108 oosten een zo grote rol speelde, ook zorgden voor de aanvoer

108
oosten een z o grote r o l speelde, ook z o r g d e n v o o r de aanvoer v a n de kleine stoepsteentjes v a n overzee. N u echter niet u i t het oosten, maar u i t het n o o r d e n . H e t opperv l a k k i g bekijken v a n deze steentjes wekte bij ons direct h e r i n n e r i n g e n aan de associaties
v a n gesteenten aan de D e e n s e westkust, waar wij bij v o o r b e e l d o p de e i l a n d e n R ö m ö
en F a n ö talrijke R h o m b e n p o r f i e r e n v a n even m o o i e t y p e n w a a r n a m e n als i n de H i n d e l o p e r straatjes.
E e n enige j a r e n geleden opgegraven scheepje aan de oostkant v a n S c h o k l a n d bevatte
ook t a l v a n grotere stenen, stellig bestemd v o o r dijkmateriaal e n aangevoerd i n de
X V I d e eeuw, welke l a d i n g naar het oordeel v a n de heren V a n der L i j n e n H e l l i n g a
v a n de W e s t d e e n s e kust afkomstig moest zijn. O o k de H i n d e l o p e r stenen k u n n e n
w e l reeds l a n g geleden z i j n aangevoerd, w a n t bij het o p b r e k e n v a n de straten gaan
de stratenmakers — m e n k a n het z e l f constateren — er z u i n i g mee o m . D e keitjes
k u n n e n dus reeds een l a n g leven achter de r u g h e b b e n i n het stille stadje H i n d e l o p e n .
H e t is niet onmogelijk dat eertijds vrij veel W e s t d e e n s materiaal w e r d aangevoerd
naar onze kusten als ballast aan b o o r d v a n schepen, d i e onze w a r e n naar D e n e m a r k e n
brachten. D a n z o u het kleinere goed i n de Zuiderzeehavens achter gebleven k u n n e n
z i j n als w e l k o m bestratingsmateriaal en de grotere k u n n e n overgeladen z i j n i n kleinere
schepen, teneinde langs de Z u i d e r z e e d i j k e n te w o r d e n gelost e n gebruikt, w e l l i c h t
tezamen met gesteenten v a n onze D r e n t s e heidevelden.
GEOLOGISCHE INDRUKKEN VAN BORNHOLM
door
A . P. S C H U D D E B E U R S
E n k e l e j a r e n geleden h a d i k het geluk een vakantiereis naar D e n e m a r k e n te k u n n e n
m a k e n . T o e n het p l a n h i e r v o o r geopperd w e r d , stond spoedig vast, dat bij deze
reis een bezoek aan B o r n h o l m m e t z i j n m o o i e granieten niet o n t b r e k e n m o c h t e n
tenslotte k w a m het zover, dat ons bezoek aan dit, geologisch gezien veel meer Zweedse
d a n Deense, eiland de hoofdschotel v a n deze o n d e r n e m i n g is geworden. U i t d i e n
hoofde, maar ook genoodzaakt d o o r de beperkte plaatsruimte die de redactie mij
k a n toestaan, z a l i k m i j bepalen tot het weergeven v a n de geologische i n d r u k k e n
welke w e o p B o r n h o l m opdeden. W e l l i c h t is er later een mogelijkheid iets te vertellen
v a n de overige i n D e n e m a r k e n bezochte streken.
O p B o r n h o l m zelf, te b e r e i k e n met twee goede b o o t v e r b i n d i n g e n v a n K o p e n h a g e n ,
v e r b l e v e n w e een week. A l l e beschikbare tijd w e r d besteed aan de b e s t u d e r i n g v a n
de kristallijne gesteenten. A a n de t o c h zo belangwekkende sedimentaire gesteenten
z i j n we toen zo goed als niet toegekomen.
H e t aantal o n t s l u i t i n g e n i n de B o r n h o l m g r a n i e t e n is vrij groot. A a n de N e n N O kust is een strook v a n ± 10 tot 50 m breedte ontbloot . V o o r een deel is d i t te d a n k e n
aan de vrij belangrijke landopheffing (10 a 12 m ) na de ijstijd. E e n aantal steengroeven,
al d a n niet i n exploitatie zijnde, is over het eiland v e r s p r e i d . V o o r de aanleg v a n
m o d e r n e wegen heeft m e n h i e r en daar de rotsen laten springen, zodat ook hier
i n d r u k k e n v a n het i n w e n d i g e gesteente opgedaan e n monsters v e r z a m e l d k u n n e n
w o r d e n . V e r d e r z i j n de jongste afzettingen betrekkelijk d u n , o p verscheidene plaatsen zelfs geheel o n t b r e k e n d , hetgeen goed te z i e n was aan de stand v a n de gewassen
o p akkers e n w e i l a n d e n . H e t was d a n ook niet z o moeilijk v a n de meeste der hier
v o o r k o m e n d e granieten v e r s c h i l l e n d e s t u k k e n te verzamelen. E e n aantal h i e r v a n
109
is ter b e s c h i k k i n g gesteld aan onze erevoorzitter, de heer P . v a n der L i j n , met het
verzoek hieraan d i e b e s t e m m i n g te geven w e l k e v o o r de N . G . V . het meeste n u t
afwerpt.
