
Wat zijn ‘Animal Assisted Interventions’? ........................................................................... 9
2.2.3
Korte ontstaansgeschiedenis............................................................................................. 10
2.2.4
Theoretische invalshoek .................................................................................................... 11
2.2.5
Conclusie ........................................................................................................................... 16
2.3
Mijn hond, mijn vriend! ............................................................................................................ 17
2.3.1
Inleiding ............................................................................................................................. 17
2.3.2
Educatieve programma’s met assistentie van een hond .................................................. 17
2.3.3
Rol van de hond in een therapie ....................................................................................... 18
2.3.4
Rol van de hond in relatie tot “The Pains of Imprisonment” ............................................ 19
2.3.5
Selectie van geschikte honden .......................................................................................... 21
2.3.6
Dierenwelzijn ..................................................................................................................... 22
2.3.7
Conclusie ........................................................................................................................... 24
Methodologie................................................................................................................................. 25
3.
3.1
Inleiding..................................................................................................................................... 25
3.2
Onderzoeksmateriaal ................................................................................................................. 25
3.3
Onderzoeksetting ....................................................................................................................... 26
3.4
Dataverzameling ........................................................................................................................ 26
3.4.1
Het kwalitatief onderzoek ................................................................................................. 26
3.4.2
Het kwalitatieve interview ................................................................................................ 27
3.4.3
Ethisch interviewen ........................................................................................................... 28
3.5
Data-analyse .............................................................................................................................. 30
II
3.6
Conclusie ................................................................................................................................... 30
Resultaten ...................................................................................................................................... 31
4.
4.1
Inleiding..................................................................................................................................... 31
4.2
Buitenlandse projecten .............................................................................................................. 31
4.2.1
Pets Uniting People Program ............................................................................................ 31
4.2.2
Project Pooch..................................................................................................................... 32
4.2.3
SPP: Sustainability in Prison Project .................................................................................. 34
4.3
Belgische situatie ....................................................................................................................... 35
4.3.1
C.A.T project ...................................................................................................................... 35
4.3.2
Visie van de gevangenisdirecteur ...................................................................................... 42
4.3.3
Dierenrechten.................................................................................................................... 50
4.4
5.
Conclusie ................................................................................................................................... 51
Discussie........................................................................................................................................ 52
5.1
Inleiding..................................................................................................................................... 52
5.2
Bevindingen............................................................................................................................... 52
5.3
Aanbevelingen voor de praktijk ................................................................................................ 54
5.4
Beperkingen van het onderzoek ................................................................................................ 56
6.
Algemene besluit ........................................................................................................................... 57
7.
Literatuurlijst ................................................................................................................................. 59
III
1. Inleiding
Een rechter kan in de fase van de straftoemeting verschillende straffen opleggen, waaronder de
vrijheidsstraf. Deze kan enkel uitgezeten worden in een strafinrichting. België kent in het totaal
32 gevangenissen. (www.justitie.belgium.be) Gevangenissen zijn vaak strak en onpersoonlijk.
Toegang tot steun en diensten, die wij als vanzelfsprekend achten, is vaak moeilijk. Een
opsluiting in de gevangenis kan overweldigend zijn. Stress en harde condities betekenen vaak
de start van een emotionele, sociale en psychologische achteruitgang. (Champion, 2009) Over
het algemeen wil de bevolking de gedetineerden gestraft zien en houden ze geen rekening met
de schade gekoppeld aan een detentie. Negatieve en subjectieve belevingen zijn een belangrijk
aspect van deze detentieschade. (Windzio, 2006) In tegenstelling tot wat de bevolking
verwacht, zou het leven in gevangenschap geen ander lijden mogen opleggen. De
gevangenisstraf omvat normaliter enkel een vrijheidsberoving en zou verder geen rechten van
gedetineerden mogen ontnemen. De realiteit is echter heel anders. De gevangenis is een setting
waar basisbehoeften en basisprincipes van het menselijk leven tot het uiterste getest worden.
(Liebling, 2001)
Hoewel naar ons aanvoelen de straf van bepaalde individuen straf terecht is, mag ons rationeel
oordeel en onze bereidwilligheid om tegemoet te komen aan sociaalpsychologische problemen
hierdoor niet verhinderd worden. (Cohen and Taylor, 1972) Naast het bestraffen van de
delinquent zou de rehabilitatie een hoofddoel moeten zijn. Op deze manier kunnen
gedetineerden bij hun vrijlating opnieuw deelnemen aan de samenleving. Door aandacht te
besteden aan de rehabilitatie zal het recidive cijfer dalen wat de financiële kost voor de
gemeenschap op termijn zal verlagen. Nieuwe benaderingen van rehabilitatie, zoals de
implementatie van Animal Assisted Activities binnen een gevangenissetting, moeten
overwogen worden. (Strimple, 2003) Hedendaags onderzoek bevestigt immers de visie dat
interactie met dieren vele voordelen met zich mee kan brengen voor het welzijn van de mens.
(Hatch, 2007; Walsh, 2009)
Ook de belangstelling voor het werken met dieren neemt binnen onze samenleving toe. Tijdens
de uitvoering van het onderzoek verschenen enkele artikels in de media, zoals De Morgen die
uithaalde met een artikel waarbij Amerikaanse criminelen en zwerfkatten elkaar helpen.
(Formesyn, 2015) Enkele dagen later verscheen, op 20 april 2015, ook in Het Nieuwsblad een
artikel met als titel “Bewezen: hondenblik vertedert echt”. Het artikel poogde een uitleg te
geven aan de sterke band die een baasje en zijn hond verbinden. (Van Dooren, 2015)
1
In deze masterproef wordt er op zoek gegaan naar het antwoord op de vraag of het werken met
dieren binnen een gevangenissetting al dan niet opportuun is. Wat zijn de positieve en/of
negatieve gevolgen in relatie tot de Pains of Imprisonment? En wat is de situatie in het
buitenland? Door middel van een verkennend praktijkgericht onderzoek zal de opgedane kennis
gebruikt worden om een beeld te schetsen over de mogelijkheid, wenselijkheid, belemmeringen
en voorwaarden van dier geassisteerde activiteiten binnen het Belgische gevangeniswezen.
2
1.1 Opbouw van de masterproef
In het eerstvolgende hoofdstuk van deze verhandeling zal gefocust worden op een
literatuurstudie. Enerzijds wordt de problematiek van de detentieschade behandeld. Er zal
getracht worden een overzicht te geven van een aantal theorieën die aan de basis liggen van de
alom bekende Pains of Imprisonment, nadien volgt een opsomming van een aantal pijnen
ervaren door gedetineerden. Anderzijds worden de verschillende aspecten van de Animal
Assisted Interventions behandeld. Aansluitend worden beide thema’s geconfronteerd in een
poging na te gaan hoe dieren de detentieschade eventueel kunnen verlichten.
In een derde hoofdstuk komt het verloop van het onderzoek aan bod. De methodologie begint
met een beschrijving van de participanten en een behandeling van de setting. Aansluitend wordt
de visie over de gekozen onderzoeksmethode toegelicht, alsook welke implicaties deze keuze
heeft voor het verdere verloop van het onderzoek. Binnen dit deel wordt ook gefocust op het
ethische aspect van een verantwoord onderzoek.
Het vierde hoofdstuk staat in het teken van de gevonden resultaten. De verschillende interviews
worden geanalyseerd en per groep van participanten besproken.
Vervolgens wordt de masterproef besloten met een discussie omtrent de resultaten. In dit
hoofdstuk worden aanbevelingen en beperkingen van het onderzoek vermeld. Uiteindelijk zal
de algemene conclusie, door het beantwoorden van de onderzoeksvragen, een lijn trekken onder
deze studie.
3
2. Literatuurstudie
2.1 The Pains of Imprisonment
2.1.1 Inleiding
Hoewel een gevangenisstraf in principe enkel een deprivatie van vrijheid mag inhouden,
onderwerpt de vrijheidsstraf gedetineerden aan heel wat meer beperkingen. Men wordt
onttrokken aan de sociaal, economische en politieke veranderingen die zich zeer snel achter
elkaar afspelen in een samenleving. Deze afzondering, in combinatie met interacties binnen de
gevangenis, hebben een enorme impact op gedetineerden en kunnen een aantal negatieve
gevoelens teweegbrengen. Alle frustraties, waarmee gedetineerden geconfronteerd worden na
het betreden van de gevangenis, kunnen onder de gemeenschappelijke noemer ‘Pains of
Imprisonment’ geplaatst worden. (Flanagan, 1980; Champion, 2009; Sykes, 1958)
2.1.2 Theoretische invalshoek
Hoewel zware mishandelingen en publieke bestraffingen verdwenen zijn als basiselement van
gevangenschap generen moderne opsluitingsinstituten nieuwe pijnpunten en frustraties voor de
‘bewoners’. Zo stelt Sykes dat deze psychologische pijnen, die verantwoordelijk zijn voor de
destructie van de geest, minstens even beangstigend en schadelijk zijn als fysieke
mishandelingen. Deze aanvallen op het individu en de waardigheid van gevangenen zijn
inherent aan het gevangeniswezen. (Crewe, 2011; Sykes, 1958) Een paar decennia later
bevestigt ook Foucault deze denkwijze. Hij stelde zich vragen bij het vervangen van fysieke
uitbuiting door de techniek van discipline en regularisatie. Zijn deze vormen van bestraffing
meer humaan dan hun voorganger? (Hunt and Wickham, 1994) Goffman omschrijft de
gevangenis als een totale institutie die de gemeenschap beschermt tegen gevaarlijke en
opzettelijk handelende individuen. Totale instituties hebben een allesomvattend karakter:
“A total institution may be defined as a place of residence and work where a large
number of like-situated individuals, cut off from the wider society for an
appreciable period of time, together lead an enclosed, formally administered
round of life.” (Goffman, 1961)
4
In onze moderne samenleving is het normaal dat verschillende activiteiten, zoals onder andere
eten, werken en slapen, plaatsvinden in verschillende ruimtes. Ook de mededeelnemers, het
gezag en het rationeel plan die aan de basis liggen van onze dagelijkse activiteiten zijn steeds
divers.
Een eerste kenmerk van de gevangenis als totale institutie is dat al deze barrières tussen de
verschillende levenssferen wegvallen. Heel het leven van de gedetineerde vindt plaats binnen
dezelfde muren van de totale institutie, zeven op zeven en 24 uur per dag. Bovendien vinden
alle activiteiten plaats onder hetzelfde gezag en in het bijzijn van een hele hoop andere
gedetineerden, die allen aangespoord worden om hetzelfde te doen. Het dagschema dat de
gedetineerden moeten volgen, namelijk een opeenvolging van activiteiten die worden opgelegd
van bovenaf, is strikt. De tijd van de gedetineerden staat als het ware ter beschikking van het
penitentiaire personeel. Daarnaast is het rationeel plan dat aan de basis ligt voor deze
activiteiten enkel gebaseerd op het vervullen van de officiële doelen van de institutie. (Goffman,
1961; Pauwels, 2012)
Een tweede kenmerk is de barrière tussen de totale institutie en de samenleving. Deze scheiding
is zowel fysisch als psychisch. Hoge muren, gesloten deuren en bewakingscamera’s zijn slechts
enkele voorbeelden van de fysieke barrières binnen de gevangenissetting. De psychologische
opsluiting wordt daarentegen verpersoonlijkt door de opsplitsing en machtsongelijkheid tussen
een grote groep gedetineerden en een kleinere groep toezichthoudend personeel. Sociale
mobiliteit tussen beide groepen is beperkt waardoor twee verschillende sociale werelden
ontstaan. Voor het personeel is de institutie echter niet totaal, na hun ‘dienst’ kunnen ze de
institutie gewoon verlaten en deelnemen aan de samenleving. (Goffman, 1961; Pauwels, 2012)
Ten slotte worden gedetineerden bij hun toetreding als het ware beroofd van hun
persoonlijkheid. Gedetineerden bezitten een eigen cultuur, een manier van leven en nemen deel
aan een geheel van activiteiten die geacht worden vanzelfsprekend te zijn. Doch ondersteunt de
totale institutie deze verschillende en unieke culturen niet. Goffman noemt dit het
mortificatieproces van het ‘self’. Vroegere sociale rollen moeten verlaten worden en een nieuwe
identiteit wordt aangemeten. De verschillende sociale rollen zoals vader of echtgenoot worden
herleid tot de sociale rol van gevangene. Denk maar aan de aanmelding in de gevangenis
waarbij gedetineerden hun persoonlijke bezittingen moeten afgeven, gefouilleerd worden en
een uniform aangemeten krijgen. Bewoners worden in een keurslijf geduwd.
5
Dit gemis aan persoonlijke spullen en kledij zorgen voor het verlies van persoonlijke
differentiatie, status en macht. Door middel van disciplinering worden regels en dagritmes
opgelegd. (Goffman, 1961; Pauwels, 2012; Heffernan, 1972)
Cohen en Taylor stellen het uitzitten van een lange gevangenisstraf dan weer gelijk aan het
overleven in een ‘extreme situatie’. Een situatie waar het dagelijkse leven verstoord wordt en
alledaagse gevoelens en activiteiten zoals vriendschap, liefde, privacy en tijd als problematisch
kunnen ervaren worden. Soms is een probleem zo vreselijk, zo extreem dat existentiële angsten
over de identiteit de bovenhand nemen. (Crewe, 2011; Cohen and Taylor, 1972) Een eerste
kenmerk van een extreme situatie is een radicale verandering van de fysieke omgeving. De
gevangenis als extreme situatie veruiterlijkt zich onder andere door beperkte ruimtes, gesloten
deuren, cellen en hoge muren. Gevangenen worden geconfronteerd met een zeer monotone
omgeving waaraan geen ontsnappen mogelijk is, ze hebben geen andere keuze dan hun straf uit
te zitten. Vervolgens wordt de gevangenis als extreme situatie gekenmerkt door zintuigelijk
deprivatie. Iedereen moet hetzelfde uniform dragen, de verlichting schijnt steeds met dezelfde
intensiteit, er staan geen ramen open, tralies blokkeren het zicht en de kamers zijn vaak kaal,
sober en saai van kleur. Daarnaast is er ook een beperking van sociale en seksuele contacten.
Deze beperkingen hebben zowel betrekking op de relaties binnen de gevangenis, als de relaties
met personen buiten de gevangenis. Ten slotte is ook het psychologisch karakter van een
autoritair, straffend en relatief permanent regime kenmerkend aan een extreme situatie. (Cohen
and Taylor, 1972)
2.1.3 Pains of imprisonment ervaren door de gedetineerden
Onderzoek toont aan dat “Pains of Imprisonment” voor elke gedetineerde anders is. Sommigen
ervaren ze als zeer intens, terwijl anderen er dan weer minder last van hebben. (Agnew,
Sullivan, Listwan, Cullen, & Colvin 2011) Hieronder volgt een niet limitatieve opsomming van
de meest voorkomende vormen.
2.1.3.1 Sociale isolatie
Sociale integratie is een basisbehoefte, het verlies van sociale noden kan gezien worden als
pijnlijk en afschrikkend. (Windzio, 2006) Sociale isolatie kan zowel gerelateerd zijn aan
contacten binnen de gevangenis als aan deprivatie van de wereld buiten de gevangenis.
6
Relaties binnen de gevangenis zijn niet vanzelfsprekend. In de zoektocht naar een intieme
relatie heeft men enkel keuze tussen personen binnen de gevangenis, mensen waarmee men
zich omringt kunnen met andere woorden niet gekozen worden. Bovendien worden alle relaties
gesuperviseerd. (Cohen and Taylor, 1972; Flanagan, 1980)Gedetineerden hebben het gevoel
dat ze zich tot niemand kunnen richten als ze in nood zijn. Andere gevangenen worden immers
gezien als niet te vertrouwen of worden zelf reeds met genoeg problemen geconfronteerd.
Penitentiair personeel wordt gezien als ongeïnteresseerd en niet begaan.
De voornaamste deprivatie vindt men echter in het verlies van relaties met vrienden, familie en
geliefden. Familiebanden worden ervaren als een mes dat aan twee kanten snijdt. Enerzijds
halen ze moed en kracht uit deze relaties, anderzijds maakt het gemis deze periode nog
zwaarder. Ook het tijdselement kan gezien worden als een verzwarende factor: “de tijd staat
niet stil”. Leven in de gevangenis kan gezien worden als leven in een vacuüm, afgesloten van
de constant evoluerende wereld die zich afspeelt buiten de gevangenismuren. (Flanagan, 1980)
Sociale isolatie zorgt ervoor dat gedetineerden moeten breken met vroegere sociale rollen, zoals
die van ouder of partner. Volgens het rolpatroon van de traditionele man, moet de ‘echte man’
bepaalde doelen behalen. Hij moet onder andere succesvol zijn, zijn gezin financieel
ondersteunen en deze fysiek beschermen. Het hedendaags beeld van een slechte vader is
diegene die onvoldoende tijd met zijn gezin doorbrengt. Zowel de traditionele, als de moderne
rolverwachtingen zijn onmogelijk in te vullen vanuit de gevangeniscontext. (Ugelvik, 2014) In
conclusie kan gesteld worden dat gevangenschap leidt tot isolement, eenzaamheid en stress. Al
deze negatieve gevoelens zijn stimuli voor het ontwikkelen van mentale vermoeidheid en
depressies. Bovendien wordt de persoonlijkheid en eigenwaarde van het individu bedreigd.
(Crewe, 2011)
2.1.3.2 Autonomie
Het gedrag van gedetineerden wordt beperkt door een geheel aan regels en bevelen die van
bovenaf worden opgelegd. Hoewel we in de vrije samenleving ook onderworpen worden aan
regels, gelden binnen de gevangenis niet de principes van de democratie. Gedetineerden kunnen
de machthebbende niet verkiezen. Binnen de gevangenis verliezen gedetineerden hun
verworven statussen. Ze worden geïnfantiliseerd door het ontnemen van elke mogelijkheid om
keuzes te maken en het opleggen van een vaste dag structuur. (Hutchinson and Pulleman, 2007;
Liebling, 2011) Het belang van een humanitaire, eerlijke en respectvolle cipier – gedetineerde
relatie dient benadrukt te worden. Het personeel is de verpersoonlijking van het regime.
7
Interpersoonlijke relaties met penitentiaire beambten vormen vaak de voornaamste bron van
sociaal contact. Afwezigheid van respect en eerlijkheid genereert gevoelens van woede,
spanning, verontwaardiging en kan zelf leiden tot een verlies van existentieel basisvertrouwen.
2.1.3.3 Privacy
Binnen de gevangenissetting wordt de gedetineerde geconfronteerd met een totaal verlies aan
privacy, hij wordt continu gesuperviseerd. Cohen en Taylor onderscheiden drie verschillende
vormen van privacy.
Ten eerste, de staat van absolute isolatie of eenzaamheid kan nooit bereikt worden. Een
gevangen is nooit alleen en wordt steeds geobserveerd: door kijkgaten in de cel, door het
penitentiair personeel of door camera’s die elke beweging registreren. Ten tweede het bereiken
van een intieme relatie zonder gesuperviseerd te worden kan niet. Heteroseksuele contacten
vinden steeds plaats op vaste tijdstippen en plaatsen. Een laatste vorm van privacy is
anonimiteit. Bij zwaardere feiten is de levensloop van de dader vaak publieke kennis. Ook
binnen de gevangenis kennen ze geen anonimiteit: medische dossiers zijn gekend, gesprekken
worden overhoord, post wordt gelezen en zelfs bij toiletbezoeken worden ze bekeken. (Cohen
and Taylor, 1972)
2.1.3.4 Deprivatie van goederen en diensten
Hoewel binnen de gevangenis alle basisbehoeften vervuld zijn, ervaart de gedetineerde toch
een beperking. Dit is te verklaren vanuit de materialistische samenleving waarin wij leven.
