Snel en duidelijk handelen redt levens

veterinair praktijk
De geboorte van het veulen
Het veulenseizoen is weer in volle gang. Fokkers kijken vol
spanning uit naar de geboorte van hun veulen of meerdere
veulens. Hoe gaat zo’n geboorte nu eigenlijk in z’n werk,
waar moet je op letten en wat als het niet allemaal zo voorspoedig verloopt als waar iedereen op hoopt?
TEKST EN FOTO’S: CATHÉRINE DELESALLE en MARCO DE BRUIJN
W
anneer een merrie gaat
afloop te zorgen. Minder tijd dan bij een
bevallen, onderscheiden we
mens of een kalf, omdat die vruchtvlie-
drie periodes van weeën:
zen hebben die veel langer zuurstof
tijdens fase I begint de baarmoeder
leveren tijdens de geboorte. Dit omdat ze
zachtjes met samenknijpen. De merrie
een totaal ander en veel inniger vergroei-
wordt wat onrustig en haar lichaam gaat
de placenta hebben dan het paard.
zich klaarmaken voor de geboorte onder
Als het goed is, heb je de merrie in een
invloed van hormonen. Deze fase I kan ze
schone dik opgestrooide box staan. Ook
eventueel nog afremmen en het vervolg
is het hygiënischer om de staart van de
uitstellen, wanneer ze denkt dat ‘de kust
merrie te bandageren. Verder is het
niet veilig is’. Zodra fase II begonnen is,
verstandig om twee emmers water en een
is er echter geen houden meer aan. Fase
handdoek en zeep klaar te hebben staan.
II wordt gekenmerkt door persweeën,
Op het moment dat de merrie met
steeds heftiger en krachtiger en het
persweeën begint, verschijnen er als het
veulen komt met voorbenen en hoofd in
goed is binnen tien minuten twee
de bekkenholte door deze persbewegin-
voorbeentjes. Het is verstandig even te
gen van baarmoeder en buikspieren. De
controleren of het veulen goed ligt. Met
buitenste vruchtblaas knapt en het
schone handen voel je of er twee been-
vruchtwater golft naar buiten. Vanaf dat
tjes zijn, waar bovenop een neusje komt.
moment moet de geboorte binnen 45
Ontbreken er één of twee benen of het
‘Snel en duidelijk handelen redt levens’
minuten plaatsvinden, anders krijgt het
hoofd, bel dan direct de dierenarts. In
veulen het benauwd. De vruchtvliezen
afwachting van zijn komst kun je
gaan immers loslaten door de persweeën
proberen de merrie in de benen te
en er komt minder en minder zuurstof-
houden en met haar te lopen. Zo kun je
rijk bloed via de navelstreng het veulen
het persen enigszins uitstellen.
binnen.
50
Phryso april 2014
FOTO: KARIN SEVINK
Een voldragen veulen moet binnen twee
uur na de geboorte kunnen staan, binnen
vier uur drinken, binnen zes (hengst) tot
elf (merrie) uur plassen en binnen
vierentwintig uur poepen.
Twee hoornen
Aanwezig zijn
Bij het paard is er sprake van een uterus
Je doet er goed aan te zorgen dat je bij
bicornis. Dat wil zeggen, er is sprake van
de geboorte aanwezig bent! Meestal gaat
een baarmoederlichaam (corpus) met
het goed, maar als het mis gaat heb je
twee hoornen. Dit in tegenstelling tot de
maar weinig tijd om voor een goede
mens, waarbij er slechts één ruimte is
51
veterinair praktijk
(uterus unicornis). De bedoeling is dat
opgelopen hebben ter hoogte van met
een klein stukje uit. De merrie houdt,
trailer naar de dichtstbijzijnde gespecia-
het veulen zich met hoofd, hals, voorbe-
name de hersenen.
zeker bij een volledige dwarsligging,
liseerde kliniek.
meestal op met persen omdat er niets in
Dwarsliggingen zijn namelijk niet te
nen en bovenlichaam in het corpus
ontwikkeld en met de achterhand in één
Dwarsligging
het bekken komt en gaat soms gewoon
reponeren en zelfs als het veulen niet
van de hoornen. Dit kun je wel zien aan
Nog een andere mogelijkheid doet zich
verder met eten.
meer leeft, is zagen vaak ook geen optie.
de nageboorte: er is één grote broekspijp
voor in de vorm van een dwarsligging.