H e t v o o r k o m e n v a n de verschillende soorten is o p bijgaand kaartje aangegeven.
Bij de mij bekende vondsten v a n Bornholmgesteenten i n N e d e r l a n d k o m e n
A l m i n d i n g - e n streepgraniet nogal eens voor, H a m m e r g r a n i e t a l heel wat
m i n d e r , terwijl V a n g - , Svaneke- e n Paradisbakkerne graniet zeer z e l d e n o f i n 't
geheel niet gevonden z i j n . R ö n n e g r a n i e t , v e r z a m e l d d o o r v . d . L i j n , ligt i n het
G e o l . M u s e u m te G r o n i n g e n .
V o o r een deel w o r d t d i t v e r k l a a r d d o o r de vrij klein-begrensde oppervlakte v a n het
moedergesteente, maar ook k u n n e n m i n d e r goede b e k e n d h e i d e n foutieve i n s t e l l i n g
een r o l spelen, zodat de v o n d s t e n niet altijd als B o r n h o l m g e s t e e n t e n h e r k e n d w o r d e n .
O v e r het algemeen w o r d t v a n de o p z i c h z e l f w e l juiste veronderstelling uitgegaan,
dat alle B o r n h o l m g r a n i e t e n rode kwarts h e b b e n e n m e n zoekt dus naar stenen,
die hieraan v o l d o e n . Q u a methode is d i t even j u i s t (of onjuist) als het zoeken naar
110
gesteenten zonder kwarts, wanneer m e n een syeniet hoopt te v i n d e n . B e i d e veronderstellingen zijn onvolledig. E e n syeniet is een gesteente dat geen o f zeer w e i n i g
kwarts bevat, maar b o v e n d i e n n o g enkele andere eigenschappen bezit. D e B o r n holmgranieten h e b b e n als groep eveneens typerende eigenschappen waarvan é é n
de plaatselijke r o o d k l e u r i n g is, welke d o o r ijzeroxyde w o r d t veroorzaakt. D e z e
ijzersporen m a k e n , zoals abusievelijk w e l gedacht w o r d t , geen oorspronkelijk bestanddeel v a n de kwarts uit, maar z i j n secundair e n ook i n de overige c o m p o n e n t e n
v a n de graniet d i k w i j l s waarneembaar.
O n z e eerste dagtocht voerde ons langs de steile Z . W . - k u s t naar de lieflijk gelegen
vissersdorpjes H a s l e e n V a n g met de Jons-kapel. H e t strand zelf, zover h i e r v a n a l
gesproken k a n w o r d e n , is p r a k t i s c h onbereikbaar. H e t is alsof een reusachtig mes het
eiland uit het omgevende gesteente los gesneden heeft en d i t daarna opgeheven w e r d .
B o r n h o l m is, met het ten N . ervan gelegen kleine eilandje C h r i s t i a n s ö , het e n i g
overgeblevene v a n een vroeger aaneengesloten graniet gebied, dat z i c h aansloot bij
het grote Scandinavische s c h i l d , maar n u grotendeels v e r z o n k e n is. D i t restant v o r m t
dus een d u i d e l i j k e korst, maar w o r d t z e l f weer door talrijke b r e u k l i j n e n doorsneden.
Bij V a n g loopt z o ' n b r e u k l i j n d i r e c t langs de kust, welke een „ s t e i l w a n d " vertoont,
die w e l v o o r de vele daar broedende meeuwen, maar v o o r ons niet toegankelijk was.
W a a r de kuststrook m i n d e r steil w e r d , was een begroeiing v a n d i c h t struikgewas,
welke de g r o n d aan het oog onttrok. A l l e e n waar meters-brede, zeer kwartsrijke
pegmatietgangen de erosie weerstand b o d e n , h a d d e n de planten en s t r u i k e n geen
w o r t e l k u n n e n schieten e n w e r d iets v a n het gesteente zichtbaar. E n k e l e steengroeven
A f b . 1.
Vanggraniet met pegmatietgang. D e beitel op deze en volgende foto's is 18 c m lang.