Het leven binnen een gevangenis komt niet tegemoet aan de levensstandaard in de vrije
samenleving, waar we gehecht zijn aan luxe, bezit en geld. Ook na vrijlating is het moeilijk om
een woonst en werk te vinden. (Hutchinson and Pulleman, 2007; Sykes, 1958)
2.1.4 Conclusie
We kunnen concluderen dat The Pains of Imprisonment al gedurende vele jaren het
wetenschappelijk veld niet onberoerd laten. Detentieschade is een problematiek die onmogelijk
binnen een bepaalde periode kan geclassificeerd worden. Ondanks de vele inspanningen die
reeds genomen worden, zullen deze negatieve emoties gelinkt aan een gevangenisstraf
vermoedelijk nooit verdwijnen.
8
2.2 Het dier als steunverlener
2.2.1 Inleiding
Het houden van huisdieren is in onze westerse samenleving een populair fenomeen. Het
overgrote deel van de dierenbaasjes beschouwt hun dier als een volwaardig lid van de familie.
Aan onze huisdieren spenderen we enorm veel geld, onder andere dierenartskosten,
verjaardagscadeaus, kledij en aangepaste voeding. (Walsh, 2009; Turner, 2007) Vandaag
vinden we huisdieren niet langer enkel in reguliere huishoudens maar ook in instellingen zoals
ziekenhuizen en bejaardentehuizen. (Janssen, 2002) Onderzoek toont immers aan dat dieren de
gevolgen van stressvolle levensgebeurtenissen kunnen verbeteren. (Wells, 2007)
In dit
hoofdstuk word een definitie gegeven van het begrip Animal Assisted Interventions gevolgd
door een theoretisch kader.
2.2.2 Wat zijn ‘Animal Assisted Interventions’?
Binnen de ‘Animal Assisted Interventions’ kunnen twee vormen onderscheiden worden.
Enerzijds de ‘Animal Assisted Therapies’ waarin het dier als co-therapeut integraal deel
uitmaakt van het behandelingsproces. Het dier helpt doelgericht mensen te ondersteunen binnen
een gestructureerde therapeutische interventie. Het behandelingsproces baseert zich op de
interactie tussen de patiënt, het getrainde dier en een menselijke begeleider. Dit wordt gekaderd
binnen duidelijk omschreven therapeutische objectieven. Het proces moet gedocumenteerd en
geëvalueerd worden. Anderzijds zijn er de minder gestructureerde ‘Animal Assisted Activities’
waarbij dieren worden ingezet tijdens een activiteit. Een gekend voorbeeld zijn de regelmatige
bezoeken van honden en vrijwilligers aan bejaarden. Deze activiteiten kunnen echter een
therapeutische werking hebben maar zijn geen therapieën in de strikte betekenis van het woord.
Hier worden geen therapiedoelen vooropgesteld en zijn evaluaties overbodig. Het voornaamste
uitgangspunt van deze activiteiten is een verhoging van de levenskwaliteit. Omdat het
onderscheid tussen beide categorieën vaak moeilijk te bepalen is, wordt in dit werk gebruik
gemaakt van de overkoepelende term Animal Assisted Interventions, waarvoor ‘Interventies
met Assistentie van Dieren’ een accurate vertaling kan zijn. (Berget and Braastad, 2008;
Jasperson, 2013; Mills and Hall, 2014) Het is echter wel belangrijk dit onderscheid te erkennen.
Het succes van therapeutisch werken met dieren kan leiden tot het geloof in positieve effecten
afkomstig door de loutere aanwezigheid van dieren. Dit is echter te kort door de bocht, het
therapeutisch werken met dieren is meer dan een wandeling in aanwezigheid van een dier. (Peys
and Bouronjon, 2007)
9
2.2.3 Korte ontstaansgeschiedenis
Al sinds de oudheid spelen dieren een belangrijke rol in het welzijn en de gezondheid van de
mens. Het Animisme, een overtuiging die gegroeid is bij de voedselverzamelaar jagers, gelooft
in de kracht van dieren bij het behandelen en ontstaan van ziekten. Zowel mensen, dieren,
planten als natuurlijke fenomenen zoals donder, bezitten een ziel. Wanneer de drager tijdelijk
buiten bewustzijn is, zoals bijvoorbeeld tijdens zijn slaap, kan de geest zich losmaken van het
lichaam dat hij bezielt. Ziekte en ongeluk zijn een direct gevolg van aanslagen afkomstig van
boze zielen tegen deze ronddwalende ziel. Binnen soortgelijke samenlevingen worden de zielen
van dieren vaak gezien als de meest slechte onder alle spirituele geesten. Om te vermijden dat
de wraaklustige ziel van het dier de eigen persoon, of familie in gevaar brengt, worden alle
dieren zowel levend als dood met groot respect behandeld. Ook bij indiaanse stammen nemen
dieren een belangrijke rol in en geloven ze in hun beschermende krachten. De geesten van wilde
dieren kunnen makkelijk verstoord worden. In tegenstelling tot het Animisme, kan hier door
het gebruik van verschillende rituelen om vergiffenis gevraagd worden. (Serpell, 2001)
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren dieren reeds aanwezig in de Amerikaanse strafkampen.
Camp Stark te New Hampshire was een kamp waar Duitse oorlogsgevangenen werden
opgesloten. De gevangenen adopteerden wilde dieren die ze tegenkwamen tijdens de verplichte
arbeid, zoals bijvoorbeeld een konijn en zelfs een berenwelp. De dieren brachten de
gevangenen, de bewakers en lokale bevolking in een soort van harmonie. In 1995 kwam het
bekende, en verfilmde, boek “the Birdman of Alcatraz” op de markt. Het boek vertelt het
verhaal van een gedetineerde die zorg draagt voor de vogels in de gevangenis. Op deze manier
leidt hij zichzelf op tot een volleerde vogeldeskundige. In realiteit was dit niet mogelijk in de
zwaar beveiligde gevangenis van Alcatraz en moet dit verhaal gezien worden binnen de federale
gevangenis van Leavenworth. De man schreef echter wel, in de gevangenis van Alcatraz, een
boek over alle soorten vogelziektes. Deze anekdote toont aan dat dieren, reeds in een vroeg
stadium, zaken teweeg brachten binnen een gevangenissetting. Pas jaren later zullen dieren
gebruikt worden als een volwaardige therapie. (Strimple, 2003; Altschiller, 2011)
De echte doorbraak kwam er in 1961. De Amerikaan Levinson was bij de eerste om zijn werk
met dieren op een wetenschappelijke manier te documenteren. Als kinderpsychiater merkte hij
dat de aanwezigheid van zijn hond, Jingles, een stimulerende werking had op de start tot
communicatie met het te behandelen kind.
10
Levinson was de eerste om binnen de gezondheidssector, systematisch te gaan werken met
dieren. Op deze manier inspireerde hij de sector tot het integreren van Animal Assisted
Interventions. (Omerod, 2008; Hooker, Freeman, Stewart, 2002; Levinson,1961) Binnen het
gevangeniswezen slaagde het forensisch centrum te Oakwood er als eerste in een programma
met dieren te integreren binnen een Amerikaanse correctionele instelling. Een personeelslid
merkte positieve attitudeveranderingen op bij een groep gevangenen die de zorgen van een
zieke vogel op zich hadden genomen. Nooit eerder was het penitentiaire personeel erin geslaagd
de gevangenen in groep te laten samenwerken. Als gevolg van deze vaststelling werden
verschillende kleine dieren op de afdeling binnengebracht. Een jarenlange studie toonde aan
dat gedetineerden, opgenomen op deze afdelingen, minder gewelddadig waren en ook minder
medische zorgen vereisten. Sindsdien ging de bal aan het rollen en hebben voornamelijk
Amerikaanse penitentiaire instellingen programma’s ingevoerd die steunen op de principes van
Animal Assisted Interventions. (Omerod, 2008; Altshiller, 2011)
Bij de start van de jaren ’80 wordt voor het eerst een symposium van International Association
of Human-Animal Interaction gehouden. Op dit symposium, dat plaatsvond in Londen, werd
de term ‘Human-companion animal bond’ gedefinieerd. Vanaf dit moment zouden talloze
wetenschappelijke studies en onderzoeken zich focussen op de mens-dier relatie. Later zullen
deze wetenschappelijke onderzoeken de positieve effecten op zowel de fysieke als geestelijke
toestand van de mens bevestigen. (Gazaux, 2001)
2.2.4 Theoretische invalshoek
In dit deel wordt getracht een aantal theorieën uit de literatuur samen te brengen ter
ondersteuning van deze initiatieven.
2.2.4.1 Mens - dier relatie
Binnen verschillende culturen worden dieren reeds lange tijd gezien als essentiële partners in
de menselijke overleving, gezondheid en herstel. Archeologisch onderzoek toont aan dat
menselijke nederzettingen reeds 14000 jaar geleden wolven domesticeerden. Honden werden,
en worden nog steeds, gezien als gelijkwaardige partners bij het vissen, jagen en het hoeden
van schapen. Ook in het Oude Griekenland speelden honden een belangrijke rol als bewaarders
van miraculeuze geneeskrachten.
Verder geloven de Chinezen vandaag nog steeds dat ieder individu geboren wordt met dierlijke
kenmerken. (Walsh, 2009; Gazaux, 2001) Hedendaags onderzoek bevestigt deze visie dat
interactie met dieren vele voordelen voor beide partijen met zich kan meebrengen.
11
De meerwaarde van het werken met dieren manifesteert zich zowel op fysiek als op
psychologisch vlak. (Hatch, 2007; Wells, 2007) Huidige praktijken van Interventies met
Assistentie van Dieren zijn gebaseerd op deze relatie. (Turner, 2007) De positieve gevolgen
voor het welzijn van de mens kunnen het best geïllustreerd worden aan de hand van een
voorbeeld. Bejaardentehuizen behoren tot de eerste soort omgeving die de positieve effecten
van interactie met dieren implementeerde in hun werking. (Wells, 2007)
Het bejaardentehuis
Wanneer men ouder wordt, komt men opnieuw terecht in een fase van afhankelijkheid. Het
verlies van bepaalde mogelijkheden, onder andere de motorische aftakeling, leidt tot een
conditie van kwetsbaarheid. Om tegemoet te komen aan de steeds hogere levensverwachtingen
zijn er verschillende faciliteiten en programma’s ontwikkeld om de levenskwaliteit van deze
bevolkingsgroep te verbeteren. Ouderen worden meer en meer geplaatst in een bejaardentehuis.
Door de scheiding met de vertrouwde thuisomgeving voelen bejaarden zich vaak geïsoleerd.
Gevoelens van stress en eenzaamheid nemen vaak de bovenhand. Intense en aanhoudende
gevoelens van eenzaamheid kunnen een gezonde psychologische ontwikkeling tegengaan en
resulteren vaak in een toestand van depressie en apathie. (Berry et al., 2012; Turner, 2007;
Black, 2012) Ook het bejaardentehuis kan gezien worden als een totale institutie die zijn
bewoners langzaamaan institutionaliseert. (Goffman, 1961)
Dieren, in het bijzonder de hond, kunnen deze toestand veranderen doordat ze zowel affectie
geven als ontvangen, ze dragen bij tot het vervullen van de basisbehoefte ‘gehechtheid’.
(Harkrader, Burke and Owen 2004; Black, 2012) De hond fungeert als een soort katalysator,
een veilig medium om gevoelens zoals angst, stress en eenzaamheid te uiten. De loutere
aanwezigheid van de hond kan reeds zorgen voor verhoogde gevoelens van zelfvertrouwen en
autonomie. De afhankelijkheid, de verantwoordelijkheid over en de onvoorwaardelijke
loyaliteit van het dier zorgen voor een hernieuwd gevoel van eigenwaarde en zelfstandigheid.
Indirect kunnen deze dieren ook zorgen voor het faciliteren van sociale interactie tussen de
mensen. Bejaarden die voor een deel afgesloten zijn van de wereld hebben nu zelf iets om te
vertellen en onderling over te praten. (Wells, 2007; Altschiller, 2011) Vaak komen, door de
interactie met het dier herinneringen naar boven, deze bevorderen cognitieve functies en
realiteitsoriëntatie. Ten slotte zorgen de lieve en onhandige viervoeters voor heel wat hilariteit
wat pijn en verdriet even doet vergeten. (Gazaux, 2001)
12
Naast alle psychologische en emotionele voordelen halen bejaarden ook fysiek voordeel uit de
interactie met een dier. (Altschiller, 2011) De speelsheid van de hond vormt een stimulans tot
motorische activiteiten. Honden stimuleren ouderen om te bewegen door onder andere het dier
te aaien, een bal weg te gooien en zich voorover te buigen. (Gazaux, 2001) Bovendien zorgt
hun nabijheid voor een verlaagde bloeddruk en reduceren ze de kans op andere cardiovasculaire
aandoeningen, die vaak het gevolg zijn van stress. Bij een patiënt herstellend van een
hartaanval, zorgt de aanwezigheid van een hond binnen het eerste cruciale jaar voor een
verhoogde kans op overleving. (Walsh, 2009; Harkrader, Burke and Owen 2004)
Door de sterk ontwikkelde geurzin van een hond kunnen bepaalde, nog niet medisch
vastgestelde, ziekten in een vroeger stadium gedetecteerd worden. Sommige tumoren
verspreiden een specifieke geur via zweet of uitademing die door een getrainde hond kan
waargenomen worden. (Wells, 2007)
Kritisch
Hoewel de voordelen talrijk lijken zijn niet alle studies positief. Contradictoir onderzoek
waarschuwt voor potentiële problemen en negatieve effecten. Beck en Katcher (1984) vinden
weinig bewijs van lange termijn effecten voor het menselijk welzijn en gezondheid. Sommige
studies poneren zelfs dat eigenaars van dieren ongezonder zouden zijn dan individuen die leven
zonder contact met dieren.Deze tegenstrijdige resultaten kunnen te wijten zijn aan
methodologische tekortkomingen eigen aan het onderzoek naar de relatie tussen dier en
menselijk welzijn.
Ten eerste maken de meeste studies gebruik van kleine, inconsistente en op gemak gebaseerde
steekproeven. Zulke steekproeven bieden niet de nodige garantie om tot generaliseerbare
causale uitspraken te kunnen komen. Bovendien ontbreken vaak adequate controlegroepen. Ten
tweede maken de meeste onderzoeken geen onderscheid naar gelang het soort dier waarmee
gewerkt wordt. Sommige studies richten zich op één specifiek dier, terwijl andere studies alle
soorten dieren onder één categorie plaatsen. Ten slotte wordt een positieve conclusie vaak te
snel aangenomen. Bijvoorbeeld, het hebben van een hond vereist meer frequent fysieke
inspanningen dan het houden van andere dieren. Activiteiten zoals wandelen of joggen met de
hond zouden leiden tot een betere gezondheid van de baasjes.
Onderzoek toont echter aan dat de stijging in gezondheid niet gerelateerd is aan de stijging van
gezonde activiteiten verbonden aan het verzorgen van honden.
13
De positieve gevolgen zijn te wijten aan selectie. Eigenaars gaan vaak meer deelnemen aan
andere activiteiten zoals zwemmen. (Fine, 2001) Ook kiest men vaak een hond die past bij de
eigen persoonlijkheid. Sportieve mensen kiezen een hond die veel beweging nodig heeft, andere
kiezen dan weer een ‘schoothondje’. (Utz, 2014; Barker and Wilson, 2003) Aansluitend moet
steeds rekening gehouden worden met potentiele verwondingen zoals bijt- en/of krabwonden.
Bovendien kunnen allergieën en het overdragen van zoönose een gevaar vormen voor de
gezondheid van de mens. Op psychologisch vlak kan ziekte of overlijden van een geliefd dier
negatieve emoties teweeg brengen. Ten slotte zijn positieve effecten sterk afhankelijk van de
persoonlijkheid van het individu. (Hatch, 2007)
2.2.4.2 Biophilia hypothese
Wilson (1984) beweert met zijn boek Biophilia een verklaring te hebben gevonden voor de
menselijke drang om te interageren met andere levende organismen. Deze drang is te verklaren
vanuit een biologische instinctieve behoefte, eigen aan de menselijke soort, en essentieel voor
hun fysieke en mentale groei. ‘Philia’ is datgene wat we liefhebben, in tegenstelling tot zijn
antoniem ‘phobia’, datgene wat we vrezen. Letterlijk kan biophilia dus vertaald worden als het
houden van het leven en de natuur. Het versieren van de woonkamer met bloemen en plante,
het liefkozen van huisdieren en het creëren van spermabanken voor bedreigde diersoorten zijn
maar enkele voorbeelden die deze theorie ondersteunen. Vanuit deze hypothese kan een
verklaring gegeven worden waarom het werken met assistentie van dieren een positieve invloed
kan hebben op de mensen. Ondanks het diepe geloof in de theorie ontbreekt sterk empirisch
bewijs nog steeds. (Berget and Braastad, 2008; Kellert and Wilson, 1993; Mills and Hall, 2014;
Peys and Bouronjon, 2007)
2.2.4.3 Attention restoration theory
De attention restoration theory van de Kaplans (1989) is een veel gebruikte theorie om de
heilzame werking van de natuur te onderstrepen. Volgens deze theorie vereisen moeilijke taken
een bepaalde focus, een vorm van intensieve concentratie. Wanneer de druk te hoog oploopt
om deze intense concentratie aan te houden, kan mentale vermoeidheid toeslaan. Deze
vermoeidheid leidt op zijn beurt tot een verlies van aandacht. Het herstel van deze aandacht kan
mogelijk gemaakt worden door een vlucht. De vlucht symboliseert de afwezigheid van aspecten
die normaal prominent aanwezig zijn in het dagelijks leven en een hoge mate van aandacht
vereisen. Herstellen van aandachts-vermoeidheid verloopt het best in een omgeving waar een
andere vorm van concentratie vereist is. De natuur is hiervoor een ideale plaats.
14
Ver verwijderd van alledaagse taken prikkelen het kabbelende water, de bewegingen van de
wolken en het ritselen van de bladeren alle zintuigen en houden moeiteloos de aandacht. Deze
theorie beweert met andere woorden dat mensen zich beter kunnen concentreren na het
spenderen van een bepaalde periode in de natuur. (Kloek, 2013; Kaplan and Kaplan, 1989)
Interventies met Assistentie van Dieren ingezet bij een probleemdoelgroep kunnen steunen op
de basisprincipes van deze theorie. Herstellen van een bepaalde problematiek vergt grote
inspanningen van het individu zelf. Bovendien gaat herstel vaak gepaard met stigmatisering,
negatieve gevoelens en soms een opsluiting. Het is niet onwaarschijnlijk dat de cliënt in een
toestand terecht komt gelijkaardig aan de mentale vermoeidheid. Het dier representeert op zijn
beurt de vlucht in de natuur. Door deze interactie met het dier krijgt men opnieuw de kracht en
de focus om zich te richten op de eigen problematiek.