waar de achterbenen in zaten en één
Zowel de achterhand als de voorhand
Gevolgen
het corpus van de baarmoeder lang en
kleine waar niets in zat. Het veulen wordt
hebben zich elk in één hoorn ontwikkeld
Deze gedeeltelijke of gehele dwarsliggin-
smal is, omdat er geen veulen in ontwik-
dan geboren in wat we noemen ‘Voorste
en er zijn geen vruchtdelen of alleen één
gen resulteren in een kunstverlossing en
keld is. Je moet dus als dierenarts al zeer
Voorstelling’, dat wil zeggen met het
of twee voorbenen in het corpus. Het
heel vaak in een keizersnede. Eigenaren
lange armen hebben en dan nog kun je
hoofd en voorbenen eerst.
gevolg is dat het corpus weinig vergroot
en dierenartsen die weinig ervaring met
vaak maar net aan de buik of de borst
Wanneer echter niet de achterhand, maar
en door de groter en zwaarder wordende
Friese paarden hebben, zullen deze
komen. Als je geluk hebt, kun je mis-
juist de voorhand in een hoorn ontwik-
vrucht in de hoornen, lang en smal
ligging niet vaak tegenkomen en geneigd
schien de draad met behulp van de ring
keld, zal het veulen in ‘Achterste Voor-
opgerekt wordt. Op het moment dat de
zijn te proberen het veulen te repone-
van Maillot net om de hals brengen om
stelling’ geboren worden. Dit gebeurt
geboorte in gang wordt gezet, kan dit
ren. Dit lukt in negen van de tien
deze af te zagen. Op dat moment heb je
gelukkig slechts in circa 1% van de
veulen er natuurlijk niet uit, omdat het
gevallen niet en levert alleen kostbare
echter twee vruchtdelen met scherpe
gevallen. Wanneer het veulen achterste-
met de buik of de rug naar de bekkenope-
tijdverspilling op!
uitstekende botpunten in de baarmoeder.
voren geboren wordt, wordt de navel-
ning ligt.
Wanneer de dierenarts komt, zijn er twee
In principe kun je een merrie met behulp
nieuw geïnsemineerd worden.
de merrie waarnam zoals zuurstofvoor-
streng reeds dichtgedrukt ten tijde dat
Nog een extra risico is dat, omdat er bij
mogelijkheden: ofwel is het relatief
van een foetotomie (zagen) verlossen als
De kansen voor het veulen zijn aanzien-
ziening, energie en bouwstoffenvoorzie-
het veulen met het hoofd nog in de
een volledige dwarsligging geen vrucht-
eenvoudig op te lossen door een hoofd of
je met één of twee, maximaal drie snel uit
lijk minder. Volgens de literatuur is de
ning en de afvoer van afvalstoffen, moet
merrie zit. Als de geboorte niet snel
delen in de bekkenholte komen, de
been bij te halen, ofwel het betreft een
te voeren zaagsnedes het probleem kunt
gemiddelde duur van het begin van de
het veulen nu zelf doen. Wanneer een
genoeg vlot, heeft het veulen al snel een
geboorte niet of te laat opgemerkt wordt.
gecompliceerde ligging zoals een
oplossen. Moet je vaker zagen of duurt
persweeën tot de keizersnede circa 70
voldragen veulen (gemiddeld circa
zuurstoftekort en kan het uit paniek ook
De eigenaar moet net gezien hebben dat
gedeeltelijke of gehele dwarsligging. In
het langer dan 45 minuten, raakt de
minuten voor een levend veulen. Deze
335-342 dagen) geboren wordt, moet het
nog eens vruchtwater inademen. Deze
de waterblaas brak of wat vruchtvliezen
het laatste geval is het een kwestie van
merrie al snel uitgeput en de geboorte-
is echter gebaseerd op Engelse Volbloe-
binnen twee uur kunnen staan, binnen
veulens komen moeilijk of niet op gang,
uit de vagina hebben zien hangen, maar
direct weeënremmers inspuiten, eventu-
weg wordt heel lelijk beschadigd, met
den. Onderzoek binnen Dierenkliniek
vier uur drinken, binnen zes (hengst) tot
omdat ze (ernstig) zuurstoftekort
beentjes komen er niet of ze steken maar
eel de merrie wat suf maken en op de
alle gevolgen van dien voor het herstel na
Wolvega naar resultaten van keizersne-
elf (merrie) uur plassen en binnen
de verlossing.
den bij het Friese paard laat zien dat dit
vierentwintig uur poepen. Als dit het
Dat komt omdat, zoals eerder uitgelegd,
In de bloedcirculatie van het veulen in de baarmoeder was sprake van twee ‘shunts’ die het bloed
parallel van het rechterhart naar het linkerhartsysteem doen lopen en de longen ‘bypassen’. Eén daarvan
zit tussen de voorkamers en de andere tussen de longslagader en de lichaamsslagader.