Ill
ten Z . v a n V a n g geven echter voldoende gelegenheid de V a n g g r a n i e t (wel te
onderscheiden v a n Vange-graniet, welke u i t M i d d e n - Z w e d e n k o m t ) te b e z i c h t i g e n .
D i t gesteente vertoont w e i n i g en ten N . v a n V a n g zelfs i n 't geheel geen paralleltextuur. D e r o o d k l e u r i n g beperkt z i c h tot de, v o o r a l aan de oppervlakte, helderrode
m i c r o k l i e n ; de kwarts doet er niet veel aan mee. V e r d e r is deze soort rijk aan plagioklaas e n hoornblende, terwijl kwarts e n m i c r o k l i e n een wat ondergeschikte r o l
spelen. O o k lichtgele tot d o n k e r b r u i n e , soms echter weer olijfgroene tot zwarte
biotiet is v o o r h a n d e n . D e donkere bestanddelen v o r m e n karakteristieke, onregelmatige samenklonteringen, die vaak ook titaniet e n orthiet bevatten. O p enkele v l a k k e n
v a n 25 c m telde i k g e m i d d e l d 30 v a n deze zwarte p l e k k e n (foto 1). Pegmatiete n aplietgangen zijn, evenals i n de overige granieten, ruimschoots v o o r h a n d e n ,
terwijl diabaasgangen veel m i n d e r d a n eerstgenoemde v o o r k o m e n . D e eerste diabaas
v o n d i k bij Jonskapel, een natuurlijke holte i n de V a n g - g r a n i e t , enkele k m ten Z . v a n
het gelijknamige dorpje. D e diabaas is hier te z i e n als een roestbruine m a s s a ; v a n
ophitische s t r u c t u u r o f andere diabaas-eigenschappen is niet veel te z i e n .
E e n volgende w a n d e l i n g voerde mij r o n d o m de uiterste N . - p u n t v a n het e i l a n d . H e t
gesteente is hier de H a m m e r - g r a n i e t welke v a n alle B o r n h o l m g r a n i e t e n de meest
rode i n d r u k maakt. D i t w o r d t veroorzaakt door de vele fraaie, 6—8 m m grote m i c r o k l i e n k r i s t a l l e n welke, soms m a c r o s c o p i s c h zichtbaar, insluitsels bevatten. M a a r
ook z i j n er n o g v l e k k e n v a n rode i j z e r v e r b i n d i n g e n aanwezig, v o o r a l i n scheurtjes
v a n kwarts- en veldspaatkristallen. O o k hier z i j n de donkere materialen (hoornblende
2
A f b . 2.
Aplietgang i n Hammergraniet. Bij vergelijking met foto 1 komt wel tot uiting dat de
eerste meer zwarte plekken (biotiet en hoornblende) bevat dan de laatste.
112
A f b . 3.
A a n de kust bij Hammerodde. L e t op de vele breuken waarvan de meeste volgens 3
richtingen parallel verlopen, zodat rechthoekige blokken ontstaan.
e n biotiet) opgehoopt i n p l e k k e n v a n dezelfde soort als bij de V a n g - g r a n i e t is beschreven, maar m i n d e r i n aantal, n l . ± 1 0 per 25 c m (foto 2). D e z e samenklonteringen, gepaard met een beginnende k r i s t a l - v e r b r i j z e l i n g v a n de kwarts (kataklase) brengen het gneis-granitisch karakter v a n de H a m m e r g r a n i e t tot u i t i n g ,
hoewel ieder spoor v a n gerichtheid ontbreekt.
D e kust r o n d o m H a m m e r e n biedt een geheel andere aanblik d a n die i n het Z . W .
V a n a f de heuveltoppen, die door het landijs glad e n r o n d geschaafd zijn, helt het
landschap zacht g l o o i e n d naar zee. H e t strand w o r d t g e v o r m d d o o r een k l i p p e n formatie ; alleen bij S a n d v i g is een strook z a n d i n een baai aanwezig. O v e r i g e n s
vertoont de kust allerlei grillige, meestal kantige, erosievormen. H e t lijkt een o p eenstapeling v a n losse, m i n o f meer rechthoekige b l o k k e n . D i t beeld w o r d t veroorzaakt d o o r de talrijke scheuren e n spleten die het gesteente doorsnijden. W a a r
eenmaal een scheur aanwezig was, kreeg de v e r w e r i n g des te gemakkelijker vat o p
het gesteente, sleep de groeven dieper uit en deed zo de talloze v o r m e n i n deze
k l i p p e n ontstaan, waarvan verscheidene aardige v o l k s n a m e n gekregen h e b b e n
(foto 3).