2.2.4.4 Sociale cognitieve theorie
De sociale cognitieve theorie is gebaseerd op de onderlinge, wederkerige relatie tussen een
persoon zijn denken, zijn gedrag en de omgeving. “Als ik denk dat ik een crimineel ben, zal ik
mij ook zo gedragen en zal iedereen mij ook op deze manier gaan zien”. Individuen met een
laag zelfbeeld zullen hun aspiraties verlagen uit vrees om te falen en anderen teleur te stellen.
Cognitieve therapieën zijn erop gericht de zelfperceptie van personen positief te veranderen.
Centraal in dit proces is het leren via observatie, associatie en imitatie. Interventies met
Assistentie van Dieren baseren zich op dit principe. Dieren hebben de kundigheid mensen bij
te staan in het aanleren van aangepast sociaal gedrag. Ze zullen onmiddellijk, spontaan en
eerlijk reageren via non-verbale gedragingen op sociale interactie. Een agressieve houding zal
zorgen voor een bange en ineengedoken hond, die zich zal verstoppen onder de dichtstbijzijnde
tafel. (Fine, 2001; Berget and Braastad, 2008)
2.2.4.5 Sociale roltheorie
Binnen een samenleving bestaan verschillende rollen die door de gehele gemeenschap gedragen
worden. Elke rol gaat gepaard met een eigen set waarden, normen en attitudes. Naargelang een
individu een nieuwe rol aanneemt, zal men zijn gedrag afstellen in een poging te voldoen aan
het sociaal verwachte rolpatroon. Interventies met Assistentie van Dieren laten aan de
deelnemers toe de rol van verzorger, baasje of trainer op zich te nemen. Door het aannemen van
deze nieuwe rol, zal de cliënt gemotiveerd zijn het gedrag positief aan te passen aan het sociaal
verwachte gedrag. Bijvoorbeeld: iemand die verantwoordelijk, zorgzaam en bekwaam is. (Fine,
2001)
15
2.2.4.6 Hechtingstheorie
Mensen hebben een aangeboren, biologische nood aan sociaal contact. Deze nood aan interactie
is vaak gefocust op een specifieke persoon die fungeert als een hechtingsfiguur. Bowlby
beschrijft hechting als een langdurige emotionele band die de ene persoon verbindt aan de
andere. Een individuele zoektocht naar nabijheid van anderen, die fungeren als een veilige
basis. Het meest gekende voorbeeld is de relatie tussen een moeder en haar kind. Onderzoek
toont aan dat een kind terecht kan komen in een stressvolle situatie indien het gescheiden wordt
van de moeder. Deze band kan verklaard worden vanuit een evolutionaire benadering: een
moeder staat garant voor de veiligheid en de zorg over haar kinderen.
Interventies met Assistentie van Dieren geloven erin dat deze emotionele band ook kan ontstaan
en bestaan tussen de mens en een dier. Door het frequent aaien, verzorgen en trainen van het
dier ontstaat een emotionele, wederkerige band vergelijkbaar met de relatie tussen een moeder
en haar kind. (Fine,2001; Berget and Braastad, 2008)
2.2.5 Conclusie
In dit hoofdstuk werd besloten het begrip Interventies met Assistentie van Dieren te hanteren.
Vandaag ontbreekt voor deze interventies nog steeds een eenduidig, wijd verspreid, algemeen
aanvaard en empirisch ondersteund theoretisch raamwerk. Het is voor velen een belovend
onderzoeksveld dat moeite heeft zichzelf te definiëren en zijn effectiviteit aan te tonen. (Berget
and Braadstad, 2009; Fine, 2001)
16
2.3 Mijn hond, mijn vriend!
2.3.1 Inleiding
Binnen het kader van deze thesis wordt de nadruk gelegd op Interventies met Assistentie van
Honden. Meer bepaald zal de focus liggen op educatieve programma’s. Hierbij worden dieren
getraind door de cliënten met als uiteindelijk doel het dier terug te reïntegreren in de
maatschappij. (Fine, 2001) In dit onderdeel zal deze keuze verduidelijkt worden. Ook worden
verschillende faciliterende rollen besproken die een hond kan aannemen binnen een
therapeutische setting. Afsluitend wordt het welzijn van de hond behartigd.
2.3.2 Educatieve programma’s met assistentie van een hond
Hoewel verschillende dieren, zoals onder andere paarden, vissen en katten aangewend kunnen
worden binnen de Interventies met Assistentie van Dieren, wordt in dit werk de focus gelegd
op het werken met behulp van honden. Deze keuze wordt gestaafd door een aantal
karaktertrekken kenmerkend aan honden.
Ten eerste hebben honden van nature nood aan affectie. Hiermee komen ze tegemoet aan de
drang naar genegenheid bij vele cliënten. Vervolgens zijn ze loyale en toegewijde partners. Hun
vriendschap wordt gezien als oprecht en betrouwbaar. Ten slotte zorgt de interactie met een
hond voor een positieve sfeer en attitudes. Door hun hoge aaibaarheidsfactor en speelsheid
kunnen ze, voor even, zorgen en stress wegnemen. (Serpell, 1995)
Honden worden gezien als intelligente dieren, talrijke gedragingen kunnen aangeleerd worden
door middel van een regelmatige training. (Peys and Bouronjon, 2007) Educatieve
programma’s steunen op deze gedachte. Het doel van dergelijke programma’s is het opleiden
van honden door patiënten, waarna de hond opnieuw een plaats kan innemen in de
maatschappij. Vaak worden asieldieren ingezet als rehabilitatiemiddel. Het aantal honden dat
in het asiel terecht komt is groot. Ook zij worden in zekere zin verstoten door de maatschappij
en voor een onbepaalde periode opgesloten. Deze programma’s bevorderen het welzijn van
twee kansarme groepen. De hond krijgt een tweede kans in een nieuw gezin, terwijl de cliënt
op zijn beurt werkt aan de eigen re-integratie. (http://www.dutchcelldogs.nl; X,2007)
17
2.3.3 Rol van de hond in een therapie
Binnen een therapeutische setting kan een hond verschillende rollen aannemen.
2.3.3.1 De hond als een sociaal medium
Ten eerste fungeren ze als een sociaal medium. Ze stellen moedwillig handelingen en zijn in
staat affectie en andere emoties te tonen via non-verbale gedragingen. Toch zal een hond zijn
baasje nooit veroordelen en hem steeds aanvaarden zoals hij is. Hierdoor worden ze vaak gezien
als een veilig medium om eigen gevoelens mee te delen. Bovendien zijn ze, zoals eerder reeds
vermeld, een katalysator voor sociaal contact met andere mensen, wat op zijn beurt de sociale
integratie vergemakkelijkt. Tijdens een wandeling met de hond door het park is er een
verhoogde kans op een gesprek met een andere wandelaar. De aanwezigheid van de hond zorgt
voor een neutrale opening van een gesprek. (Berget and Braastad, 2008; Lane, McNicholas and
Collis, 1998; Peys and Bouronjon, 2007)
Ook empirisch kan deze stelling ondersteund worden. In een onderzoek van McNicholas en
Collis (2000) werden twee studies uitgevoerd. Enerzijds werd een goed getrainde hond gebruikt
zodat verzekerd kon worden dat de hond zelf niet de aandacht zou trekken van de
voorbijgangers. De studie werd niet beperkt tot conventionele plaatsen waar regelmatig
gewandeld wordt met honden, maar werd herhaaldelijk uitgevoerd in een breed spectrum van
dagdagelijkse omgevingen. Uit deze studie bleek dat het aantal gesprekken met vreemden
weldegelijk steeg indien een hond aanwezig was. Anderzijds werd in studie twee ook gebruik
gemaakt van goed getrainde hond in combinatie met een ofwel geklede man ofwel een eerder
onverzorgde man. Hoewel er duidelijk meer interacties waren met de geklede man, was het
effect toch groter tussen de aanwezigheid van een hond en de afwezigheid van een hond,
ongeacht het uiterlijk van zijn baasje. Uit dit onderzoek kan als conclusie getrokken worden dat
de hond als sociale katalysator wel degelijk kan bijdragen tot een betere sociale integratie.
2.3.3.2 De hond als sociale steun
Ten tweede willen we allen deel uit maken van een netwerk met wederzijdse rechten en
verplichtingen, het gevoel hebben geliefd te zijn en geloven dat er zorg voor ons gedragen
wordt. De mens heeft een sterke drang te behoren tot een gemeenschap. De plaats die men
inneemt binnen dit sociaal netwerk bepaalt hoe we onszelf percipiëren en welke rollen we zullen
aannemen. Het leven is soms pijnlijk en we voelen ons niet altijd even veilig en beschermd. We
hebben nood aan troost en affectie om ons door moeilijke tijden te sleuren. Daarvoor hebben
we een wijd ondersteunend systeem nodig. Zonder sociaal netwerk voelen we ons zowel sociaal
als emotioneel eenzaam.
18
Bovendien toont onderzoek aan dat sociale steun kan functioneren als een buffer tegen stress
en ziekte. Deze sociale steun kan niet enkel gevonden worden bij menselijke contacten maar
ook bij een trouwe viervoeter. Voor velen is de relatie met hun hond de meest consistente relatie
die men heeft. In tegenstelling tot de mens zijn dieren niet te beïnvloeden door status, geld en
sociale vaardigheden van hun baasjes.
We verwijzen naar onze hond als een levensgezel, een vriend en iemand die we vertrouwen.
We communiceren met onze honden alsof het mensen zijn. Bovendien zorgen ze ook indirect
voor een sociaal netwerk doordat ze uitstekende katalysators zijn voor het leggen van nieuwe
contacten. (Berget and Braastad, 2008; Lane, McNicholas and Collis, 1998; Fine, 2001;
Chandler, 2012)
2.3.3.3 De hond als hechtingsfiguur
Zoals reeds besproken bij de hechtingstheorie kan een hond fungeren als een hechtingsfiguur.
Gehechtheid impliceert een langdurige emotionele relatie. Binnen een therapeutische setting
gaat men het dier eerder benaderen als een overgangsobject, een manier om van de ene conditie
over te gaan in een andere zonder een langdurige emotionele relatie op te bouwen. Tijdens de
eerste fasen van de therapie zal de aanwezigheid van een hond zorgen voor een verminderde
onwennigheid en de hiermee gepaard gaande stresssituaties verlichten. Vervolgens gaat de hond
fungeren als een brug tussen de cliënt en de therapeut. De vertrouwensrelatie die men heeft
opgebouwd met de hond moet nu geprojecteerd worden op de therapeut. De hechting en het
opbouwen van een band met het dier vormt met andere woorden de overgang naar een hogere
vorm van communicatie die essentieel is voor een therapeutische behandeling. (Fine, 2001)
2.3.4 Rol van de hond in relatie tot “The Pains of Imprisonment”
Wanneer we in theorie de negatieve gevoelens geassocieerd aan the “Pains of Imprisonment”
naast de voordelen plaatsen eigen aan het werken met dieren, kunnen een aantal potentiële
voordelen onderscheiden worden.
Vooreerst heeft de aanwezigheid van een hond een socialiserend effect. Het verblijf in een
gevangenis kan iemand totaal isoleren. Zoals reeds aangehaald is de hond een katalysator voor
sociaal contact. Zowel interacties met het personeel, als interacties tussen de gedetineerden
onderling zullen gemakkelijker kunnen plaatsvinden. (Turner, 2007) Bovendien leert men door
het werken met honden belangrijke communicatieve vaardigheden. Bij het werken met een dier
zijn zowel verbale als non-verbale communicatie essentieel.
19
Welk effect heeft mijn lichaamstaal op het dier? Ook het aanleren van basiscommando’s vereist
een heldere taal en een correct gebruik van zowel stem, intonatie als mimiek. (Peys and
Bouronjon, 2007)
Vervolgens wordt de impact van honden op de gehele sfeer binnen de gevangeniscontext vaak
aangehaald door bestaande projecten. Over het algemeen wordt beter gedrag gerapporteerd,
minder agressieve incidenten en een daling van negatieve emoties gerelateerd aan stress. Hun
algemeen gedrag verandert in een poging om in het programma te blijven. Honden maken
individuen ‘soft’. Binnen de muren wordt vaak vergeten wat liefde, respect en positieve
attitudes zijn en wat voor invloed deze gevoelens kunnen hebben op anderen. De aanwezigheid
van een hond is vaak de tastbaarste herinnering aan liefde en genegenheid die een ‘thuis’
vormgeven. Gedetineerden ontwikkelen empathie en medelijden in het werken met de hond.
Een verklaring hiervoor kan gevonden worden in het normaliserend effect uitgaande van deze
activiteiten. Bij het betreden van de gevangenis wordt men gestript van al het dierbare: familie,
vrienden en bezittingen. Het gevoel uitgesloten en achtergelaten te zijn, wordt tegengegaan
door de affectieve relatie met de hond. Het dier vormt een hulpmiddel om te ontspannen. Ze
helpen bij het structureren van de dag en zijn steeds bereid te luisteren op de eenzame
momenten. De, ter zelfbescherming, opgebouwde muren van vijandigheid en onverschilligheid
maken gestaag plaats voor openheid. Het verloren geloof in alles en iedereen wordt hersteld
door de vertrouwensrelatie tussen hond en baasje. (Turner, 2011; Lane, McNicholas and Collis,
1998; Lewis, 2011; Omerod, 2008)
Naast het ervaren van heel wat emoties, leren Interventies met Assistentie van Dieren
gedetineerden ook gevoelens bij de hond te erkennen en op een correcte manier te anticiperen.
Honden uiten gevoelens via expliciete en herkenbare gedragingen. Brommen is bijvoorbeeld
een typerende veruiterlijking van agressie. Door het erkennen van deze emotie kan de
gedetineerde op zoek gaan naar de oorzaak van dit gedrag. Een belangrijke eigenschap hierbij
is geduld. Geduld is immers de tegenhanger van veel voorkomende gevoelens zoals angst en
woede. Binnen de gevangenis heerst vaak een onmiddellijke behoeftebevredigings-mentaliteit:
‘Ik wil dat en ik wil het nu’. Tijdens de hondentrainingen is het belangrijk dat gedetineerden
hun zelfbeheersing bewaren en de eigen behoeften tijdelijk uitstellen. Naarmate men meer
positieve veranderingen vaststelt in het probleem gedrag van de hond zal het eigen vertrouwen
opnieuw toenemen. Nieuw verworven vaardigheden worden geleidelijk geïnternaliseerd in
andere settingen. Langzaam groeit het besef en de motivatie dat positieve gedragsveranderingen
mogelijkheden bieden tot re-integratie. (Turner, 2011; Peys and Bouronjon, 2007)
20
Een volgend probleem waarmee gedetineerden vaak worstelen is een verlies van
zelfvertrouwen en eigenwaarde. Na het voltooien van de training kunnen gedetineerden
terugblikken op de eigen verworvenheden: in de eerste plaats de prestaties van de hond, maar
ook de eigen transformatie. Door het programma krijgt men de kans iemand anders te helpen
en indirect deel uit te maken van de samenleving. Het geeft voldoening iets terug te kunnen
doen. Ook de gemeenschap leert op deze manier inzien dat gedetineerden positief kunnen
bijdragen aan het sociaal leven. Een succesvolle training vereist hoge verantwoordelijkheid in
hoofde van de gedetineerde, wat op zijn beurt weer leidt tot een verhoogd zelfvertrouwen.
(Turner, 2011)
2.3.5 Selectie van geschikte honden
Over het algemeen hanteren Interventies met Assistentie van Dieren een aantal standaarden
voor het selecteren van geschikte honden. Het is immers voor vele therapieën belangrijk dat de
hond uitvoerig gescreend wordt op aangepast gedrag. Delta Society is een internationale
organisatie die zich inzet voor het promoten van de interactie tussen mens en dier. Ze worden
gezien als de koplopers in het toejuichen van therapieën in samenwerking met dieren.
(www.deltasociety.com) Deze organisatie was de eerste om in 1996 dergelijke standaarden te
publiceren. Er werden vier belangrijke selectiecriteria naar voor geschoven. Het eerste criteria
is de voorspelbaarheid van het dier. Dit uit zich in de mate dat het gedrag van het dier in
specifieke omstandigheden geanticipeerd kan worden. Met andere woorden in welke mate de
gedragingen voorspeld kunnen worden. Controleerbaarheid vormt een tweede selectiecriteria.
Kan het gedrag van de hond onderbroken, gestuurd en/of geleid worden? Vaak wordt dit
gemeten aan de hand van een gehoorzaamheidstest. Deze test gaat na in hoeverre het dier
gehoorzaamt aan basiscommando’s zoals, onder andere, zit en lig. Als derde criteria speelt ook
de geschiktheid van het dier een belangrijke rol. Welk dier is het best aangepast voor een
bepaalde taak, binnen een bepaalde setting? Het is belangrijk dat het dier kan bijdragen aan de
therapeutische doelen. Hierbij moet ook rekening gehouden worden met de deelnemers zelf.
Voelen ze zich veilig en/of comfortabel in aanwezigheid van verschillende soorten dieren en
rassen. Duitse herders worden bijvoorbeeld stereotiep gezien als agressieve honden en
boezemen veel mensen angst in. Ten slotte kan de lijst afgesloten worden met het laatste
selectiecriteria, betrouwbaarheid. Opdat een therapie succesvol zou zijn, is het belangrijk dat
het dier standvastig gedrag vertoont in zowel soortgelijke als verschillende situaties, en in
relatie tot verschillende soorten individuen. (Fredrickson and Butler, 2001)
21
A contrario zullen educatieve programma’s met assistentie van honden zich op heel wat andere
criteria baseren. Door de frequente samenwerking met een asiel is de keuze grotendeels beperkt
tot verwaarloosde, mishandelde en ongetrainde honden. Gedragsproblemen is één van de
grootste redenen om een hond aan een asiel af te staan. Honden in een asiel voldoen dus vaak
niet aan bovengenoemde criteria.
De keuze om gedetineerden en asielhonden samen te brengen is natuurlijk doelbewust. De
gedetineerde leert, door middel van een positieve bekrachtiging, alternatief gedrag aan. Na een
geslaagde trainingsperiode zal de hond onder andere gehoorzamer, controleerbaarder en
betrouwbaarder zijn, wat zijn kansen op een geslaagde adoptie verhogen. Bijgevolg zijn de
selectiecriteria voor honden binnen een educatief programma volledig anders. Om te beginnen
zal men prioritair kiezen voor honden die reeds geruime tijd in het asiel verblijven en weinig
adoptiemogelijkheden hebben. Dit kan zowel om esthetische als gedragsmatige redenen zijn.
Vervolgens spelen ook elementen als ras en leeftijd een rol. Men kiest vaker voor stevige
honden qua bouw en omvang, honden die tegen een ‘stootje’ kunnen. Ook een analyse van het
karakter van de hond kan in geringe mate de keuze beïnvloeden. Er wordt steeds rekening
gehouden met andere honden die deelnemen aan het project. Uiteindelijk ligt de keuze vaak bij
de gedetineerden zelf, met welke hond voelen zij een klik en willen ze dit engagement aangaan?