geval is, kun je er vanuit gaan dat de
‘Keizersnede voor merrie meestal
geen probleem’
orgaansystemen van dat veulen hoogstwaarschijnlijk de meeste noodzakelijke
aanpassingen hebben gedaan. In de
bloedcirculatie van het veulen in de
baarmoeder was sprake van twee ‘shunts’
die het bloed parallel van het rechterhart
Kortom: Time is of The Essence! Snel en
tot wel twee keer zolang kan duren en
naar het linkerhartsysteem doen lopen en
duidelijk handelen redt levens. Evalueren
toch nog een levend veulen op kan
de longen ‘bypassen’. Eén daarvan zit tus-
ter plaatse: eenvoudige repositie: prima,
leveren. We denken dat dit komt omdat
sen de voorkamers en de andere tussen
indien niet: naar de kliniek. Op de
in geval van dwarsliggingen er weinig of
de longslagader en de lichaamsslagader.
kliniek: ‘eenvoudig’ zagen in geval van
geen vruchtdelen in de bekkenholte
Wanneer het veulen geboren wordt en de
een dood veulen: prima. Zo niet: reposi-
komen en daardoor de merrie minder
navelstreng verbroken, komt het in
tie onder algehele narcose (Controlled
neiging heeft hard te blijven persen,
ademnood. Door dit gebrek aan zuurstof
Vaginal Delivery) of keizersnede. In de
waardoor de placenta langer vast blijft
gaat het reflexmatig diepe ademteugen
praktijk betekent een dwarsligging
zitten en het veulen langer van zuurstof
nemen. De borstkas zet uit en de weer-
vrijwel impliciet een keizersnede.
voorziet. Bovendien heeft de placenta
stand in de longcirculatie neemt af.
bij de Friese merrie in veel gevallen
Goede prognose
neiging om sowieso vast te blijven
De prognose van een keizersnede voor de
zitten, wat een voordeel van een nadeel
merrie is gelukkig goed (90%). Ook voor
op zou kunnen leveren in de overle-
wat betreft het percentage vruchtbaar-
vingskansen van deze veulens.
heid voor de toekomst. De baarmoeder
Een dwarsligging betekent in de praktijk vrijwel impliciet een keizersnede.
52
Phryso april 2014
heeft meestal minder te lijden van een
Aanpassingen
vlot en goed uitgevoerde keizersnede dan
Wanneer het veulen geboren wordt,
van een langdurige repositie of een
moeten vrijwel alle orgaansystemen
foetotomie. Wanneer de uterus er bij
forse aanpassingen doen aan het leven
gynaecologische controle goed uit ziet,
buiten de baarmoeder. De taken die de
kan na drie à vier cycli de merrie op-
baarmoeder en indirect het lichaam van
Een bacteriële infectie is nog altijd doodsoorzaak
nummer één onder de pasgeboren veulensterfte.
53
praktijk veterinair
Tegelijkertijd neemt de weerstand in de
naar je gaat staan kijken.
Niet onderschatten
lichaamscirculatie door het wegvallen
In tegenstelling tot baby’s, krijgt het
Je zou denken dat de meeste professionele
van de placentacirculatie af. Doordat de
veulen geen afweerstoffen mee door de
fokkers dit wel weten. Toch mogen we de
druk in het linkerhartsysteem groter
placenta. Een veulen moet zijn afweer-
antistofvoorziening niet onderschatten.
wordt en die in het rechterhartsysteem
stoffen opnemen uit de biest en dan ook
Een bacteriële infectie is nog altijd
lager, gaan de shunts sluiten en worden
nog eens binnen 18-24 uur na de geboor-
doodsoorzaak nummer één onder de
de longen veel meer doorbloed.
te. Dit omdat na 24 uur het darmslijm-
pasgeboren veulensterfte. Deze bacteriën
Ook het evenwicht in het bloedsuikerge-
vlies van het veulen dusdanig verandert
komen het veulen binnen via de mond,
halte, de zuurtegraad, de zouthuishou-
is, dat het geen antistoffen meer doorlaat.