2
V e r d e r gaande langs de kust k o m t m e n tenslotte i n H a m m e r h a v e n met een m o o i
u i t z i c h t o p de r u ï n e v a n het kasteel H a m m e r s h u s . H i e r dichtbij ligt een grote steengroeve waar de H a m m e r g r a n i e t o n t g o n n e n w o r d t . I n d e rotswand w o r d e n p n e u m a t i t i s c h gaten geboord w a a r i n s p r i n g l a d i n g e n w o r d e n gelegd. N a explosie h i e r v a n w o r d e n de kleinere s t u k k e n afgevoerd; de grotere w o r d e n nabehandeld als v o r e n . A l l e
113
p u i n w o r d t per auto naar een reeks machines gebracht aan het einde w a a r v a n z i c h
een t r a n s p o r t b a n d b e v i n d t , die het verkregen steengruis naar H a m m e r h a v e n vervoert ter v e r s c h e p i n g . E e n gedeelte v a n de b l o k k e n w o r d t i n een werkplaats tot
b o u w s t e n e n v e r w e r k t v o o r plaatselijk gebruik, m a a r ook v o o r export. O o k v o o r de
pijlers v a n de beroemde b r u g over de K l e i n e B e l t is d i t gesteente e n de R ö n n e - g r a n i e t
gebruikt.
D e graniet i n de groeve H a m m e r s h u s is veel m i n d e r „ r o o d " d a n die aan de oppervlakte, zodat i k i n de 20 a 30 meter d i e p gelegen delen moeite h a d n o g een spoor
v a n r o o d k l e u r i n g d o o r ijzer te o n t d e k k e n .
D e h e u v e l t o p p e n e n h e l l i n g e n v a n de H a m m e r g r a n i e t z i j n sterk d o o r het landijs
b e w e r k t e n laten verscheidene soms gladde, soms bekraste v l a k k e n zien.
E e n derde dagtocht leverde mij weer een aantal andere gesteenten op, e n w e l allereerst de streepgraniet. D i t is de meest v e r b r e i d e soort. D e n a a m doet al u i t k o m e n
dat d i t gesteente paralleltextuur vertoont, zij het niet overal even sterk. H e t is een
m i d d e l - tot fijnkorrelige, soms porfierische gneisgraniet. D e hoofdkleur is grijs,
welke aan de oppervlakte gewoonlijk i n violet-grijze tot roodachtige t i n t e n overgaat. H o o f d b e s t a n d d e e l is steeds m i c r o k l i e n , maar o p s o m m i g e plaatsen is p l a g i o klaas rijkelijk v o o r h a n d e n i n de v o r m v a n o l i g o k l a a s - i n d i v i d u e n v a n 5—15 m m .
E r is vrij wat kwarts aanwezig. D e r o o d k l e u r i n g v o r m t v l e k k e n v a n 1 m m tot
3 c m e n is zeker niet tot de kwarts beperkt. H e t gehalte d o n k e r materiaal varieert
vrij s t e r k ; h o o r n b l e n d e is ondergeschikt t.o.v. b i o t i e t e n ontbreekt ook w e l eens.
H e t gesteente heeft een d u i d e l i j k e kataklase structuur.
2
2
T u s s e n G u d h j e m e n Svaneke v o n d i k een v a r i ë t e i t v a n de streepgraniet, die nogal
wat afwijkt v a n het n o r m a l e type. D e onderhavige soort heeft enkele grijze porfierische p l a g i o k l a z e n en, maar m i n d e r , m i c r o k l i e n k r i s t a l l e n , beide 1 tot 2 c m groot.
D e z e l i g g e n ingebed tussen pakketjes d o n k e r materiaal, v o o r a l uit h o o r n b l e n d e
bestaande, maar ook veel biotiet e n n o g wat erts, orthiet e n titaniet bevattend. D e
kwarts doet ook mee aan de s t r e p i n g ; r o o d k l e u r i n g ontbreekt v r i j w e l geheel.
C a l l i s e n beschrijft deze soort a l s : blauwe, hoornblenderijke graniet. E r k o m e n
onder de N e d e r l a n d s e z w e r v e l i n g e n vrij wat g r u i z e n voor, die bedriegelijk veel o p
deze lijken. W e l l i c h t , dat w e ook d i t gesteente een keer i n N e d e r l a n d ontmoeten,
maar h e r k e n n e n z a l niet meevallen.