(www.dutchcelldogs.be; Peys and Bouronjon, 2007)
2.3.6 Dierenwelzijn
Het werken met dieren brengt een dubbele verantwoordelijkheid met zich mee: én voor de cliënt
én voor het dier. Binnen de Interventies met Assistentie van Dieren mag het welzijn van het
dier nooit overschaduwd worden door het welzijn van de mens. De ideale samenwerking
bevoordeelt zowel mens als dier. (Hatch, 2007) Het grootste gevaar schuilt in de mentaliteit dat
dieren gezien worden als gebruiksmiddelen die ter beschikking staan van de mens: “dieren
bestaan voor ons met als doel ons te bevredigen”.(Regan, 1987; Zamir, 2006)
Meer en meer keren we ons tegen deze mentaliteit en stellen we een gepaste omgang met de
dieren in onze maatschappij voorop. Dieren mogen nooit een bron van uitbuiting zijn. In de
literatuur komen een aantal vrijheden, die verzekerd moeten worden aan een dier, steeds terug.
Om te beginnen de vrijheid van dorst en honger. Interventies met Assistentie van Dieren vinden
vaak plaats in artificiële settingen met hoge omgevingstemperaturen zoals bijvoorbeeld een
bejaardentehuis.
22
Het is dus belangrijk dat het dier steeds directe toegang krijgt tot fris water. Vervolgens moet
het dier steeds de mogelijkheid hebben om zich terug te trekken op een rustige plaats waar het
kan ontsnappen aan de ‘werkactiviteiten’ Het betreft een aangepaste omgeving met een
beschutting en comfortabele rustzone. Deze plaats moet het dier toelaten vrij te kunnen
bewegen in overeenstemming met zijn fysiologische behoeften. De domesticatie van dieren
heeft onvermijdelijk geleid tot een zekere vorm van opsluiting. Toch moeten deze opsluitingen
zoveel mogelijk in overeenstemming zijn met de noden van het dier. Overmatige vormen van
opsluiting in kleine gesloten plaatsen, voor een lange periode worden aanzien als misbruik.
Verder moet het dier steeds behoed worden van stressvolle situaties, leed en angst die zorgen
voor een mentaal lijden. Interacties met cliënten moeten gestructureerd verlopen zodat het dier
in zijn functie als therapeutisch hulpmiddel gerespecteerd wordt. Te hoge verwachtingen in
hoofde van het dier kunnen leiden tot problematische situaties. Indien de sessie te stressvol is
moet de therapie gestaakt worden.
In de afweging tussen menselijke en dierlijke belangen, mogen enkel de dwingende belangen
van de mens primeren op de basisrechten van het dier. Door de afwezigheid van een
gemeenschappelijke taal, is het moeilijk te bepalen wanneer een dier een situatie als
onaangenaam ervaart. Dieren zijn de bezochte settingen vaak niet gewoon maar kunnen hun
wil om weg te gaan niet direct uiten. Een degelijk inzicht in de lichaamstaal van dieren is dus
essentieel. Afsluitend mag aan het dier geen fysiek leed opgelegd worden. Indien er
aanwijzingen zijn van een mogelijk misbruik door de cliënt moeten de nodige maatregelen
getroffen worden om het dier van dit individu te scheiden. Verder kunnen kwetsuren en ziekten
voorkomen worden door enerzijds een degelijke preventieve verzorging en anderzijds een
snelle diagnose gevolgd door de juiste behandeling. Een belangrijke factor bij deze vrijheid van
fysieke pijn is de samenwerking met een professionele veeartsenij. Ook een goede kennis over
dieren en hun biologie is cruciaal om accuraat de lichaamstaal van de hond te kunnen lezen.
(Turner and Wilson, 1998; Serpell, Fine and Coppinger, 2001; Fraser, Weary, Pajor and
Milligan, 1997) Allerlaatst dient opgemerkt te worden dat het werken met asieldieren
bijzondere aandacht vereist. Er bestaat vaak weinig informatie over het gedrag en de
gehoorzaamheid van deze dieren. Ook mist er vaak nog een band tussen het dier en de
toezichthouder wat kan leiden tot riskante situaties. (Hatch, 2007)
Het dierenwelzijn van de Belgische dieren wordt op politiek vlak beschermd door de Vlaamse
minister van Mobiliteit, Openbare Werken, Vlaamse Rand, Toerisme en Dierenwelzijn, Ben
Weyts. In zijn beleidsplan stelt hij een coherent dierenwelzijnsbeleid voorop.
23
Ook wordt sterk ingezet op controle: wanpraktijken mogen niet langer ongestraft blijven. Een
goed controlesysteem wordt in dit kader vooropgesteld. Verder meent meneer Weyts dat de
sector een betere omkadering nodig heeft en de burger moet gesensibiliseerd worden. (Kabinet
Weyts, 2014-2019)
2.3.7 Conclusie
De keuze voor de focus op de hond vloeit voort uit zijn vele eigenschappen. Allereerst maakt
hun persoonlijkheid het mogelijk hen in te zetten bij educatieve programma’s. Gezien honden
vaak terecht komen in asielen, maakt dit van hen immers een kansarme groep. Deelname aan
een Interventie met Assistentie van Dieren kan dus ook voor hen gezien worden als een tweede
kans. Vervolgens kunnen honden een goede partner zijn binnen een therapeutische context. De
dieren moeten echter enkele selectiecriteria doorstaan en er mag nooit voorbijgegaan worden
aan hun welzijn.
24
3. Methodologie
3.1 Inleiding
In dit methodologisch hoofdstuk zal getracht worden een beschrijving te geven van de opstart
van het gevoerde verkennend praktijkgericht onderzoek. Allereerst wordt het gebruikte
onderzoeksmateriaal beschreven. Vervolgens volgt een toelichting over de verschillende
settingen. Ook wordt de keuze voor een kwalitatieve dataverzameling verduidelijkt.
Uiteindelijk wordt het hoofdstuk besloten met een bespreking van de data–analyse.
3.2 Onderzoeksmateriaal
Een eerste belangrijke informatiebron zijn personen. Er zijn om te beginnen de Belgische
sleutelactoren die gezien werden als experten en een grote bron van kennis. Ten tweede zijn de
buitenlandse initiatiefnemers informanten en werden ze benaderd als een databron. Om deze
laatstgenoemde informanten te contacteren werd het internet gebruikt, in het bijzonder het
consulteren van de aan hen toebehorende websites. Ook zal het proces, de ontwikkeling van
reeds bestaande dier geassisteerde activiteiten voorwerp uitmaken van dit onderzoek. Meer
bepaald de kennis over de werking en de gevolgen hiervan binnen de buitenlandse penitentiaire
organisaties. Ten derde werd getracht vertegenwoordigers van het dier te bereiken. Door de
informatie verworven uit de gesprekken met bovengenoemde personen, werd een laatste
kennisbron gevonden.
Ten slotte werd inleidend, voor het praktische gedeelte van het
onderzoek, bijkomende literatuur geconsulteerd als kennisbron. (Baarde, Teunissen and De
Goede, 2005)
Zoals hierboven vermeld, bestaat de onderzoekspopulatie uit drie groepen. Uit deze
onderzoekspopulatie moet op zoek gegaan worden naar een steekproefkader. Voor de eerste
groep, namelijk de Belgische sleutelactoren, krijgt het steekproefkader vorm door alle
Vlaamstalige gevangenisdirecteuren. Door het raadplegen van de officiële Belgische website
van de federale overheid werd een lijst bekomen van alle Belgische gevangenissen en de naam
van hun inrichtingshoofd. (http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/gevangenissen/)
Hieruit werden de Vlaamse inrichtingen geselecteerd. Allen werden benaderd via e-mail.
25
Diegenen die positief antwoordden op het voogestelde interview, werden geselecteerd voor het
effectieve onderzoek. Uiteindelijk maken drie gevangenisdirecteuren deel uit van de steekproef:
De heer Luc Stas, inrichtingshoofd te Gent; de heer Paul Dauwe, inrichtingshoofd te Hasselt;
en mevrouw Sabine De Valck, inrichtingshoofd van de Hulpgevangenis te Leuven.
Door informatie verkregen uit deze steekproef, komt een nieuwe potentieel interessante bron
aan het licht. Met andere woorden wordt via een sneeuwbalmethode de steekproef uitgebreid.
Het
forensisch ziekenhuis
PC Sint-Jan-Baptist
werd gecontacteerd en
doet
als
ervaringsdeskundige dienst als een invloedrijke bron. Voor de tweede groep, namelijk de
buitenlandse projecten, werd het internet gebruikt. Na een online verkenning van de vele
bestaande buitenlandse initiatieven werd op zoek gegaan naar de typische cases: gevangenissen
die werken met assistentie van honden. Ook hier werden verschillende projecten gecontacteerd,
en zullen enkel deze projecten, waarvan een positief antwoord bekomen werd deel uit maken
van de steekproef. Voor de laatste groep, de vertegenwoordigers van het dier werden het
dierenasiel te Gent en de vzw Dierenrechten gecontacteerd.
3.3 Onderzoeksetting
Gezien de setting varieert van respondent tot respondent zal deze in het volgende hoofdstuk, bij
het bespreken van de resultaten, steeds beschreven worden.
3.4 Dataverzameling
3.4.1 Het kwalitatief onderzoek
In het kader van dit onderzoek werd gekozen voor een kwalitatieve dataverzameling. Gezien
het opzet, namelijk inzicht krijgen in meningen over, en de belevingen van Interventies met
assistentie van Honden, lijkt een kwalitatief onderzoek de beste keuze. De eigen ervaringen en
visies van de respondenten staan centraal. Hierbij wordt niet getracht statistische generalisaties
te bekomen. Een kleinschalige aanpak gekenmerkt door complexiteit en diepgang krijgen de
voorkeur. De focus van het onderzoek is met andere woorden gericht op het verkennen van
betekenissen en ervaringen bij alle respondenten. (Babchuk and Badiee, 2010) Gezien er weinig
eerder onderzoek te vinden is rond dit thema is een brede en exploratieve vraagstelling gewenst.
Op deze manier kan op een flexibele wijze met onvoorziene en nieuwe elementen omgegaan
worden. Een kwalitatief onderzoek lijkt het meest aangewezen voor deze verkenning. (Decorte
and Zaitch, 2009)
26
3.4.2 Het kwalitatieve interview
Het verzamelde materiaal werd bekomen door middel van een kwalitatieve survey met een halfopen interview bij de sleutelfiguren, eveneens zal een online-interview afgenomen worden bij
prominente figuren binnen buitenlandse projecten die reeds werken met dier geassisteerde
interventies.
Het half-open interview bevat een min of meer gedetailleerde voorbereiding, door het gebruik
van een topiclijst waar de onderwerpen vooraf worden bepaald door de onderzoeker. Dit lijkt
de beste keuze voor een interview met experten. Experten kunnen het gesprek vaak ongemerkt
in een andere richting sturen om hun mening te ondersteunen. Door middel van de topiclijst is
er steeds een houvast over de onderwerpen die zeker behandeld moeten worden. Experten
hebben immers een drukke agenda, een tweede interview zit er meestal niet in. Het is dus
belangrijk om zo doelgericht mogelijk de expert, binnen een korte tijdspanne, te bevragen. De
topiclijst is echter wel flexibel daar ze toelaat om in te spelen op antwoorden van het subject
door middel van probing. Het half-open interview is de ideale combinatie tussen structuur en
flexibiliteit die deze interviews vereisen. Verder kan gebruikt gemaakt worden van een
bevraging aan de hand van vignetten. Door het voorleggen van een hypothetische situatie,
bijvoorbeeld een voorstel tot het implementeren van een dier geassisteerde therapie, op zoek
gaan naar de bereidwilligheid en mening van de Belgische actoren. (Decorte and Zaitch, 2009)
Het online-interview, door het gebruik van e-mail, is een geschikte tool binnen dit onderzoek.
Het betreft een asynchroon interview waarbij een vragenlijst toegezonden wordt naar de
informant. Laatstgenoemde stuurt later zijn antwoorden terug. Zowel interviewer als de
respondent zijn onafhankelijk van tijd en ruimte, deze eigenschap is vanuit praktisch oogpunt
zeer voordelig. De informanten bevinden zich namelijk op verschillende continenten en het is
dus onmogelijk om een face-to-face interview te realiseren binnen het kader van dit onderzoek.
Ook zijn de informanten vaak druk bezet, door het gebruik van het E-interview kunnen
informanten kiezen wanneer ze de vragen willen beantwoorden zonder dat agenda’s op elkaar
moeten afgestemd worden. Bovendien is er een zekere reflectietijd die de informant toelaat om
onderbouwde antwoorden te formuleren. Ook voor de onderzoeker is deze reflectietijd nuttig
en kan ze gebruikt worden om de taalbarrière op te vangen. Antwoorden en vragen kunnen
nauwkeurig vertaald worden waardoor informatieverlies of miscommunicatie wordt
uitgesloten. Vervolgens kan deze manier van interviewen sterk geïndividualiseerd worden. Ook
deze eigenschap vormt een belangrijk voordeel binnen dit onderzoek, daar men vragen
specifiek kan toespitsen op de verschillende initiatieven en hun werkwijzen.
27
Afsluitend is deze methode zeer kostenbesparend, een transcriptie is niet meer nodig. Er zijn
echter een aantal nadelen gekoppeld aan het gebruik van e-mail als interviewtool die in rekening
moeten worden gebracht. Ten eerste de mate van betrouwbaarheid, je kan als onderzoeker nooit
zeker weten of de persoon die de e-mails beantwoordt ook de persoon is die je wou selecteren
voor het onderzoek. Bovendien is er geen kennis van eventuele bronnen die de informant
raadpleegt om de antwoorden te onderbouwen. Ten tweede gaat een belangrijk deel van de
communicatie verloren, non-verbale communicatie en spontane reacties kunnen niet
waargenomen worden. Ten slotte kan het onderzoek vertraging oplopen indien de informant
niet of traag antwoordt. Dit kan deels opgevangen worden door het sturen van een
herinneringsmail of erop aan te sturen de antwoorden binnen een bepaalde periode door te
sturen. (Decorte and Zaitch, 2009)
Naar mijn inzien wegen de nadelen van deze tool niet op tegen de potentiele voordelen voor
het gebruik binnen dit onderzoek. Een eerste verkennende mail werd verzonden naar projecten
waarvan het e-mailadres bekend was. Verschillende positieve reacties werden verkregen. Op
een e-mailadres kwam de mail niet toe, een aantal hebben mijn mail doorgestuurd naar de
bevoegde persoon en nog anderen hebben niet geantwoord. Het is evident dat deze manier van
bevraging vereist dat genoegen moet genomen worden met diegene die bereid zijn te
antwoorden. Indien er onvoldoende bereidwilligen waren, werd er door middel van de
sneeuwbaltechniek gepeild bij de informanten om e-mailadressen door te sturen waarmee
gelijkaardige initiatieven gecontacteerd konden worden. De bedoeling van het interview was
om een inzicht te verwerven in de werkwijze, de belemmeringen, de voorwaarden en de
positieve gevolgen van dier geassisteerde activiteiten in relatie tot de werking met
gedetineerden. (Decorte and Zaitch, 2009; van den Broeck 2010; Bruins, 2010)
3.4.3 Ethisch interviewen
3.4.3.1 Audio-opname
Het werken met citaten kan vergeleken worden met het gebruik van cijfermateriaal in
kwantitatief onderzoek. Het gebruik van citaten verzekert de lezer immers dat de resultaten er
weldegelijk zijn. (van Zwieten and Willems, 2004) Gezien het doel van deze masterproef om
te werken met letterlijke citaten van de respondenten, was een letterlijke uiteenzetting van het
interview cruciaal. Hiervoor werd gebruik gemaakt van een dictafoon. Door deze audio-opname
kon het interview achteraf makkelijk letterlijk worden uitgetypt. Toestemming voor het
vastleggen van het interview werd, bij de gevangenisdirecteurs, steeds voorafgaand gevraagd
en bekomen.
28
Tijdens het vastleggen van de interviewdata werd steeds de vraag gesteld of een dictafoon
toegelaten was. Het is echter normaal verboden elektronische apparatuur mee te nemen voorbij
de beveiliging van een gevangenis. Op deze manier was men, bij mijn aanmelding in de
gevangenis, steeds op de hoogte van deze toelating om de dictafoon mee te nemen binnen de
gevangenismuren. Geen enkele respondent, binnen deze doelgroep, weigerde de
geluidsopname.
Bij het bezoek aan het forensische ziekenhuis te Zelzate werd eerst een uitgebreide rondleiding
gegeven. Hierbij was het niet opportuun de dictafoon in te schakelen. Na de rondleiding werd
plaatsgenomen in een bureau waar het echte interview van start ging. Ook hier waren geen
bezwaren voor een bandopname. Na afloop van het interview werd, na het verlaten van het
ziekenhuis, zoveel mogelijk de onthouden informatie van de rondleiding ingesproken. Op deze
manier ging zo weinig mogelijk informatie verloren.
3.4.3.2 Informed consent
Elk face-to-face interview werd gestart met een korte, maar voldoende, uitleg over het
onderzoek. Hierin werd een schets gegeven over de problematiek van waaruit het onderzoek
vorm kreeg. Vervolgens werd het doel toegelicht en de vraag gesteld of de respondent bereid
was mij binnen dit kader te woord te staan. De geïnformeerde toestemming werd dus steeds
mondeling verkregen. Na afloop van het interview werd nogmaals deze toestemming verzekerd
door de vraag of de gegeven antwoorden verwerkt mochten worden in het uitschrijven van het
onderzoek. Ook werd expliciet gevraagd of de identiteit van de respondent mocht vermeld
worden.
Voor de online-interviews werd eerder een indirecte toestemming verkregen. In de eerste
verkennende e-mail werd het doel van het onderzoek uitgelegd. Ook het kader, namelijk als
eindwerk binnen de opleiding Criminologische Wetenschappen, werd kort toegelicht. De email werd besloten met de vraag of men bereid was enkele vragen te beantwoorden.
Contactgegevens werden ter beschikking gesteld, zodat de respondent steeds bijkomende
informatie kon bekomen. Indien de respondent zich bereid verklaarde de vragen te
beantwoorden, werd dit gezien als een indirecte toestemming om deel te nemen aan het
onderzoek.
29
3.4.3.3 Verwachtingen ten aanzien van de onderzoeker
Met het oog op publicatie werd steeds gepolst naar de verwachtingen van de respondent ten
aanzien van de onderzoeker. Een van de respondenten had graag inzage gekregen in de
letterlijke neerslag van het interview. Zodra deze taak voltooid was, werd een elektronische
kopie doorgezonden. Verder verzochten alle respondenten een versie van het uiteindelijke
resultaat te ontvangen.
3.5 Data-analyse
Elk face-to-face interview werd na afloop zo snel mogelijk letterlijk uitgetypt. Op deze manier
ging zo weinig mogelijk informatie verloren en konden non-verbale signalen geïntegreerd
worden in het interview. Bovendien was het een manier om de data te leren kennen en reeds
eerste gelijkenissen en verschillen uit de interviews op te merken. Nadien werden de interviews
herlezen in een poging een aantal categorieën te herkennen. Elk behandeld thema kreeg een
specifieke kleurencode. De analyse gebeurde echter wel met het oog op het beantwoorden van
de onderzoeksvragen. Enkel relevante informatie voor het beantwoorden van deze vragen
werden geselecteerd. Ook bij het online-interview werd deze techniek gehanteerd. Enkel het
transcriberen kon weggelaten worden. (Decorte and Zaitch, 2009)
3.6 Conclusie
Aan de hand van een kwalitatief interview worden drie onderzoeksgroepen bevraagd: drie
Vlaamse gevangenisdirecteurs, het C.A.T project en drie buitenlandse voorbeelden. Twee
methoden worden gehanteerd, namelijk het face-to-face interview en het online asynchroon
interview. Door het uitvoeren van een data-analyse werden de resultaten uit het volgende
hoofdstuk bekomen.