neus of via de navel. Als ze niet tegenge-
ding en de vochthuishouding moet nu
Kortom, we moeten er ons van vergewis-
houden worden door antistoffen, kunnen
door de lever en de nier van het veulen
sen dat het veulen binnen vier uur drinkt
ze zich verspreiden door het hele lichaam
zelf gereguleerd worden. Maar het veulen
aan een uier waar goed biest in zit. Als
en dan is er sprake van bloedvergiftiging
heeft maar weinig energiereserves en ook
dit niet het geval is, omdat bijvoorbeeld
oftewel ‘veulenziekte’. Om infectie via de
maar weinig lichaams-isolatievet. Ook
de merrie (eerste veulen) het veulen niet
navel te voorkomen is het verstandig de
navel bij een pas geboren veulen te
‘Tip: Twee liter biest op voorraad
in de vriezer houden’
ontsmetten met jodium. Soms worden
bacteriën ten dele tegengehouden en dan
kunnen ze zich uiteindelijk handhaven
daar waar er weinig cellen en antistoffen
van het immuunsysteem zijn en waar
antibiotica moeilijk komt, bijvoorbeeld in
kan het de urine nog niet goed concentre-
laat drinken, of omdat er simpelweg nog
een gewricht of in het uiteinde van de lange
ren, waardoor het veel ongeconcentreer-
te weinig biest/melk in het uier aanwezig
beenderen (lidziekte) of in de longen.
de urine en daarmee vocht verliest. Dit
is, of omdat ze in de dagen voor de
Kortom: voorkomen is beter dan genezen.
betekent dat wanneer het niet snel
geboorte teveel biest heeft laten lopen,
Een goede hygiëne rondom de geboorte
genoeg aan het uier zit, we een relatief
moeten wij zelf zorgen dat er biest in het
en je ervan vergewissen dat het pasgebo-
snelle daling van de suikerspiegel krijgen
veulen komt. Het is dan ook verstandig
ren veulen de eerste dag voldoende goede
(weinig reserve) en een snelle tempera-
altijd anderhalve tot twee liter merrie-
kwaliteit biest binnen krijgt, is en blijft
tuurdaling (weinig isolatie) en snel zullen
biest in de vriezer te hebben.
essentieel. De controle hiervan is heel
uitdrogen (grote hoeveelheden sterk
Of het veulen genoeg antistoffen opgeno-
simpel uit te voeren door een eenvoudige
verdunde urine).
men heeft, kun je heel eenvoudig laten
bloedtest en alle middelen voor correctie
testen. De dierenarts neemt even wat
van een onvoldoende zijn voorhanden.
Zenuwstelsel
bloed af en kan met een eenvoudige test
Het zenuwstelsel moet ook snel aanpas-
kijken of het ‘immuunglobulinegehalte’
singen ondergaan bij de geboorte. Dit
voldoende is (minimaal 4 g/l, liever meer
kun je zien doordat het veulen nog
dan 8 g/l). Is het onvoldoende en het veu-
bodemwijd staat en houterige bewegin-
len is jonger dan 24 uur, dan kunnen we
gen doet. Ook geeft het ‘knikjes’ met het
merriebiest ingeven met de fles of met de
hoofd omdat de kleine hersenen de
neussonde. Is het ouder dan 24 uur, dan
bewegingen nog niet helemaal ‘ge-fine-
neemt de darm dit niet meer op en
tuned’ hebben. Ook zijn bepaalde
moeten we iets anders verzinnen.
reflexen anders: wanneer je een pasgebo-
Dierenkliniek Wolvega heeft hiervoor
ren veulen ‘kop-aan-kont’ omarmd en
eigen donorpaarden. Dit zijn paarden die
fijnknijpt zal het verslappen. Dit is wat er
geen antistoffen hebben gemaakt tegen
in de baarmoeder moet gebeuren bij de
bloedgroepen van andere paarden en die
persweeën. Een dreigreflex van het oog
vrij zijn van bloed-overdraagbare
heeft het nog niet, wel een duidelijke
ziekten. Van deze paarden wordt elke
oprichtingsreflex wanneer je met je
maand bloed afgenomen. Het plasma van
vingers over de ruggengraat heen en weer
dit bloed, dus zonder de rode bloedcel-
wrijft. Hoe weet je of de aanpassingen
len, wordt ingevroren bewaard. Dit
Cathérine Delesalle en Marco de Bruijn
van het zenuwstelsel goed verlopen zijn?
plasma bevat zeer veel antistoffen (de
zijn dierenarts en Europees specialist
Als het veulen alert is en reageert op
donorpaarden worden tegen zoveel
inwendige ziekten. Delesalle is verbon-
uitwendige stimuli, wanneer het een
mogelijk ziekten gevaccineerd) en kan
den aan de Universiteiten van Utrecht en
goede zuig- en slikreflex heeft en bij
probleemloos aan pasgeboren veulens
Gent. De Bruijn is mede-eigenaar van
gevaar (je komt de box binnen) direct in
gegeven worden die te weinig biest
Dierenkliniek Wolvega.
de benen schiet en achter zijn moeder
opgenomen hebben.
54
Phryso april 2014
Bloedplasma van donorpaarden bevat zeer veel
antistoffen en kan probleemloos aan pasgeboren
veulens gegeven worden die te weinig biest
opgenomen hebben.