H e t meest oostelijk gelegen deel v a n het granietterrein w o r d t i n g e n o m e n d o o r de
Svaneke graniet, w e l k e i n twee v a r i ë t e i t e n optreedt. I n het noordelijk gedeelte is
het gesteente lichtgrijs e n bevat wat groene plagioklaas, nabij N e x ö is de k l e u r
weer roodgrijs, waarbij de p l a g i o k l a z e n wat k l e i n e r z i j n e n een geel, stoffig uiterlijk
hebben. I n beide gevallen is het een g r o f k o r r e l i g gesteente, waarbij als donkere
materialen i n hoofdzaak biotiet e n verder evenveel h o o r n b l e n d e als titaniet v o o r k o m e n .
E r is geen spoor v a n paralleltextuur. D e kwarts is ondergeschikt aan het veldspaat gehalte e n v o r m t korrelige aggregaten. D e r o o d k l e u r i n g is ook h i e r niet tot de k w a r t sen beperkt. D a t het een jongere i n t r u s i e is w o r d t o . m . aangetoond door de s c h o l l e n
e n afgeronde b r o k k e n streepgraniet die e r i n v o o r k o m e n .
E v e n ten z u i d e n v a n Svaneke ligt het bosrijke gebied Paradisbakkerne ( = Paradijsheuvels), grotendeels een natuurreservaat dat alleen v o o r wandelaars toegankelijk
is. D o o r het bos s t r o m e n enkele riviertjes e n ook l i g g e n er enkele, n u droge b e d d i n g e n .
D e meeste ervan l i g g e n i n vrij diepe „ k l u f t e n t a l e r n " met loodrechte w a n d e n . O p
enkele plaatsen is i n deze k l o v e n de diabaas o n t s l o t e n ; overigens ziet m e n de graniet.
D e z e bestaat u i t scheef v a n elkaar gescheiden l i c h t e e n donkere b a n d e n . D e l i c h t e
114
A f b . 4.
Paradisbakkerne graniet.
bestanddelen zijn i n apliet-achtige slierten opgehoopt, welke v a n enkele m i l l i m e t e r s
tot meerdere centimeters d i k zijn. D e donkere b a n d e n z i j n 1—10 c m breed. H i e r i n
is de biotiet e n vooral h o o r n b l e n d e samengedrongen terwijl h i e r e n daar, hoofdzakelijk
i n de zwarte massa, een groene plagioklaas v a n ± 7 m m te z i e n is. Plaatselijk k o m e n
i n d i t gesteente n o g zandsteengangen v o o r v a n d= 1 c m dikte. H e t geheel heeft een
tenminste even sterk gneis-granitisch karakter als de streepgraniet. T r o u w e n s ,
C a l l i s e n beschouwt de Paradisbakkerne graniet als een v a r i ë t e i t v a n de streepgraniet.
D e r o o d k l e u r i n g is beperkt tot de aplietachtige slierten en d a a r i n zichtbaar i n tal
v a n speldeknop-grote, l i c h t r o o d gekleurde kwartsjes tussen de overigens k l e u r l o z e
(foto 4).
E e n ander uitstapje voerde ons naar de pegmatietrijke streek b e n o o r d e n H a s l e en
verder A l m i n d i n g e n .
O v e r het algemeen w o r d e n o p B o r n h o l m heel wat pegmatietgangen aangetroffen,
veel meer d a n apliet. Z e h e b b e n een zeer onregelmatig v e r l o o p i n tegenstelling met
de diabaas ; de d i k t e varieert v a n enkele centimeters tot meerdere meters. Z e bevatten
i n hoofdzaak kaliveldspaat, maar plaatselijk k a n kwarts overheersen. I n vele gangen
v i e l mij op, dat de kwarts de b u i t e n z i j d e n v a n de gangen i n n a m , terwijl de veldspaat
hoofdzakelijk het middengedeelte kreeg toebedeeld.
Schriftgraniet k o m t veel voor. Plagioklaas en biotiet k o m e n o p de tweede r a n g ;
overige, n o g zeldzamer bestanddelen z i j n n o g titaanijzer, m o l y b d e e n g l a n s en v l o e i spaat.
A l s regel v o n d e n we i n de pegmatieten k l e u r l o z e k w a r t s ; hier en daar, vooral i n
115
scheurtjes, is wat r o o d k l e u r i n g te z i e n . D a a r h o o r n b l e n d e ontbreekt, is de v u i s t regel :
, , B o r n h o l m - g r a n i e t e n h e b b e n rode kwarts e n h o o r n b l e n d e , " niet toe te passen
op de pegmatieten.
D e N e d e r l a n d s e zwerfstenen, die aan bovengegeven b e s c h r i j v i n g v o l d o e n , k o m e n
zeker niet alle v a n B o r n h o l m . O m s t r e e k s 1949 v o n d i k bij Soestduinen een groot
zwerfblok v a n een zeer fijnkorrelige, geelachtige graniet, die beslist niet tot de
v a n B o r n h o l m bekende soorten hoort, maar w a a r i n twee handbrede pegmatietgangen aanwezig waren, welke geen zichtbaar v e r s c h i l met B o r n h o l m p e g m a t i e t te
z i e n gaven. S i n d s d i e n laat i k bij t e l l i n g e n de z . g . B o r n h o l m pegmatieten b u i t e n
beschouwing. ) .