30
4. Resultaten
4.1 Inleiding
Dit hoofdstuk start met het beschrijven van enkele buitenlandse cases die het werken met
assistentie van honden reeds toepassen. Uit deze cases blijkt dat het werken met dieren reeds
wijdverspreid is en vooral in de Amerikaanse samenlevingscontext. De respondent uit
Washington stuurde me een informeel document aangaande een opsomming van alle lopende
Animal Assisted Interventions binnen de 12 staatsgevangenissen van Washington. Hieruit blijkt
dat 307 gevangenen, binnen het grondgebied, deel uitmaken van een Interventie met Assistentie
van dieren. (Trivett, J, persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015)
De vraag rijst echter hoe is de situatie bij ons? In het volgende deel wordt op zoek gegaan naar
de kennis over het werken met dieren binnen de Belgische context. Wordt er reeds gewerkt met
dieren binnen de forensische setting? Of is het werken met dieren niet gewenst binnen ons
gevangeniswezen? Ik kreeg de kans het C.A.T project, uniek in Vlaanderen voor het werken
met assistentie van honden, te bezoeken tijdens het onderzoek. Het wordt gezien als een
voorbeeldmodel voor de ontwikkeling van nieuwe soortgelijke projecten. Vervolgens werden
Vlaamse gevangenisdirecteurs bevraagd over de wenselijkheid en mogelijkheid van zulke
projecten binnen het reguliere gevangeniswezen.
4.2 Buitenlandse projecten
4.2.1 Pets Uniting People Program
Pets Uniting People Program (PUPP) is een van de gemeenschapsdienst programma’s voor
gedetineerden binnen het Ohio Department of Rehabilitation and Correction. De Ohio
Department of Rehabilitation and Correction dient als een gevangenis voor volwassenen. Er
zijn zowel afdelingen voor mannen als vrouwen. Individuen kunnen voor een delict, waarvoor
de wettelijke straf minstens 6 maand is, naar een van de departementen gezonden worden.
(http://www.drc.ohio.gov)
Het PUPP programma is een interventie met assistente van honden binnen deze gevangenis. In
samenwerking met een plaatselijk vrijwillige vereniging, Purebred Rescue Organization,
veranderen ze het leven van zowel de honden als de gedetineerden. Deze organisatie zet zich in
voor verwaarloosde en achtergelaten honden. Toch willen ze zich niet profileren als een asiel.
31
Zo beschikken ze niet over een eigen faciliteit en leven de honden bijgevolg steeds in
aangepaste pleeggezinnen. (http://www.purebredrescueorganization.com) In totaal krijgen 24
gedetineerden de kans deel te nemen aan het project. Ze kunnen kiezen tussen twee soorten
taken. Namelijk het dierentrainingsprogramma en het verzorgingsprogramma. De meerderheid
van de gedetineerden neemt deel aan het dierentrainingsprogramma. Deze training verloopt in
samenwerking met de Purebred Rescue Organization. De honden worden onderworpen aan
gehoorzaamheidstraining, anti-inbraak trainingen en worden vervolgens ter adoptie gesteld aan
de hele gemeenschap. Het doorlopen van het hele programma neemt bij benadering 4400 uur
in beslag, wat overeenkomt met ongeveer 2 à 2,5 jaar. Na het beëindigen van deze opleiding
kunnen de gedetineerden in het verzorgingsprogramma stappen. Dit deel van het programma
laat aan het personeel van de correctionele instelling toe hun dieren te laten verzorgen door de
gedetineerden. Dit is zowel voordelig voor de gevangenen als voor het personeel. Het personeel
kan immers tegen een aantrekkelijke prijs hun hond laten wassen, trimmen, en zo verder. De
opbrengst van deze arbeid wordt voor 60% verdeeld onder de gedetineerden binnen dit project.
De overige 40% wordt aangewend ter ondersteuning van het PUPP programma. (Mason, K,
persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015)
Toegangscriteria voor gedetineerden om deel te nemen aan PUPP zijn beperkt. Alle gevangenen
komen in aanmerking zolang hun straftijd lang genoeg is zodat het volledige programma kan
doorlopen worden. Ook moeten ze tijdens hun detentietijd goed gedrag voortonen en mogen ze
geen daders zijn van seksuele delicten. (http://www.drc.ohio.gov; Mason, K, persoonlijke
communicatie, 10 maart, 2015)
Kelly E. Mason (persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015), adviseur binnen PUPP,
omschrijft het programma als zeer succesvol. Zowel de gemeenschap als de institutie
ondersteunen deze initiatieven en erkennen ze als innovatieve tools om gedetineerden bij te
staan in hun rehabilitatie.
4.2.2 Project Pooch
Project Pooch staat voluit voor “Positive Opportunities Obvious Change with Hounds”. Het is
een project lopende in de Maclaren’s jeugdinstelling in Woodburn, Oregon. Ook dit project
steunt op de interactie tussen opgesloten jeugddelinquenten en een asielhond. Jongeren met
gedragsproblemen en moeilijk te plaatsen honden worden samengebracht met als doel te
werken aan de reïntegratie van zowel de jeugd als de hond. (http://www.pooch.org/)
32
Op het domein van de jeugdinstelling wordt een verblijfplaats ter beschikking gesteld aan het
project. In deze gebouwen bevinden zich 15 hondenkennels en een opleidingscentrum waar op
ieder moment informatie kan opgezocht worden door de participanten. Verder vindt men hier
een
terrein
waar
de
honden
onderworpen
worden
aan
behendigheids-
en
gehoorzaamheidstrainingen. Occasioneel worden de honden toegelaten in de verblijfsruimten
van de jongeren. Op deze manier komen jongeren, die niet deelnemen aan het programma, ook
in contact met de dieren. De aanwezigheid en de onvoorwaardelijke liefde van de honden
zorgen voor een kalmerend effect. Project Pooch meent dat fysieke confrontaties tussen de
jeugdigen voorkomen worden indien een hond aanwezig is in de verblijfsruimten. Bovendien
zijn deze bezoeken een aangeraden tool in het socialiseringsproces van de hond. Elke avond
worden de honden opnieuw opgesloten in de kennels. Na het doorlopen van de trainingen
moeten de honden de ‘Canine Good Citizen’ test doorstaan. Eenmaal geslaagd worden ze ter
adoptie gesteld. (Dalton, J, persoonlijk communicatie, 9 maart, 2015; Strimple, 2003)
Jongeren die wensen te participeren aan het programma kunnen pas na toelating van hun
behandelende arts deelnemen aan de interviews. Eenmaal in het programma, kan men zolang
men wenst deelnemen. Doch zal wangedrag of het bezit van smokkelwaren onherroepelijk
leiden tot uitsluiting van het programma. (Dalton, J, persoonlijk communicatie, 9 maart, 2015)
Directrice, mevrouw Joan Dalton (persoonlijke communicatie, 9 maart 2015), richtte het
programma op in 1993. Ze rapporteert veiligheidsoverwegingen als een van de grootste
hindernissen in het oprichten van dergelijke programma’s. Zowel de cliënten als het personeel
moeten beschermd worden tegen hondenbeten. Ook met allergieën moet rekening gehouden
worden. Bovendien moet het volledige personeelskader het project steunen om tot een
geslaagde werking te komen. Na 21 jaar, ontvangen ze nog steeds positieve reacties en is
mevrouw Dalton overtuigd van de positieve effecten uitgaande van het programma. Project
Pooch fungeert als een innovatieve manier om jongeren essentiële vaardigheden te leren in hun
poging om zich te reïntegreren in de samenleving.
33
4.2.3 SPP: Sustainability in Prison Project
In Washington, State Department of Corrections vinden we het SPP project met als
voornaamste doel wetenschap en natuur binnen de gevangenismuren te brengen. SPP omvat
een breed spectrum aan activiteiten, zoals: opleidingen rond ecologie, wetenschappelijk
onderzoek en werken aan de duurzaamheid van het gevangenisleven door recyclage, tuinieren
en afvalverwerking. Ook het trainen van asieldieren is een programma die in bijna alle
gevangenissen binnen het gebied Washington plaatsvindt. Gevangenen krijgen op deze manier
de kans bij te dragen aan de samenleving die zich afspeelt buiten de gevangenismuren en
ervaren dit als zinvol werk. (http://sustainabilityinprisons.org/)
SPP benadrukt een goede verstandhouding en samenwerking met een gemeenschapspartner.
Voor de correctionele institutie ligt de focus op de voordelen voor de gedetineerden, namelijk
de therapeutische en rehabilitatieve voordelen die ze halen uit het trainen van dieren. Voor de
gemeenschapspartner is het een opportuniteit om zijn werkveld uit te breiden en nog meer
dieren een gepaste thuis te bezorgen. Het is belangrijk vooraf verantwoordelijkheden en
verwachtingen van beide partners goed uit te lijnen. Wie zal instaan voor de materiële
benodigdheden? Wie bekostigt de behandelingen door de veeartsenij? Wie is verantwoordelijk
voor het vinden van een geschikte thuis voor het dier na het beëindigen van de training?
(Trivett, J, persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015; Leroy, Trivett, Bush, Vanneste and
Pacholke, 2013)
Gedurende het trainingsprogramma verblijven de honden op cel bij de gevangene. De cel moet
voorzien zijn van een hondenmand, directe toegang tot water en voldoende eten. Ook moet
binnen de gevangenis een openluchtplaats voorzien zijn waar de hond vrij kan rondlopen. Deze
manier van huisvesting zorgt voor een maximaal contact tussen de hond en zijn trainer.
Gedetineerden krijgen de volledige verantwoordelijkheid over een dier. In dit proces worden
belangrijke sociaal-emotionele vaardigheden aangeleerd: het zorgen voor een levend wezen en
het op korte termijn terug moeten loslaten. Ook voor het dier is deze behuizing voordelig. Een
maximale socialisatie wordt bekomen, wat een toekomstige adoptie vergemakkelijkt.
Penitentiaire beambten rapporteren minder geweldincidenten in de afdelingen waar de honden
ondergebracht zijn. Bovendien rapporteren ze dat de therapeutische en rehabilitatieve
voordelen, verbonden aan het werken met honden, niet beperkt blijven tot de trainers zelf maar
zich uitstrekken over de hele afdeling. (Trivett, J, persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015;
Leroy, Trivett, Bush, Vanneste and Pacholke, 2013)
34
4.3 Belgische situatie
4.3.1 C.A.T project
Het C.A.T project, voluit “Canine Assited Therapy”, is een therapie met assistentie van honden
die plaatsvindt in het St. Jan Baptist centrum te Zelzate. Een van de doelgroepen van het
‘medium security’ psychiatrisch ziekenhuis zijn forensische patiënten. Deze geïnterneerde
gevangenen hebben allen een misdrijf gepleegd maar lijden aan een geestesstoornis. Deze
individuen worden geacht niet in staat te zijn de eigen daden te controleren en moeten behandeld
worden met als doel ooit opnieuw een plaats te kunnen innemen in onze maatschappij.
De internering heeft als doel de maatschappij te beschermen en tegelijk de cliënt te genezen.
Dit behandelingsproces is van onbepaalde duur, een vrijlating volgt pas indien de
geestestoestand van de cliënt voldoende is verbeterd. (http://www.pcsintjanbaptist.be;
http://justitie.belgium.be)
4.3.1.1 Opstart van het project
Dirk Peys, vandaag afdelingshoofd op de dagkliniek, kwam met een eerste aanzet tot de
oprichting van het C.A.T – project in de jaren ’80. Op de Berenkoer, een toenmalige gesloten
afdeling voor gedwongen opnames, werd voor de eerste keer geëxperimenteerd met de
aanwezigheid van een hond. Een afdelingshond werd geïntroduceerd op de afdeling. Het
incidenteel organiseren van activiteiten in het bijzijn van de hond toonde al snel een aantal
positieve effecten. Bijvoorbeeld een vlotter en opener contact met de patiënten. Al snel werd
duidelijk dat het draagvlak bij de volledige directie voor een dergelijk project te klein was en
werd het idee van de afdelingshond verlaten. In 2005 flakkerde het idee opnieuw op met als
cruciaal verschil dat er deze keer wel steun kwam vanuit een open-minded directie. Op het
domein van het ziekenhuis werd een locatie toegewezen waar het hondenasiel zou kunnen
opgericht worden. Deze werd met behulp van velen vrijwilligers, patiënten en personeelsleden
omgebouwd tot een volwaardige hondenkennel. (X, 2007)
Voor de opstart waren een aantal elementen belangrijk voor het welslagen van het project. Ten
eerste moesten de lijnen van het project duidelijk afgebakend en uitgewerkt worden. Alle
medewerkers moesten voldoende geïnformeerd worden en er moest een draaiboek
uitgeschreven worden. Een nieuw project vereist ook meer personeelscapaciteit. Het vinden
van een geschikte therapeut was fundamenteel. Bovendien kwam het project in het vaarwater
van heel wat andere organen: de directie, comité ziekenhuishygiëne, veiligheidscoördinator,
preventieadviseur, …
35
Het verkrijgen van toestemming van al deze organen was een belangrijke stap die de oprichting
van het C.A.T project vooraf ging. (X, 2007)
“Awel neen inderdaad op zich ja de kuisploeg moet erachter staan, iedereen, je moet een draagvlak
hebben dat echt wel groot is” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015)
Hoewel het één van de initiele doelstelling was om duidelijk het publiek en het personeel te
informeren en naar hen toe open te communiceren, kreeg het project bij aanvang heel wat
tegenwind:
“Ik weet van Dirk dat het in’t begin heel heel moeilijk was. Ja mensen die levensdelicten hebben
gepleegd opeens honden laten trainen, alé komaan hoe kom je erop? Gewoon het concept alleen al,
hoe kom je erbij? En heel veel, ja, tegenwind gekregen. Op zich de directie wel achter hem gekregen,
want ja da’s anders ook niet mogelijk. Eum en eigenlijk heel veel zelf moeten doen. Hij heeft de
kennels op zijn eentje gebouwd, eigenlijk alles, ja heel veel zelf erin gestoken. Dus op zich is het niet
gemakkelijk om zo’n project op te starten, zeker niet.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27
maart, 2015)
4.3.1.2 Werkwijze
Het C.A.T project
is georganiseerd rond de oprichting van een eigen hondenasiel. Dit
hondenasiel onderscheidt zich
van reguliere asielen door het afleveren van perfect
gesocialiseerde honden. De resocialisatie van een asielhond en het onbewust werken aan de
eigen
integratie
vormen
de
voornaamste
doelstellingen
binnen
het
project.
(http://www.4dogs.be/)
Het hondenasiel biedt onderdak aan zes honden. Naast het asiel bevindt zich een plein waar de
honden een hele dag vrij kunnen rondlopen. Alle honden zijn afkomstig uit reguliere asielen in
de omgeving waarmee het ziekenhuis een samenwerkingsakkoord heeft. Als therapievorm
kunnen twaalf patiënten deelnemen aan het programma. Per hond zijn er dus twee
verantwoordelijke patiënten voor zowel verzorging als training. Wanneer men voor het eerst in
het C.A.T project stapt, wordt men de eerste drie tot vier maanden sterk begeleid.
36
Alle interacties met de hond vinden plaats onder begeleiding van de therapeut. In deze periode
krijgen alle deelnemers een basisopleiding ‘Hoe moet ik omgaan met mijn hond?’.
Vervolgens kan er deelgenomen worden aan een eerste examen. Na het slagen van dit examen
worden ze beloond met een eerste ‘poot’. Hoe meer poten men verdient door het afleggen van
examens, hoe meer vrijheid bekomen kan worden. Poot één staat voor het vrij mogen gaan
wandelen en trainen van de hond zonder toezicht. Een tweede poot geeft de toelating met de
hond zelfstandig op uitstap te gaan naar Zelzate, enzoverder. Maar vrijheid hangt steeds samen
met verantwoordelijkheid. De patiënten staan in voor de dagelijkse zorgen van de honden:
voederen, kennels kuisen en wandelen zijn slechts enkele voorbeelden. (Hagers, J, persoonlijke
communicatie, 27 maart, 2015)
Gezien het moeilijk is een plaatsje binnen C.A.T te veroveren en vele patiënten uitgesloten
worden, zijn er verschillende randprojecten. Allereerst zijn er de C.A.T workshops waarbij
hondenliefhebbers éénmaal per week een sessie kunnen bijwonen met de honden. Deze
workshops zetten eerder in op levenskwaliteit dan op rehabilitatie.
“De hond da’k weet die kent de oefening “kom hier”. Dan moeten ze elk om zijn beurt de hond
roepen, de hond komt bij hen … dat is al, man, fantastisch voor hun. Dat is dan inderdaad meer op
levenskwaliteit.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015)
Een volgende workshop focust zich op lichaamshouding en lichaamstaal.
“Heel wat patiënten die niet goed doorhebben hoe ze zelf overkomen naar andere mensen toe. Van die
stevige mannen, waar de hond kweetnie hoe ver wegloopt omdat hem bang is. En ze iets hebben van
alé hoe komt da nu, ja probeer keer u kleiner te maken en enthousiast te zijn. Gewoon op
lichaamsbeeld te werken” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015)
37
Vervolgens vinden er ook geregeld de C.A.T wandelingen plaats. Deze activiteiten zijn
gericht op de activatie van zowel de hond als de patiënt.
“We hebben hier onze Duitse Herder, nen dikken hond, die hond moet bewegen. Dat is een doel voor
de patiënten ook, dienen hond moet bewegen gohja, dienen hond moet gaan wandelen dus ‘k ga mee.
Als gij zegt tegen diene patiënt: “kom we gaan gaan wandelen”, goh ik heb geen zin, maar met de
hond hebben ze wel zin. Omdat ze hebben een doel en dat is zo belangrijk” (Hagers, J, persoonlijke
communicatie, 27 maart, 2015)
4.3.1.3 Basisprincipes van het C.A.T project
Het gebruik van metaforen loopt als een rode draad door het hele C.A.T project. Allereerst zijn
er veel gelijkenissen tussen beide doelgroepen. De problematiek van de hond kan als een spiegel
gebruikt worden voor de patiënt.
“Ze leren een spiegel te maken van oké ik ben hier een patiënt, ik ben uitgestoten door de
maatschappij, ik ben opgesloten en ik wil terug in de maatschappij geraken. Een hond in het asiel is
ook uit de maatschappij gehaald, door wangedrag van zichzelf of gewoon door slechte opvoeding
waardoor plots (…) ze zijn ook uit de maatschappij gehaald, die is ook opgesloten en die willen ook
terug in de maatschappij komen.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015)
Ook het gedrag van de hond kan soms een perfect evenbeeld zijn van het gedrag bij sommige
patiënten. Neem bijvoorbeeld een hond die tijdens de trainingen zoveel mogelijk probeert niets
te doen, zielig te kijken en zo verder. Voor sommige patiënten kan dit een spiegel zijn gezien
zij er soms ook alles aan proberen doen teneinde de therapie te ontlopen. Een schuwe en
afstandelijke hond wordt gepaard met een gesloten en moeilijk te benaderen patiënt. De
therapeut zal trachten deze spiegel te gebruiken als een manier om het gedrag bij de patiënten
bij te stellen. In de trainingen gaan de geïnterneerden en de therapeut samen op zoek naar een
manier om het probleemgedrag van de hond aan te passen. Indien de patiënt na enkele
trainingen verbetering waarneemt in het gedrag van de hond, zal dit hem vaak motiveren ook
het eigen gedrag te analyseren en aan te passen.
38
“Een patiënt die het heel moeilijk had met stalkingsgedrag, heel veel stalkingsgedrag. We hebben dan
heel lang de oefening ‘kom hier’ gedaan bij ons Wolfs keesje. En kom hier hé, de hond kwam niet en
die moet dus komen hé. Wat kan je doen? En zij liep constant achter diene hond en de hond liep
verder en verder weg. Dus op een gegeven moment had zij zoiets van dat heeft geen nut hé. Ze ging
haar gewoon gaan zetten en de hond kwam binnen de 5 minuten naar haar toe. En ook dat
stalkingsgedrag, ja iemand die.. ja ze had stalkingsgedrag naar haar zus toe, want ze wou heel graag
hebben dat haar zus contact op nam en dus zij ging heel tijd maar zelf contact opnemen. Op een
gegeven moment zei ze ‘k ga vanavond keer niet meer bellen naar mijn zus. En inderdaad die zus
belde 2 dagen later naar mij, is er iets verkeerd met mijn zus? Dus ze leggen zelf die link, dus echt die
hond is soms een spiegel van jezelf. Als je zelf zenuwachtig zijt, dan wordt uwe hond zenuwachtig, dat
is zo. Da’s het mooie aan het project.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015)
Een volgend principe waarop het project steunt is de win-win situatie voor zowel patiënt als
dier. De hond krijgt een nieuwe kans op een leven in een nieuw gezin, terwijl de patiënt een
tweede kans krijgt op reïntegratie in de samenleving.
Tijdens de trainingen wordt de nadruk gelegd op positieve bekrachtiging. Het aanleren van
alternatief gedrag primeert op het bestraffen van ongewenst gedrag. Tijdens dit proces leert de
patiënt dat er naast agressie ook andere manieren zijn om een gedragsverandering te bekomen.
De positieve evolutie in het resocialiseren van de hond zorgt voor een toename van het
vertrouwen bij de patiënt. De hond doet dienst als een rolmodel. Na de beëindiging van het
trainingsprogramma is het de taak van de patiënt een geschikte thuis te zoeken voor zijn hond.
Afscheid nemen vormt een belangrijk onderdeel van de therapie. Op een correcte manier
afscheid nemen is een belangrijke emotionele vaardigheid die bijdraagt tot de resocialisatie.
Opnieuw is het afscheid van de hond een spiegel:
“De honden raken redelijk vlot weg voor adoptie, zeker omdat het getrainde honden zijn. Ook
patiënten worden daarin nauw betrokken: ze mogen een lijstje opstellen wat ze willen voor de hond:
willen ze een gezin voor de hond, willen ze iemand die veel activiteiten doet of iemand die veel thuis is
voor de hond. En vaak zie je daar ook dat ze een thuis zoeken voor de hond die ze eigenlijk voor
zichzelf willen hé. Bijvoorbeeld ‘k wil dat ze veel gaan wandelen, ‘k wil een gezin voor dat hondje,
veel leven in huis,… allemaal dingen die ze eigenlijk persoonlijk verlangen.” (Hagers, J, persoonlijke
communicatie, 27 maart, 2015)
39
Ten slotte vormt verbondenheid tussen alle ‘catters’, iedereen die in het project betrokken is,
een laatste fundament van het project. Deze verbondenheid uit zich enerzijds door een sterke
sociale controle tussen de catters. Dit sterke groepsgevoel vormt een belangrijke remmende
factor in het agressief omgaan met de dieren. Anderzijds wordt de verbondenheid ook letterlijk
getoond op verschillende manieren: het dragen van eenzelfde kledij, het afleggen van examens,
gezamenlijke uitstappen met de honden, organiseren van opendeurdagen en dergelijke meer.
“Het geeft ook een groepsgevoel, het is een positieve groep waar de positieve aspecten van een
persoon worden benadrukt. Ge hebt ook therapieën gericht op negatieve aspecten maar het is echt een
positieve groep. Ze ervaren een groepsgevoel ze hebben een allemaal een jas en polo van de sponsor.
En je ziet dat ze da met trots dragen, ze zijn trots dat ze dat kunnen doen. Ze dragen dat ook als ze
geen therapie hebben, of niet met de honden moeten werken.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie,
27 maart, 2015)
4.3.1.4 Belemmeringen
Een belangrijke voorwaarde voor het opstarten van een nieuwe therapie is de beschikbaarheid
van financiële middelen, dit vormt tevens ook een van de grootste struikelblokken. Ongeveer
anderhalf jaar geleden startte het ziekenhuis met een nieuw project. De assistentiehond Matties
groeide op in het ziekenhuis en kende elke afdeling door en door. Door zijn optimale socialisatie
binnen het ziekenhuis mocht de hond zich vrij verplaatsen over alle afdelingen. Op deze manier
konden alle patiënten met Matties in interactie treden. Omwille van budgettaire tekortkomingen
is het project tijdelijk stopgezet:
“Ja dus onze subsidies zijn toegedraaid dus de hond zit nu thuis terug. We zijn aan’t wachten. Er is
een nieuw dossier ingediend bij de overheid. En we hopen da we nu eind maart antwoord krijgen dat
terug kan worden opgestart dus ik vrees ervoor met de crisis…” (Hagers, J, persoonlijke
communicatie, 27 maart, 2015)
Zowel de verbouwingskosten, de personeelskosten als de werkingskosten worden gedragen
door het ziekenhuis. Essentieel voor de overleving van het project is de goodwill van een aantal
partnerorganisaties. Alle voeding wordt gesponsord, wat neerkomt op een kleine 4000 euro per
jaar.
40
Ook de dierenartskosten worden zoveel mogelijk gedrukt door de behandelende arts.
Vervolgens zijn hygiëne en veiligheidsvoorschriften belangrijke aspecten die steeds in
overweging moeten genomen worden.
“’t Zijn geen pluchen beertjes waarmee dat je werkt he, ‘t zijn honden.” (Hagers, J, persoonlijke
communicatie, 27 maart, 2015)
4.3.1.5 Effectiviteit?
Een belangrijke vraag is natuurlijk: Zijn al deze inspanningen van het C.A.T project effectief
in termen van resocialisatie van de geïnterneerden patiënten? Het beantwoorden van deze vraag
blijkt moeilijk. Er is in de praktijk nog geen geschikte manier gevonden voor het meten van de
effectiviteit van het programma. Het blijkt ook een bijzonder moeilijke opdracht te zijn en dit
om verschillende redenen.
Allereerst hanteert het C.A.T project een aantal selectiecriteria vooraleer participanten
toegelaten worden in het project. Het is een zware therapie waarbij de deelnemers heel wat
verantwoordelijkheden moeten opnemen.
“Laatste tijd zijn er meer en meer patiënten met een heel laag IQ. En ja sommige mensen hebben ook
de draagkracht niet om echt een dier te onderhouden, te verzorgen. Dat is niet evident en heel veel
patiënten vallen uit de boot om in het project terecht te komen. Daar maak ik al een selectie. Dat kan
ook een reden zijn dat het daarom zo goed werkt omdat inderdaad de mensen met de meeste
draagkracht, de mensen zijn die ja… Het is moeilijk om te weten is het de oorzaak van het ene of is’t
het andere de oorzaak” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015)
Ten tweede is de C.A.T therapie dikwijls een van de vele therapieën binnen het
behandelingspakket van de patiënt. Het is dus bijzonder moeilijk positieve veranderingen toe
te schrijven aan één bepaalde therapie. Bovendien is C.A.T een baanbrekend project in België.
In de voorbereidingsfase werd voornamelijk informatie verzameld uit boeken, het internet en
gelijkaardige projecten in het buitenland. Een echt tastbaar voorbeeld ontbrak echter. Zowel
wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot de potentiële therapeutische voordelen van het
werken met dieren als onderzoek naar het welzijn van therapiedieren, is schaars.
41
“Er zijn andere projecten en vooral in Amerika dat vooral mensen die gedetineerd zijn, die dus in de
gevangenis zitten, zo’n project hebben. Maar op zich is er heel heel weinig. En dat is dus ook het feit
van oké ja je doet die oefening en je merkt wel dat het werkt maar is het evidence based…ja dat weet
je niet, daar is nog geen onderzoek naar gedaan.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie,
27 maart, 2015)
“Heeft de hond hier evenveel stress of in’t asiel of niet? Of voelt de hond hem hier thuis of niet? Ik
denk, ik vermoed van wel want je merkt ook aan die honden dat ze veranderen, na 2 weken, na 3
weken, veranderen ze. En merk ik inderdaad dat die losser komen. Maar het is ook niet bewezen hé, ik
kan ik dat wel zeggen: “dat werkt”… maar ja” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart,
2015)
Ten slotte wordt ook de kosteneffectiviteit van het C.A.T project in rekening gebracht. Met
andere woorden is er een redelijke verhouding tussen de geïnvesteerde kosten en het beoogde
doel. Eigen aan deze alternatieve therapievorm is dat minder patiënten binnen dezelfde tijd
bereikt kunnen worden in vergelijking tot reguliere therapievormen.
“Ja hé en op zich ik zie die 12 patiënten en dan de patiënten in de workshops, ongeveer 60 patiënten
in de week. Een normale therapeut ziet er meestal wel ietsje meer of dat. Ja snap je dat is … cijfers
zijn ook belangrijk. Als één therapeut wordt ingezet voor 100 patiënten in de week en ik zie maar de
helft ervan … ja dat is niet voordelig hé, snap je. Dus dat speelt ook mee ja.” (Hagers, J, persoonlijke
communicatie, 27 maart)
4.3.2 Visie van de gevangenisdirecteur
Uit deze onderzoeksgroep nemen drie deskundigen deel aan het onderzoek. Allen staan ze aan
het hoofd van een Vlaamse gevangenis. Hoewel binnen deze onderzoeksgroep slechts drie
settingen bezocht werden zijn belangrijke contrasten aanwezig. Enerzijds kan getoetst worden
naar mogelijke meningsverschillen naargelang het regime van de instelling: een strafhuis
tegenover een arresthuis. Anderzijds is er ook een duidelijk verschil waar te nemen in de
infrastructuur en het bouwjaar van de gevangenissen. De structuur van de strafinrichting
weerspiegelt de tijdsgeest in het denken over detentie.
42
4.3.2.1 Gevangenis Gent
De gevangenis van Gent, met als inrichtingshoofd Dhr. Luc Stas, werd gebouwd in 1862.
Sindsdien doet de gevangenis dienst als een arresthuis. Een arresthuis is een gevangenis die
individuen in afwachting van hun veroordeling, diegene die voorlopig gehecht zijn, opvangt.
Doch, door de overbevolkingsproblematiek doet deze gevangenis ook dienst als een strafhuis.
De infrastructuur van de gevangenis wordt gekenmerkt door het Ducpétiaux model, een
stervormige gevangenis met een centraal controlecentrum. De gevangenis huist zowel mannen
als vrouwen. Bovendien worden er ook geïnterneerden opgevangen op de psychiatrische
afdeling. (www.gevangenisgent.be)
Om te beginnen werd in het interview getoetst naar de eigen ervaringen in het werken met
dieren en in welke mate Interventies met Assistentie van Dieren gekend zijn. In de Gentse
gevangenis loopt sinds vorig jaar een kleinschalig project waarbij personeel en een aantal
geïnterneerden samen een kolonie bijen kweken. Gezien het sap uit bloemen een belangrijke
basisstof is voor de honing behoort ook het aanleggen van de tuin tot het takenpakket. Volgende
zomer zal voor de eerste maal de honing geoogst worden. Vervolgens zal de honing intern
verkocht worden aan het personeel, de gevangenen en in de kantine van de bezoekersruimte.
“Wat we wel gedaan hebben is 120000 andere huisdieren in huis genomen vorig jaar, dat zijn bijen
dat zijn natuurlijk geen dieren om zo te gaan op cel euh te gaan bijhouden en vertroetelen. Maar dat is
iets anders, dat is natuurlijk ook een vorm van omgaan met de natuur, met een aspect van de natuur,
met het milieu en daar worden gevangenen bij betrokken.” (Stas, L, persoonlijke communicatie,
10 maart, 2015)
De motieven voor het opstarten van dit project zijn noch therapeutisch, noch met het oog op
resocialisatie. Het project breidt louter het aanbod activiteiten binnen de gevangenis van Gent
uit.
“Effectiviteit, goh, daar hebben we geen meting op gezet. Ik kan daar alleen maar iets uit mijne duim
rond zuigen. Maar het feit dat men ook die activiteiten heeft is op zich goed. Per definitie is het goed,
of het nu in het individueel geval van A of B, echt meetbaar effect had of heeft, dat kan ik u niet
zeggen.
43
Maar ik spreek op mesoniveau, op niveau van de gevangenis, het feit dat we trachten heel wat
activiteiten, een brede waaier trachten aan te bieden is weldoend” (Stas, L, persoonlijke comunicatie,
10 maart, 2015)
Ook wanneer gericht doorgevraagd wordt naar het concept van Interventies met Assistentie van
Honden lijkt dit geen onbekend fenomeen. Reeds enkele jaren geleden werd de gevangenis
benaderd door een externe organisatie met als doel honden in te zetten bij de
gevangenispopulatie. De vraag rijst waarom we vandaag dan geen gelijkaardige projecten zien
verschijnen in het Belgisch gevangeniswezen. Een aantal belemmeringen en voorwaarden voor
het opstarten van dergelijke projecten komen gedurende het interview aan het licht. Een eerste
onoverkomelijk obstakel is een algemeen verbod, uitgaande van de federale overheid, met
betrekking tot het houden van dieren in een gevangenis.
Ook infrastructureel stellen zich een aantal problemen. De gevangenis van Gent is een compacte
instelling in vergelijking met nieuwere gevangenissen zoals die van Beveren. Zonder weinig
open ruimtes wordt het moeilijk agrarisch te werken. Ten derde zijn veiligheids- en hygiëne
voorschriften elementair in een gesloten instelling. Het werken met dieren kan het naleven van
deze voorschriften in het gedrang brengen.
“Dus je moet ook toch wel zien wat je doet. Je zou kunnen zeggen, we houden hier katten maar als
deze katten in de keuken zouden gaan rondneuzen alé dan zijn we in strijd met de regels van het
Federaal voedselagentschap dus zouden we daar ook teruggefloten worden. Dus een varken houden
om de afval van de keuken te verwerken mag ook niet, alé dus de regels zijn streng.” (Stas, L,
persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015)
Het regime van een arresthuis kenmerkt zich door een groot verloop van gevangenen. Hierdoor
is het niet opportuun gedetineerden in te schakelen in langdurige projecten of therapieën, gezien
deze zelden voltooid worden. Ook moet een wijd draagvlak kunnen gecreëerd worden voor de
ondersteuning van deze projecten. Deze ondersteunende functie ligt enerzijds bij de directie,
maar anderzijds ook bij de penitentiaire beambten.
44
“Ge moet daar de geschikte mensen voor zoeken, zoals bij die bijen. Een aantal mensen hebben daar
zich zeer enthousiast opgeworpen om dat ook mee te begeleiden. Die hebben dan ook de kans gehad
om zich op te leiden bij de imkerverenging, die vinden dat natuurlijk goed. Maar natuurlijk je hebt
altijd een deel van mensen die, ja, dat zullen interpreteren als weer bijkomende werklast.”(Stas, L,
persoonlijke communicatie, 10 maart, 2015)
Vervolgens, de belemmering die het meest benadrukt wordt, is de prioriteit van zaken. Vooral
de bevolkingsproblematiek staat hoog op de agenda. Budgetten zijn klein, in vergelijking tot de
vele middelen die strafinrichtingen nodig hebben, denk maar aan: sportvoorzieningen,
begeleiding van mensen met agressieproblematiek, drugsbehandelingen en geïndividualiseerde
detentietrajecten. Door het gebrek aan middelen worden een aantal faciliteiten reeds intern,
door de verkoop van voedingswaren in de bezoekzaal, bekostigd. Het opstarten van nieuwe
initiatieven verschuift dus als laatste punt op de agenda.
“Ik moet zeggen dat er natuurlijk op dit ogenblik nog altijd andere katten te geselen zijn dan dit
thema. Ik bedoel de gevangenissen zitten met heel wat uitdagingen, heel wat bedreigingen. En er is
dus natuurlijk een zekere rangorde van prioriteiten hé” (Stas, L, persoonlijke communicatie,
10 maart, 2015)
Hoewel de praktijk het momenteel nog niet toelaat Interventies met Assistentie van Honden te
implementeren in het gevangeniswezen is er aan bereidwilligheid van de respondent geen
tekort.
“Maar theoretisch moesten we niet moeten kijken naar geld dan droom ik van: ten eerste een
gevangenis die geen gevangenen meer heeft dan de capaciteit die we hebben, dan middelen om schone
inhoudelijke programma’s te kunnen uitwerken. Een programma met dieren past daar voor mij 100%
in. Zeker en vast.”(Stas, L, persoonlijke commnicatie, 10 maart, 2015)
Ten slotte wordt door Dhr. Luc Stas bemerkt dat Interventies met Assistentie van Honden beter
zouden passen in een anders georganiseerd gevangeniswezen. Ideaal zou een detentie ‘op maat’
zijn inspelend op de verschillende noden van gedetineerden.
45
Bij het uittekenen van dit detentietraject kan het werken met dieren voor sommige
gedetineerden een meerwaarde vormen. Net zoals onderwijs niet geschikt is voor elke
gedetineerden, is het werken met dieren niet voor elk individu gunstig in relatie tot de
resocialisatie.
“Zoals ge de ene naar Ruislede zou sturen voor een soort prétherapie in zake drugproblemen of naar
Hoogstraten om een metsersopleiding te volgen, of naar Oudenaarde voor een onderwijsproject, zou
je hem naar een gevangenis, waar het in Vlaanderen bestaat zo’n project, kunnen sturen. Omdat daar
het meest baat zou zijn voor de gevangen in kwestie om keer een tijd een dier te leren verzorgen en er
mee om te gaan.” (Stas, L, persoonlijke communicatie, 2015)
4.3.2.2 Hulpgevangenis Leuven
De hulpgevangenis van Leuven vertoont heel wat gelijkenissen met de gevangenis van Gent.
Ze werd gebouwd tussen 1867 en 1869 en wordt gezien als de kopie van het Gentse voorbeeld.
Ook hier functioneert de gevangenis, in essentie, als een arresthuis. Bovendien kenmerkt de
infrastructuur zich ook door een stervormige opbouw. Enkel vrouwen vindt men niet in Leuven
Hulp. (http://justitie.belgium.be)
In het verleden heeft Leuven Hulp reeds met dieren gewerkt. Toenmalig inrichtingshoofd, de
heer Paul Dauwe, stond mee aan de basis van dit project. Een project gericht op de geïnterneerde
gevangenen die verbleven in de Leuvense gevangenis.