1
H e t centrale gedeelte v a n het graniet-terrein, A l m i n d i n g e n , is een heuvelachtig
gebied, rijk aan bossen e n n a t u u r s c h o o n . N a a l d h o u t overheerst w e l , maar hier
e n daar v o o r a l bij enkele meertjes v i n d t m e n loofhout. D e hoogste , , t o p " v a n
B o r n h o l m , de R y t t e r k n a e g t e n , is ook h i e r gelegen. D e A l m i n d i n g e n - g r a n i e t is
l i c h t v a n k l e u r , roodgrijs en m i d d e l k o r r e l i g . O o k i n d i t gesteente is parallelt e x t u u r te zien, zij het als regel m i n d e r d u i d e l i j k d a n i n de streepgraniet. H e t
gehalte d o n k e r materiaal is i n deze soort het kleinst, dat aan kwarts het grootst
v a n alle B o r n h o l m g r a n i e t e n . B i o t i e t k o m t n o g w e l , maar h o o r n b l e n d e slechts zeer
spaarzaam v o o r . D e veldspaat is m i c r o k l i e n .
H e t ten N . v a n B o r n h o l m gelegen C h r i s t i a n s ö
is d c o r een graniet o p g e b o u w d , welke zeer goed
overeenkomt met die v a n A l m i n d i n g e n .
D e laatste dag v a n ons bezoek w e r d doorgebraccht aan de Z . W . r a n d v a n het graniet
terrein, waar de R ö n n e - g r a n i e t te v i n d e n is
(foto 5). D e z e is donkergrijs, k a n zelfs een
, , z w a r t e " i n d r u k m a k e n waar het donkere
materiaal d o o r de kwarts schemert, is m i d d e l k o r r e l i g e n geheel z o n d e r een spoor v a n
paralleltextuur. H e t gesteente staat d i c h t bij
V a n g - e n Paradisbakkerne-graniet, maar bevat
n o g meer plagioklaas en h o o r n b l e n d e r d a n deze.
D e plagioklaas is parallel o m g r o e i d door
m i c r o k l i e n , een s t r u c t u u r v o r m , die bij alle B o r n h o l m g r a n i e t e n is waar te nemen, maar het
duidelijkst bij de onderhavige.
De
kristallen
A
f
b
5
'
D i a b a a s
§
a n
g
i n
Rönnegraniet.
z i j n meestal 2 tot 6 m m groot, soms enkele
grotere tot 12 m m ertussen. H e t is een echt fris gesteente, dat evenals de H a m m e r graniet v o o r b o u w s t e e n w o r d t g e ë x p o r t e e r d .
1) Kortgeleden bemerkte ik dat niet alleen van Bornholm aplieten met rode kwarts beschreven zijn.
In het werk van O t t o N o r d e n s k j ö l d : Ueber archaeische Ergussgesteine aus Smaland (Buil. G e o l .
Inst. (Upsala) wordt een apliet genoemd van Salvehult i n Smaland (Z.-Zweden) waarvan vooral de
kwartskorrels rood gekleurd zijn door plaatselijk opgehoopt rood hematietachtig stof. A l s zwerfsteen
zal deze apliet vermoedelijk niet te onderscheiden zijn van die van Bornholm. In Valthe (Drente)
v o n d ik vorig jaar een zwerfsteen van ± 20 X 30 X 8 c m , waarvan de ene helft door een amfiboliet,
de andere helft door een pegmatiet gevormd werd, welke laatste macroscopisch niet te onderscheiden
is van door mij op Bornholm verzamelde pegmatiet, maar echter geen amfiboliet voorkomt.
116
V e e l a l bevat de graniet insluitsels. E r k o m e n basische v o o r w e l k e zeer rijk z i j n aan
h o o r n b l e n d e , daarnaast pegmatietachtige veldspaten v a n 10 a 15 c m , bestaande u i t
m i c r o k l i e n - p e r t h i e t m e t een r a n d v a n plagioklaas. D e arbeiders i n de steengroeven
n o e m e n de insluitsels „ a d m i r a l e n . "
O p enkele plaatsen is de R ö n n e - g r a n i e t omgezet i n metersbrede b a n k e n kaolien,
waarvan de diepte o n b e k e n d is. H e t w o r d t o n t g o n n e n t.b.v. porselein en aardewerkfabrieken o p het e i l a n d z e l f e n i n K o p e n h a g e n . N i e t alleen de graniet, maar ook de
e r i n liggende pegmatiet-, apliet- e n diabaasgangen h e b b e n aan de o m z e t t i n g deelgenomen, waardoor een kleurrijk geheel is ontstaan. D e graniet z e l f is v e r v o r m d
i n een w i t t e tot lichtgrijze massa, w a a r i n de veldspaten n o g aan de k r i s t a l v o r m z i j n
te herkennen.