Deze cliënten verbleven allen samen op een gemeenschappelijk slaapzaal. Het doel van de
directie was deze doelgroep te activeren en de dagindeling te onderwerpen aan een vaste
structuur. Na het toelaten van planten, vissen en parkieten op de slaapzaal werd gekozen om
een kleinschalig tuinproject te starten op een verloederde wandeling. Het project startte met een
aantal kippen en konijnen en uiteindelijk werd er zelfs een pony geplaatst. Ook hier was geen
therapeutische onderbouwing van het project aanwezig.
“Alle ge kunt met een pony ... alé de feedback. We hadden daar ook geen personeel voor om dat
therapeutisch te onderbouwen, dat hebben we nooit gedaan. Hetzelfde verhaal, je hebt een
verantwoordelijkheid: die zorgen, dat beest eten geven, dat die gekamd werd,… En een keer of twee
keer per week gingen we met een klein groepke, alé iedere dag gingen ze die pony verzetten.
46
Dat was juist iedere middag, pony’ke moest een dingen aandoen zodat hij kon gaan grazen. Samen
met de psychiatrische verpleegster. En dan met een groepke iedere week de pony kuisen, de hoeven, de
stallen alé je had sowieso al een dagelijkse bezigheid” (Dauwe, P, persoonlijke communicatie, 24
maart, 2015)
Het project werd uiteindelijk stopgezet wegens een tekort aan personeelsmiddelen. Ook de
komst van een nieuwe directeur met een nieuwe visie kan voor heel wat veranderingen zorgen.
“Dat is eigenlijk stopgezet als ik daar vertrokken ben. Ja als de directeur daar niet achter staat. Ja
daar komt wat bij kijken he. Iedereen moet zijn eigen…” (Dauwe, P, persoonlijke communicatie,
24 maart, 2015)
Wanneer de huidige directeur van de Leuvense gevangenis, mevrouw Sabine De Valck,
bevraagd wordt naar de motieven voor het beëindigen van dit project werden tijds- en
middelengebrek aangehaald als bepalende factoren in de overleving van dit project.
“We hebben die pony’s weggedaan omdat we te weinig tijd hadden om deftig met die beesten bezig te
zijn.(…) Puur tijdsgebrek, ja.(…) Dat is absoluut een meerwaarde. Maar ge moet de mensen, de
middelen hebben om ook dat project te omkaderen en het is dus puur een middelengebrek. Moesten
wij meer zorgpersoneel hebben en meer bewaking of een combinatie van die twee dan zouden we dat
wel kunnen doen”(De Valck, S, persoonlijke communicatie, 30 maart, 2015)
Vervolgens worden vele gelijkaardige belemmeringen aangehaald. De juiste mensen, het juiste
materiaal en de nodige infrastructuur zijn in deze gevangenis nog niet aanwezig om het welzijn
van dieren te garanderen. Ook hier is sprake van een aantal problematieken, inherent aan het
gevangeniswezen, waaraan voorrang wordt verleend. De budgettaire manoeuvreerruimte is
zelfs zo beperkt dat bezuinigingen op basismiddelen plaatsvinden.
47
“ Wij hebben 3,60 euro per man, per dag voor een gedetineerden eten te geven. Dat is echt… over ‘t
laatst, alle mannen krijgen als ze zelf geen ondergoed hebben, krijgen hier drie onderbroeken hé
omdat er niet meer is. Dat is voor een week, dat is dus echt… kunnen we niet elke dag een proper
krijgen? Ja als je van buiten geen binnen brengt niet. Alé zo van die dingen en dan zouden dat…” (De
Valck, S, persoonlijke communicatie, 30 maart, 2015)
Bovendien wordt de Hulpgevangenis gezien als een draaischijf. Enerzijds wachten voorlopig
gehechten op hun definitieve straf, anderzijds worden langgestraften zoveel mogelijk
georiënteerd naar arresthuizen zoals Leuven Centraal. Ook zijn er heel wat gevangenen die
wachten op een uitlevering naar hun land van herkomst. In conclusie kent ook deze gevangenis
een groot verloop van opgeslotenen.
Ter afsluiting meent ook deze respondent dat het werken met dieren zinvol kan zijn. Maar ze
benadrukt dat dit niet voor elke gedetineerde zal baten.
“De ene zal meer voldoening vinden van schrijnwerkersberoep te leren en de andere zal er meer aan
hebben met dieren te werken. Ik denk niet dat ge dat kunt zeggen voor ene groep. Ge moet zoeken wat
sluit er het meest aan bij een mens, hoe kunnen we die kunnen laten openbloeien? En bij sommige
groepen kan dat inderdaad met dieren zijn” (De Valck, S, persoonlijke communicatie, 30 maart, 2015)
4.3.2.3 Gevangenis Hasselt
Een gevangenis van recentere datum vinden we terug in Hasselt. Met als bouwjaar 2005 vormt
Hasselt één van de nieuwste strafinrichtingen in België. De gevangenis fungeert zowel als een
arresthuis, als een strafhuis. De stervormige indeling werd verlaten.
Ook toezicht,
communicatie en alarm apparatuur werden sterk gemoderniseerd. We vinden hier zowel een
mannen- als een vrouwenafdeling terug. (http://justitie.belgium.be)
De eerste ervaringen, in het werken met dieren, van de respondent kreeg vorm in de Leuvense
hulpgevangenis. Hoewel aan het tuinproject nooit een therapeutische basis verbonden was,
merkte Dhr. Dauwe positieve veranderingen bij de deelnemers. Gedetineerden leren uit de
recreatieve interacties met pony’s heel wat vaardigheden. Hij stelt zelf dat indien personele
middelen het toelieten, hij graag therapeutische objectieven had geïntegreerd in het programma.
48
“Ja eigenlijk dat was vanuit de ervaring of de overtuiging dat het belangrijk is dat mensen zorg
kunnen dragen voor anderen en als die anderen er niet altijd zijn, in tweede orde voor dieren ook. Ik
denk dat dat de mensen stimuleert op een zorgzame manier met de wereld om te gaan en ook omdat ze
van het dier een feedback krijgen. (…)En uiteindelijk was dat veel te weinig uitgemolken omdat we
daar geen personeel voor hadden. Maar gewoon het feit dat mensen konden zorg dragen voor dieren,
van die plant krijg je geen feedback.” (Dauwe, P, persoonlijke communicatie, 24 maart, 2015)
Reeds enkele malen werd Dhr. Dauwe gecontacteerd door externe organisaties
zoals
hondenasielen en trainingscentra voor begeleide honden. Concreet zouden de gedetineerden
assisteren bij de gewenningsfase en het socialiseren van de hond. Niettegenstaande dat het
geloof en de bereidwilligheid groot is bij deze respondent, stelt ook hij dat de praktijk minder
rooskleurig is en effectieve realisatie van soortgelijke programma’s belemmert.
“ik ben ervan overtuigd dat het zinvol is, ik ben er rotsvast van overtuigd. (…) Theoretisch zeker, in de
praktijk staan we alé is dat...de startvoorwaarden zijn daarvoor nog belangen niet gerealiseerd ze.”
“Alé we leven in een organisatie waar ideeën eigenlijk zeer weinig gedragen wordt. Daar begint alles
mee.” (Dauwe, P, persoonlijke communicatie, 24 maart, 2015)
Hoewel infrastructuur en open ruimte werden aangehaald als belangrijke voorwaarden voor het
opstarten van Interventies met Assistentie van dieren, ziet de respondent een breed
maatschappelijk draagvlak als één van de belangrijkste voorwaarden voor het realiseren van
een geslaagd project. Zowel directie, personeel als de politieke en publieke opinie moeten als
één blok achter dit idee staan om dit het realiseren.
“Daar wordt ook op geschoten, niet iedereen vindt dat zo evident dat ge in de gevangenis met zo’n
dingen bezig zijt. Niet bij iedereen van het personeel is daar begrip voor. Integendeel sommige
mensen zeggen dat we moeten straffen, sèc.” (Dauwe, P, persoonlijke communicatie, 24 maart, 2015)
49
Ten slotte is men ook in deze setting op de hoogte van het formeel verbod om te werken met
dieren in de gevangenis.
“Ik vind dat ook jammer, vind dat een verkeerde keuze.” (Dauwe, P, persoonlijke communicatie,
24 maart, 2015)
4.3.3 Dierenrechten
Een steeds terugkerende voorwaarde voor het oprichten van Interventies met Assistentie van
Dieren is de wederzijdse voordelige relatie voor zowel mens als dier. (Omerad, 2008) Gezien
mens en hond geen gemeenschappelijke taal delen, werden dierenvertegenwoordigers
gecontacteerd om de belangen van het dier te behartigen. Ten eerste werd de vzw Dierenrechten
bevraagd. Volgend citaat zet hun standpunt kracht bij:
“Als dierenrechtenorganisatie zien we zeker het nut in om huisdieren (honden) in te schakelen bij
bepaalde gedetineerden. Het grote probleem is echter dat de mensen die in ons apenland dit dienen
goed te keuren, hiervoor niet zullen te vinden zijn. De Belgische gevangenissen zitten ofwel overvol
ofwel voldoen ze niet om een dergelijk project te kunnen opstarten. Maar het idee dat honden
bepaalde gedetineerden kunnen helpen om hen voor te bereiden tot een betere integratie in onze
maatschappij zou zeker een pluspunt kunnen zijn.” (Blomme, J, persoonlijke communicatie, 12 maart,
2015)
Ten tweede werd, enerzijds, de hondentherapeute uit het C.A.T project gezien als een
pleitbezorger van de honden. Het is althans haar taak op zoek te gaan naar geschikte oefeningen
waardoor beiden doelgroepen kunnen groeien. (Peys and Bouronjon, 2007) Anderzijds wordt
een asiel gezien als een trouwe beschermer van het welzijn van dieren. Ze vangt immers elke
verloren hond belangeloos op. Volgend citaat van Hagers Joke de hondentherapeute over de
externe samenwerking met het dierenasiel:
“Van buitenaf … waar de honden vandaan komen zijn zeer positief, over ‘t algemeen hebben ze zo iets
van goh ja .. in’t begin ook sceptisch van ja je gaat hier al onze beste honden weghalen en dan ja hé,
maar dan ook wel zien van oké…Nu werken we heel goed samen extern. Dikwijls een telefoontje van
goh die hond zit hier, is er nog plaats bij jullie?
50
Dat ik zeg goh binnen een maand gaat er één weg, awel ja tis goed dan gaan we hem hé... der is echt
een heel goede samenwerking.” (Hagers, J, persoonlijke communicatie, 27 maart, 2015
Uit dit citaat kan een goede samenwerking tussen beide actoren geconstateerd worden. Indirect
wijst deze samenwerking op een goedkeuring van het asiel om honden in te zetten in de
werkwijze van het C.A.T project.
4.4 Conclusie
Het omschrijven van een aantal buitenlandse initiatieven die werken met assistentie van dieren
binnen een gevangeniscontext, tonen aan dat deze programma’s wel degelijk mogelijkheden
kunnen bieden voor gedetineerden. Hoewel deze respondenten over het algemeen positief
rapporteren over de eigen werking, brengt het bezoek aan het C.A.T project meer inzichten in
de voorwaarden en belemmeringen verbonden aan het werken met dieren. Ook de gesprekken
met de inrichtingshoofden van drie Vlaamse gevangenissen bevestigen de moeilijkheidsgraad
van het daadwerkelijk realiseren van een Interventie met Assistentie van Honden binnen een
gevangenissetting. In het volgende hoofdstuk wordt op de voornaamste vaststellingen dieper
ingegaan.
51
5. Discussie
5.1 Inleiding
Na het voorbereiden, opzetten en uitvoeren van het interview volgt in dit hoofdstuk een
bespreking van de opmerkelijkste bevindingen teruggevonden in de resultaten.
5.2 Bevindingen
Allereerst werd een beschrijving gegeven van een aantal lopende buitenlandse projecten die
Interventies met Assistentie van Honden integreren in hun werking. Alle drie worden ze
gekenmerkt door een gelijkaardige structuur. Een moeilijk te plaatsen hond, afkomstig uit een
hondenasiel, wordt door middel van trainingen geresocialiseerd door de gedetineerden. Er
groeit een wederzijdse en vruchtbare relatie tussen de hond en de gevangenen. Uit deze
interviews komen weinig negatieve elementen naar voren. Allen omschrijven ze de eigen
werking als zeer succesvol en zien ze het als een innovatieve tool met veel rehabilitatieve
voordelen. Allen benadrukken ze een goeie samenwerking met externe actoren als voorwaarde
voor het slagen van zulke programma’s. Deze positieve weergave moet echter genuanceerd
worden. De gecontacteerde respondenten zijn natuurlijk erg enthousiast over de eigen
projecten, en wensen deze zoveel mogelijk te promoten. Bijkomend kan opgemerkt worden dat
de Amerikaanse samenleving verder gevorderd is in het gebruik van dieren binnen penitentiaire
instellingen. Jammer genoeg ontbreken vandaag nog steeds degelijke evaluatiestudies.
Bovendien moet ook rekening gehouden worden met het verschil in samenlevingen en kunnen
we dus niet blindelings het Amerikaanse gevangeniswezen vergelijken met het Belgische
gevangeniswezen. Doch kunnen deze projecten gezien worden als voorbeelden en
inspiratiebronnen voor het opstarten van soortgelijke initiatieven. (Janssen, 2002)
Vervolgens werd in onze eigen samenleving, namelijk in Zelzate, een voorbeeld gevonden,
sterk gelijkend op de Amerikaanse projecten. Ook hier kan een gelijkaardige werkwijze
vastgesteld worden, enkel de doelgroep verschilt. In deze instelling wordt niet gewerkt met
reguliere gevangenen in een reguliere gevangenisomgeving, maar met geïnterneerde patiënten.
Bij het bezoek aan de setting werd snel duidelijk welke startvoorwaarden belangrijk waren voor
het op poten zetten van het C.A.T-project. Vooral budgettaire middelen en een breed draagvlak
worden herhaaldelijk aangehaald. Ook de effectiviteit van dit project is nog niet
wetenschappelijk bewezen.
52
Hoewel het geloof groot is, en er weldegelijk positieve veranderingen waar te nemen zijn door
de betrokkenen, blijkt wetenschappelijk bewijs een struikelblok.
Als laatste werden drie inrichtingshoofden van Vlaamse gevangenissen bevraagd over hun visie
in het werken met dieren binnen een penitentiaire instelling. Voor allen klinkt het werken met
dieren binnen een gevangenisinrichting niet onbekend in de oren. Ofwel maakten ze in het
verleden deel uit van een project met dieren, ofwel konden gemakkelijk voorbeelden worden
aangehaald. Er dient opgemerkt te worden dat bijna alle projecten steeds activiteiten inhielden
voor de geïnterneerde gevangenispopulatie. Wel was het in sommige gevangenissen niet
ongewoon dat een reguliere gedetineerde een parkiet op cel kon houden. Door het invoeren van
het formeel verbod vanuit het centraal bestuur verdwenen deze praktijken. Bovendien zijn twee
van de drie respondenten reeds benaderd door een externe dierenorganisatie met het voorstel
Interventies met Assistentie van Honden te introduceren binnen de gevangenis. Deze
voorstellen werden enerzijds verworpen als gevolg van het centraal verbod, anderzijds zijn er
ook heel wat beperkingen en voorwaarden verbonden aan het werken met dieren die alle
respondenten aanhalen. Ten eerste citeren alle respondenten dat het gevangeniswezen met heel
wat
acute
problematieken
kampt.
Prioritair
wordt
voorrang
verleend
aan
de
overbevolkingsproblematiek. Bovendien zijn beschikbare budgetten soms onvoldoende om
huidige initiatieven lopende te houden. Een Interventie met Assistentie van Honden vereist heel
wat materiële en personele middelen. Juist op dit vlak schieten gevangenissen momenteel tekort
qua financiële mogelijkheden. Verder wordt ook de infrastructuur van huidige gevangenissen
aangehaald als ontoereikend voor soortgelijke projecten. Ten slotte menen alle respondenten,
zowel de buitenlandse actoren, het C.A.T-project als de gevangenisdirecteuren dat een breed
draagvlak cruciaal is. Op voorwaarde dat zulk project kan slagen moeten alle betrokkenen
volledig achter het initiatief staan. Ondanks dat de directeur, als hoofd van de gevangenis, een
voorstander van dierenprojecten blijkt te zijn, zal dit onvoldoende zijn om een project op poten
te zetten. Allen concluderen ze het interview met de stelling dat het werken met dieren
mogelijks gunstig kan zijn voor bepaalde gedetineerden, en dus zeker niet voor alle individuen.
Maar dat ze allen heel wat andere zorgen aan hun hoofd hebben, waardoor Interventies met
Assistentie van Honden naar de achtergrond verdwijnen, blijft de rode draad doorheen hun
eerder terughoudende reactie.
53
5.3 Aanbevelingen voor de praktijk
Indien Interventies met Assistentie van Honden in de penitentiaire praktijk zouden
geïmplementeerd worden, moet aan een aantal startvoorwaarden voldaan worden. Om te
beginnen moet het doel van de therapie op voorhand goed geformuleerd worden. Bijvoorbeeld
een educatief programma in samenwerking met asielhonden, waarbij het doel is dat de
gedetineerden de honden opleiden tot sociale huisdieren. Op het einde van het programma
worden de honden ter adoptie gesteld. Tijdens dit proces leert de gevangene belangrijke
eigenschappen en vaardigheden die hem op lange termijn kunnen helpen bij de resocialisatie.
Ten tweede moet het initiatief voldoende omkaderd worden door bekwame personeelsleden,
onder andere: een hondentherapeut en gemotiveerde penitentiaire beambten. Ook de
samenwerking met externe organisaties, zoals een hondenasiel en een veeartsenij, moeten op
punt gesteld worden. Wederzijdse verwachtingen en verplichtingen horen uitgelijnd te worden.
Vervolgens moeten de gebouwen aan een aantal condities voldoen. Is er binnen de gevangenis
al dan niet voldoende ruimte om de dieren permanent op te vangen? Of is het werken met een
annex buiten de gevangenissen meer aangewezen? Evenzeer moeten gedetineerden die niet
wensen in contact te komen met de dieren, gerespecteerd kunnen worden in die keuze. Hoe dan
ook het werken met dieren in een gesloten instelling zal altijd consequenties hebben voor de
hygiëne- en veiligheidsvoorschriften. Ten vierde kunnen selectiecriteria voor deelnemers
logischerwijze gelinkt worden aan criminele antecedenten. Een individu dat schuldig is aan het
plegen van een misdrijf tegen dieren of een seksueel delict, kunnen uitgesloten worden van het
programma. Vaak houdt een deelname aan een Interventie met Assistentie van Honden heel
wat verantwoordelijkheden in. Bovendien hebben de participanten in zeker zin meer vrijheden
dan andere gedetineerden. Bijvoorbeeld op geregelde tijdstippen moet de hond uitgelaten
worden, wat resulteert in meer ‘vrije tijd’ voor deze gevangenen. Het vertonen van een goed
gedrag is dus een belangrijke selectievoorwaarde. Gewelddadige incidenten of andere vormen
van asociaal gedrag moeten onmiddellijk tot uitsluiting van deelname leiden. Ten slotte is
persoonlijke motivatie van de deelnemers en affiniteit met honden een belangrijk element.
(Janssen, Hoeven, Vermeulen and Mandungu, 2013; Peys and Bouronjon, 2007; Harkrader,
Burke, Owen, 2004)
54
Uit het gevoerde onderzoek komt naar voren dat het vervullen van al deze voorwaarden, binnen
het kader van ons huidig gevangeniswezen, vaak een onhaalbare kaart is. Enerzijds zou een
mogelijke oplossing kunnen gevonden worden in een reorganisatie van dit detentiesysteem.
Vaak aangehaald door de Vlaamse inrichtingshoofden is een ‘detentie op maat’ waarbij sterk
ingezet wordt op de noden van de gedetineerden. Idealiter zouden gevangenissen zich moeten
kunnen specialiseren in onder andere: onderwijs, technische opleidingen en sport. Binnen dit
verhaal zou een gevangenis gespecialiseerd in Interventies met Assistentie van dieren kunnen
passen. In de toekomst kan dan bij het bouwen van nieuwe gevangenissen infrastructurele
overwegingen in rekening gebracht worden om het inzetten van dieren optimaal mogelijk te
maken. Vervolgens moet bij het veroordelen van een persoon, eventueel in samenwerking met
de psychosociale diensten, gekeken worden welke detentievorm het best aansluit bij de
gedetineerde. Anderzijds kunnen we ook een voorbeeld nemen aan open regimes waar een
alternatieve en menselijke aanpak van een gevangenisstraf centraal worden geplaats. Het
Noorse gevangeniseiland Bastoy probeert de heilzame kracht van natuur binnen te brengen in
het gevangeniswezen. (http://www.bastoyfengsel.no)
Waarschijnlijk de belangrijkste aanbeveling die kan gedaan worden is het stimuleren van
wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit van het werken met dieren binnen de
gevangenis. Het onderzoek moet zich zowel richten op het welzijn van het dier, als de eventueel
positieve voordelen van de interactie voor de re-integratie van de gedetineerde. Hoewel er
aanwijzingen zijn dat dieren kunnen bijdragen tot het welzijn van de mens, zijn nog geen
degelijke evaluatiestudies verricht die deze band bevestigen binnen een strafinstelling.
(Janssen, 2002) Bovendien wordt het op deze manier voor de toekomst mogelijk om projecten
evidence based op te starten. Dit kan op zijn beurt leiden tot een opheffing van het algemeen
verbod uitgaande van de Belgische Federale Overheid. Afsluitend is het opmerkelijk dat zowel
hedendaagse als in het verleden stopgezette projecten zich steeds toelegden op de geïnterneerde
populatie. Het is dus aangewezen ook bij de reguliere gevangenen te experimenteren met het
inzetten van dieren en ook hier wetenschappelijk evaluatieonderzoek op te starten.
55
5.4 Beperkingen van het onderzoek
De respondenten werden voornamelijk geselecteerd door hun bereidwilligheid deel te nemen
aan het onderzoek. Kortom bracht dit een eerste selectie met zich mee gezien niet alle
gecontacteerde respondenten gemotiveerd konden worden om tot een interview over te gaan.
Slechts enkele respondenten per onderzoeksgroep werden bevraagd waardoor het saturatiepunt
niet volledig bereikt kon worden. Doch kwamen reeds geregeld dezelfde antwoorden en visies
naar voren en werd van elke onderzoeksgroep bevredigende informatie bekomen. De keuze
voor een kleinschalig verkennend en kwalitatief onderzoek zorgt ervoor dat generalisatie van
de resultaten beperkt blijft. Ook gebeurde de verwerking van de gegevens door een enkele
onderzoeker. De betrouwbaarheid van het onderzoek zou kunnen verhoogd worden door het
analyseren van de gegevens door meerdere onafhankelijke onderzoekers. (Decorte and Zaitch,
2009)
56
6. Algemene besluit
In dit finale hoofdstuk zal gestreefd worden naar het beantwoorden van alle onderzoeksvragen
die aan het begin van het onderzoek gesteld werden.
De eerste onderzoeksvraag die geformuleerd werd betrof de opportuniteit van het werken met
dieren in de gevangenis. Meer bepaald wat zijn de positieve en/of negatieve gevolgen van het
inzetten van dieren in een gevangenissetting in relatie tot de Pains of Imprisonment. Ten eerste
werd getracht deze vraag door middel van een literatuurstudie te beantwoorden. Uit de literatuur
kunnen we besluiten dat interactie met een dier een positief effect kan hebben op het welzijn
van de mens. Ook wanneer deze positieve effecten geconfronteerd worden met negatieve
gevoelens, vaak ervaren door gedetineerden, lijkt de aanwezigheid van een hond de pijn te
kunnen verzachten. Vervolgens werd in de praktijk getoetst naar de al dan niet positieve of
negatieve ervaringen geleerd uit het werken met dieren. De bevraagde buitenlandse projecten
omschrijven de programma’s als een innovatieve tool om de gevangenen bij te staan in hun
poging opnieuw deel uit te maken van de samenleving. Hoewel al deze projecten zich afspelen
binnen de Amerikaanse context, zijn The Pains of Imprisonment universeel. Deze initiatieven
kunnen dus gezien worden als een inspiratiebron voor het implementeren van Interventies met
Assistentie van Honden in de Belgische forensische context. Wel dient opgemerkt te worden
dat het werken met dieren niet voor alle gedetineerden zal baten. Belangrijk is een detentie op
maat, aangepast aan de persoonlijkheid en noden van de gedetineerde zelf. Het werken met
honden mag dus niet gezien worden als een wondermiddel in het resocialisatietraject van een
gevangene.
De tweede onderzoeksvraag aangaande de situatie in het buitenland toont dat het werken met
honden binnen een gevangenissetting geen utopie meer is. Vooral in de Amerikaanse context
worden reeds geruime tijd hondenprojecten gerealiseerd. Vaak passen ze dezelfde principes toe.
In samenwerking met een gemeenschapsorganisatie, vaak in de vorm van een dierenasiel, wordt
aan veroordeelden de kans geboden een moeilijk te plaatsen hond opnieuw te resocialiseren tot
een plezierig huisdier. Daarbij werkt het opgesloten individu, vaak onbewust, aan de eigen
resocialisatie. Ondanks de schijnbaar uitstekende werking van deze projecten, moet er
gerealiseerd worden dat er nog onvoldoende wetenschappelijk onderzoek is uitgevoerd naar de
effectiviteit van soortgelijke projecten.
57
Ook is het vanzelfsprekend dat deze respondenten zichzelf zo goed mogelijk proberen voor te
stellen met als doel anderen aan te moedigen mee te stappen in vergelijkbare activiteiten.
Als laatste onderzoekvraag werd op zoek gegaan naar de mogelijkheid en wenselijkheid van
dier geassisteerde activiteiten binnen het Belgisch gevangeniswezen. In dit kader werden aan
de ene kant drie inrichtingshoofden van Vlaamse gevangenissen bevraagd, aan de andere kant
werd het C.A.T project, uniek in Vlaanderen, bezocht en bevraagd. Er kan aangenomen worden
dat de bereidwilligheid en wenselijkheid van de Vlaamse gevangenisdirecteuren zeker
aanwezig is. Theoretisch scharen ze zich alle drie achter het idee om te werken met dieren
binnen een strafinrichting. Echter in de praktijk moeten nog enkele startvoorwaarden vervuld
worden. Ook bij het C.A.T project is het geloof in de mens – dier reactie sterk aanwezig.
Honden worden ingezet als therapie bij geïnterneerden patiënten. Het project loopt reeds enkele
jaren en zal ook in de toekomst proberen zichzelf steeds te vernieuwen. De voornaamste
belemmeringen en voorwaarden voor het opstarten aan Interventies met Assistentie van Honden
die door beiden worden aangehaald zijn onder andere: aangepaste infrastructuur, budgettaire
tekortkomingen en na te leven hygiëne en veiligheidsvoorschriften. Tevens moet het project ten
volle gedragen worden door alle betrokken actoren. Met betrekking tot het gevangeniswezen is
het duidelijk dat andere problematieken, zoals bijvoorbeeld de overbevolking, prioritair de
aandacht vereisen. Naast deze hindernissen is ook de weigerachtige houding van de Federale
Overheid een struikelblok waar niet aan kan voorbijgegaan worden.
In conclusie kan gesteld worden dat het werken met dieren potentieel voordelig kan zijn voor
bepaalde gevangenen met een affiniteit voor honden. Ook de buitenlandse projecten zijn
hiervan een levend bewijs. Hoewel de bereidwilligheid insgelijks aanwezig is bij de Belgische
actoren, boksen we in de praktijk nog steeds op tegen andere problematieken. Het
implementeren van Interventies met Assistentie van Dieren zou dus beter passen binnen een
anders georganiseerd gevangeniswezen. Doch moet het werken met dieren niet zomaar aan de
kant worden geschoven en kan het voor de toekomst, in de strijd naar een steeds humanere
vorm van bestraffing, een goede tool zijn.
58
7. Literatuurlijst
Agnew, R., Sullivan, C., Listwan, S., Cullen, F., & Colvin, M. (2011). The Pains of
Imprisonment Revisited:The Impact of Strain on Inmate Recidivsm. Justice Quarterly, 30(1),
144-168.
Altschiller, D. (2011). Animal-Assisted Therapy. United States of America: Greenwood.
Baarde, D., Teunissen, M., & De Goede, P. (2005). Basisboek kwalitatief onderzoek:
handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek Stenfert Kroese.
Babchuk, W., & Badiee, M. (2010). Realizing the Potential of Qualitative Designs: A
Conceptual Guide for Research and Practice. 29th Annual Midwest Research-to-Practice
Conference In Adult, Continuing, Community and Extension Education, 25-31.
Barker, S., & Wilson, C. (2003). Challenges in Designing Human-Animal Interaction Research.
American Behavorial Scientist, 47(1), 16-28.
Berget, B., & Braastad, B. (2008). Theoretical Framework for Animal Assisted Interventions Implications for practice. International journal of therapeutic communities, 29(3), 323-336.
Berry, A., Borgi, M., Terranova, L., Chiarotti, F., Alleva, E., & Cirulli, F. (2012). Developing
effective animal-assisted intervention programs involving visiting dogs for institutionalized
geriatric patients: a pilot study. Psychogeriatrics, 12(3), 143-150.
Black, K. (2012). The Relationship Between Companion Animals and Loneliness Among Rural
Adolescents. Journal of Pediatric Nursing, 27(2), 103-112.
Bruins, G. (2010). De toepasbaarheid van online kwalitatieve technieken. Kwalon, 15(2), 5359.
Champion, M. K. (2009). Commentary: Doing Time in Maximum Security-The Pains of
Separation The Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, 37(2), 194-200.
Chandler, C. (2012). Animal Assisted Therapy in Counseling New York: Routledge.
Cohen, S., & Taylor, l. (1972). Psychological Survival: The Experience of Long-Term
Imprisonment. New York: Pantheon Books.
Crewe, B. (2011). Depth, weight, tightness: revisiting the pains of imprisonment. Punishment
& Society, 13(5), 509-529.
De gevangenis te Gent. Retrieved 27/04/2015, from www.gevangenisgent.be
Decorte, T., & Zaitch, D. (2009). Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie.
Leuven: Acco.
Delta Society (2015). Retrieved 04/04/2015, from http://www.deltasociety.com
Dutch Cell Dogs. (2015). 27/03/2015, from http://www.dutchcelldogs.nl/
Federale Overheidsdienst
Justitie (2011).
Retrieved
http://justitie.belgium.be/nl/themas_en_dossiers/gevangenissen/
1/12/2014,
from
59
Fine, A. (2001). Handbook on Animal Assisted Therapy: Theoretical Foundations and
Guidelines for Practice. London: Elsevier Inc.
Flanagan, J. T. (1980). The pains of long-term imprisonment. Britisch Journal Criminology,
20(2), 148-156.
Formesyn, L. (2015, 15 april ). Win-Win: criminelen en zwerfkatten helpen elkaar. De Morgen.
Fraser, D., Weary, D., Pajor, E., & Milligan, B. (1997). A SCIENTIFIC CONCEPTION OF
ANIMAL WELFARE THAT REFLECTS ETHICAL CONCERNS. Animal Welfare, 6, 187205.
Fredrickson, M., & Butler, K. (2001). The Art of Animal Selection for Animal-Assisted
Activity and Therapy Programs. Handbook on Animal Assisted Therapy, 122-128.
Gazaux, G. (2001). Mensen en andere dieren: hun onderlinge relaties meervoudig bekeken.
Leuven: Garant.
Goffman, E. (1961). Asylums: Essay on the social situation of mental patients and other inmates
United States of America: Doubleday & Company.
Harkrader, T., Burke, T., & Owen, S. (2004). Pound Puppies: The Rehabilitative Uses of Dogs
In Correction Facilities. Corrections Today, 66(2), 74-79.
Hatch, A. (2007). The view from all Fours: A Look at an Animal-Assisted Activity Program
from the Animals' Perspective. Anthrozoös, 20(1), 37-50.
Heffernan, E. (1972). Making it in prison: the square, the cool, and the life. London: John Wiley
& Sons, Inc.
Hooker, S., Freeman, L., & Stewart, P. (2002). Pet Therapy Research: A Historical Review.
Holistic Nursing Practice, 17(1), 17-23.
Hunt, A., & Wickham, G. (1994). Foucault and Law: Towards a Sociology of Law as
Governance. Chicago: Pluto Press.
Hutchinson, L., & Pulleman, W. (2007). Socialization or prisonization? Utilizing Sykes' "pains
of imprisonment" to examine deprivations in America's public school. Critical Criminology,
15(2), 171-184.
Janssen, J. (2002). Als je mensen leert kennen, ga je van dieren houden. De mogelijkheid van
dierentherapie in detentie. Sancties, 2, 80-90.
Janssen, J., Hoeven, J., Vermeulen, V., & Mandungu, R. (2013). Dieren in detentie: Een
kritische blik
Proces, 92(2), 62-70.
Jasperson, A. R. (2013). An Animal-Assisted Therapy intervention with Female Inmates
Anthrozoös, 26(1), 135-145.
Kabinet Weyts, B. (2014-2019). Beleidsnota Dierenwelzijn. Departement Leefmilieu, Natuur
en Energie
60
Kaplan, R., & Kaplan, S. (1989). The experience of nature: A psychological perspective. United
States of America Cambridge University Press.
Kellert, S., & Wilson, E. (1993). The Biophilia Hypothesis. United States of America: Island
Press.
Kloek, M. (2013). Natuur en gezondheid: de stand van de wetenschap. Vakblad Natuur Bos
Landschap, 17-19.
Lane, D., McNicholas, J., & Collis, G. (1998). Dogs for the disabled: benefits to recipients and
welfare of the dog. Applied Animal Behaviour Science, 59(1-3), 49-60.
Leroy, C., Trivett, J., Bush, K., Vanneste, J., & Pacholke, D. (2013). The Sustainability in
Prisons Project Handbook: Protocols for the SPP Network. United States of America: The
Sustainibility in Prisons Project, Washington State Department of Transportation.
Levinson, B. (1962). The dog as a co-therapist. Mental Hygiene, 46(1), 59-65.
lewis, C. (2011). Prison Dog Program Expands Statewide. Department of Corrections
Washington State.
Liebling, A. (2011). Moral performance, inhuman and degrading treatment and prison pain.
Punishment & Society, 13(5), 530-550.
McNicholas, J., & Collis, G. (2000). Dogs as catalysts for social interactions: Robustness of the
effect. Britisch Journal of Psychology, 91(1), 61-70.
Mills, D., & Hall, S. (2014). Animal-assisted interventions: making better use of the humananimal bond. The Veterinary Record, 174(11), 269-273.
Ohio Department of Rehabilitation and Correction. (2015).
http://www.drc.ohio.gov
Retrieved 3/03/2015, from
Omerod, E. (2008). Companion Animals and Offender Rehabilitation- Experiences from a
Prison Therapautic Community in Scotland. International journal of therapeutic communities,
29(3), 285-296.
Pauwels, l. (2012). Op zoek naar de oorzaken van criminaliteit? : Academia Press.
PC Sint-Jan-Baptist. (2015). Retrieved 20/03/2015, from http://www.pcsintjanbaptist.be
Peys, D., & Bourgonjon, E. (2007). Training en begeleiding van dieren in de hulpverlening
C.A.T.-project.
Project POOCH. (2014). Retrieved 16/11/2014, from http://www.pooch.org/
Purebred
Rescue
Organization.
(2002).
http://www.purebredrescueorganization.com
Retrieved
03/03/2015,
from
Regan, T. (1987). The case for animal rights. Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers
Serpell, J. (1995). The Domestic Dog: Its Evolution, Behaviour and Interactions with People.
Cambridge: Cambridge University Press
61
Serpell, J. (2001). Animal-assisted interventions in historical perspective. Handbook on Animal
Assisted Therapy, 17-32.
Serpell, J., Fine, A., & Coppinger, R. (2001). Welfare Considerations in Therapy and Assistance
Animals. Handbook on Animal Assisted Therapy.
Sint-Jan-Baptist. (2008). Canine Assisted Therapy.
http://www.4dogs.be/
Retrieved 27/03/2015, from
Strimple, O. E. (2003). A History of Prison Inmate-Animal Interaction Programs. American
Behavorial Scientist, 47(1), 70-78.
Sustainability in Prisons Project
http://sustainabilityinprisons.org/
(2015).
Retrieved
03/03/2015,
from
Sykes, G. (1958). The Society of Captives: A Study of a Maximum Security Prison. United
States of America: Princeton University Press.
Turner, D., & Wilson, C. (1998). Companion Animals in Human Health United States America
Sage Publications.
Turner, W. (2007). Experiences of offenders in a prison canine program. Federal Probation,
71(1), 38-43.
Ugelvik, T. (2014). Paternal pains of imprisonment: Incarcerated fathers, ethnic minority
masculinity and resistance narratives. Punishment & Society, 16(2), 152-168.
Utz, R. (2014). Walking the dog: The Effect of Pet Ownership on Human Health and Health
Behaviors. Social Indicators Research, 116(2), 327-339.
van den Broek , S. (2010). Interviews via e-mail: goede basis voor een vertrouwelijke relatie? .
Kwalon, 15(2), 18-23.
Van Dooren, P. (2015, 20 april ). Bewezen: hondenblik vertedert echt. Het Nieuwsblaad, p. 11.
van Zwieten, M., & Willems, D. (2004). Waardering van kwalitatief onderzoek. Huisarts en
Wetenschap, 47, 38-43.
Walsh, F. (2009). Human-Animal Bonds: The Relational Significance of Companion Animals.
Family Process, 48(4), 462-479.
Wells, L. B. (2007). Domestic dogs and human health: an overview. Britisch Journal of Health
Psychology, 12, 145-156.
Windzio, M. (2006). I there a deterrent effect of pains of imprisonment? Punishment & Society,
8(3), 341-364.
X. (2007). C.A.T.-project: ongewenste 'lastige' forensische patiënten resocialiseren ongewenste
'lastige' asielhonden. Of is het net omgekeerd? PC St-Jan Baptist.
Zamir, T. (2006). The Moral Basis of Animal-Assisted Therapy. Society and Animals, 14(2).
62