N e e m t m e n een brokje tussen de vingers, d a n voelt m e n de kwarts als scherpe
korrels i n een overigens poederfijn te w r i j v e n massa. D e z u r e gangen steken w i t
af i n de lichtgrijze hoofdmassa. V a n de d i a b a z e n b l e e f een klei-achtige substantie
over met allerlei k l e u r e n . E r k o m t donkergrijs i n voor, lichtgeel tot b r u i n , soms overgaande i n groen, ook veel roestrood tot helderviolet. H e t geheel maakt een prachtige
indruk.
A a n de diabaas, die v e r s p r e i d i n het gehele granietterrein v o o r k o m t , maar niet i n
de sedimenten, m o e t e n n o g enkele w o o r d e n w o r d e n gewijd. D e o n t s l u i t i n g e n ervan
z i j n veel m i n d e r algemeen d a n die v a n pegmatiet. N a a s t meestal smalle, k o m e n
ook enkele bredere gangen voor, o.a. bij L i s t e d (31 m ) , K a a s (40 m ) e n Saltuna
(57 m ) . D e b u i t e n z i j d e n v a n de gangen z i j n d i c h t tot fijnkorrelig, meer naar het
m i d d e n w o r d t een m i d d e l g r o v e o p h i t i s c h e s t r u c t u u r z i c h t b a a r e n m i d d e n i n de
gang v a n Kjeldseaa (Saltuna) w o r d t de diabaas zelfs zeer g r o f k o r r e l i g . D i a b a a s amandelsteen k o m t eveneens vrij veel v o o r ; niet v e r v a n R ö m o e t e n zelfs amandels
v a n 25 c m e n groter gevonden z i j n . D e mooiste h i e r v a n w o r d e n w e l als „ B o r n holmse d i a m a n t e n " aan de toeristen verkocht.
D e diabaas is j o n g e r d a n de pegmatietgangen, hetgeen b l i j k t uit de d o o r s n i j d i n g
v a n de laatste d o o r de eerste. D e o u d e r d o m w o r d t v o o r p r e - k a m b r i s c h gehouden.
Z e z i j n o p enkele plaatsen g e m e n g d met zandsteengangen, w a a r v a n de herkomst
n o g niet vaststaat. V o l g e n s S t e h m a n n heeft deze zandsteen niets met die v a n N e x ö
te m a k e n , maar hij v e r m o e d t dat i n v o o r - k a m b r i s c h e tijd de B o r n h o l m - g r a n i e t e n
overdekt z i j n geweest d o o r een laag sedimenten, ongeveer analoog met de A l g o n kische sedimenten v a n Z u i d - Z w e d e n . D i t sediment z o u geheel v e r d w e n e n z i j n op
enkele restjes n a i n reeds aanwezige scheuren e n spleten.
D e diabaas bevat o l i v i e n i n afwisselende hoeveelheid, blijkbaar bepaald d o o r de
v e r h o u d i n g o l i v i e n — m o n o k l i n e p y r o x e e n . Soms is ook wat hypersteen aanwezig.
D e soms aanwezige amandels z i j n niet geheel g e v u l d , m e t d u i d e l i j k e k r i s t a l t o p p e n
i n de overgebleven holte e n m e t m o o i e achaat-banden.
Slechts o p enkele plaatsen i n de Kjeldseaa-gang heeft de diabaas d u i d e l i j k zichtbaar
delen v a n het nevengesteente i n z i c h o p g e n o m e n . H e t aantal m i k r o k l i e n - e n kwarts
kristallen is soms z o groot, dat m e n denkt een donkere graniet-porfier te zien. I n
de overige diabaasgangen schijnen geen h y b r i d i s c h e gesteenten v o o r te k o m e n ,
zodat het vermoedelijk de Kjeldseaa-diabaas is d i e d o o r H e s e m a n n e n na h e m door
v . d . L i j n e n v. d . K l e y als „ d e " B o r n h o l m d i a b a a s beschreven is. G e z i e n het zeer
beperkte v o o r k o m e n i n s i t u z a l de kans o p een zwerfsteenvondst h i e r v a n zeer g e r i n g
z i j n , t e r w i j l de n i e t - h y b r i d i s c h e diabaas te veel uiteenlopende eigenschappen heeft
o m als gidsgesteente te k u n n e n d i e n e n , waarbij n o g k o m t , dat sterk o p deze gel i j -
117
kende d i a b a z e n eveneens v o o r k o m e n i n Z u i d - B l e k i n g e e n S c h o n e n i n Z w e d e n D i t z i j n d a n onze o n t m o e t i n g e n m e t d e gesteenten v a n B o r n h o l m , v o o r z o v e r w i j
die tijdens ons j a m m e r genoeg v e e l te korte v e r b l i j f o p d i t m o o i e e i l a n d k o n d e n
v i n d e n . D e b e s c h r i j v i n g v a n de granieten is grotendeels ontleend aan het w e r k v a n
K a r e n C a l l i s e n , daar d i t het meest recente is dat i k ter inzage k o n krijgen. M a a r ook
enkele andere w e r k e n b i e d e n t a l v a n waardevolle gegevens v o o r degenen d i e iets
meer w i l l e n w e t e n v a n de herkomst e n l i g g i n g v a n enkele d e r vele bij ons v o o r k o m e n d e gesteenten.
T o t hen, d i e een vakantie wensen i n een mooie, rustige o m g e v i n g m e t veel afwisseling
i n het landschap, gastvrije, h u l p v a a r d i g e m e n s e n e n schilderachtige dorpjes z o u i k
w i l l e n zeggen : probeer het o p B o r n h o l m . W i j bezochten het m e t bromfiets e n tent,
maar ook v o o r degenen die m i n d e r p r i m i t i e f w i l l e n reizen is er voldoende gelegenheid.
B u s - , t r a m - e n b o o t v e r b i n d i n g e n z i j n er goed. D e natuur is er p r a c h t i g e n d e rotspartijen aan de kust i n d r u k w e k k e n d , ook v o o r h e n d i e z i c h m i n d e r d a n w i j v o o r
de gesteenten interesseren.
G r o n i n g e n , n o v e m b e r 1955.
LITERATUUR
K A R E N C A L L I S E N : Beitrage zur Kenntnis des Granitgrundgebirges von Bornholm, Kopenhagen
1932.
E. C O H E N und W . D E C C K E : Ueber das krystalline Grundgebirge der Insel Bornholm IV.
Jahresbericht der geogr. Gesellschaft zu Greifswald 1889.
K . V A N D E R K L E Y : Gidsgesteenten van het Noordelijk Diluvium, Meppel.
P. V A N D E R L I J N : Het keienboek 3e deel, Zutphen 1949.
V . M A D S E N e.a.: Summary cf the geology of Denmark, Kopenhagen 1928.
V . M A D S E N e.a.: Guide for the excursions in Denmark, Kopenhagen 1928.
E R I C H S T E H M A N N : Das Unterkambrium und die Tektonik des Palaozoikums auf Bornholm
Greifswald 1934.
N . V . U S S I N G : Danemark, Handbuch der Regionalen Geologie, 1. Bnd, 2. Abt, Greifswald, jaar?
S Y S T E M A T I S C H G R I N D O N D E R Z O E K IN N E D E R L A N D
door
J. G .
1*
ZANDSTRA
D e b e p a l i n g v a n het kwartspercentage v a n g r i n d . )
1
N e d e r l a n d e n D e n e m a r k e n z i j n de enige E u r o p e s e l a n d e n waar de oppervlakte
v o o r een groot deel d o o r geologisch jonge afzettingen, v a n aanzienlijke dikte, w o r d t
g e v o r m d ; het is z o n d e r meer begrijpelijk, dat de geologie v a n het kwartaire tijdvak
i n ons l a n d een belangrijke plaats inneemt.
O m d a t een groot deel v a n N e d e r l a n d reeds l a n g tot een d a l e n d b e k k e n behoort,
v o n d h i e r steeds sedimentatie plaats, hetzij m a r i e n , hetzij fluviatiel, naar gelang de
zeespiegel s c h o m m e l d e . D e studie dezer sedimenten deed v e r s c h i l l e n d e m e t h o d e n
o n t w i k k e l e n ; bekende m e t h o d e n v o r m e n het mineralenonderzoek (klei, l i c h t e e n zware
mineralen), het grindonderzoek, de bestudering van de korrelvorm e n d e aard van het
korreloppervlak, de korrelgrootteanalyse e n het onderzoek van stuifmeelkorrels (=
p a l y n o l o g i s c h onderzoek).
Slechts bij laatstgenoemd onderzoek is het d i k w i j l s mogelijk, de onderzochte laag
1) Veel dank aan drs G . C . Maarleveld voor het lezen van het manuscript.