ToBiAS Het verhaal van Zacheüs - toelichting

1
Het verhaal van Zacheüs in Lc 19,1-10
1.
HET VERHAAL VAN ZACHEÜS ALS VENSTER OP HET VERLEDEN
In dit deel zullen we het verhaal van Zacheüs benaderen vanuit het perspectief van het verleden. De
tekst wordt beschouwd als een venster op de wereld achter de tekst. Op deze manier proberen we
enkele elementen die eigen waren aan de wereld en periode van de tekst toe te lichten. Hierbij hebben
we in het bijzonder aandacht voor het tolsysteem en de positie van tollenaars in die tijd. Daarnaast
leert het verhaal ons ook iets over hoe men naar redding keek.
Jericho
Het verhaal van Zacheüs speelt zich af in Jericho. Jericho was een grote stad gelegen in de vallei van
de Jordaan, 16 km ten Noordwesten van de Dode Zee. De stad lag op de weg tussen Judea en de landen
ten oosten van de Jordaan. Hierdoor lag Jericho op een gunstige plaats voor de handel. Jericho was
gesitueerd in een vruchtbare regio, en de stad vormde het centrum van de landbouwactiviteiten in dit
gebied. Jericho bevond zich op 20 km van Jeruzalem, maar had een zachter klimaat, om deze reden
had de elite van Jeruzalem hier hun winterverblijf. Een blinde bedelaar en Zacheüs woonden in Jericho
in de tijd van Jezus.
De naam van Zacheüs
De Griekse naam Zacheüs gaat terug op de Hebreeuwse naam ‘Zakkai’. Naar deze laatste naam wordt
verwezen in Neh 7,14 en Ezra 2,9. Daarnaast spreekt 2 Mak over een officier van Judas Makkabee die
dezelfde naam draagt. Naast het verhaal van Zacheüs in het Lucasevangelie, komt de naam niet voor
in het Nieuwe Testament.
Zakkai betekent ‘de reine, de rechtvaardige, de onschuldige’. De betekenis van de naam is opmerkelijk,
omdat de mensen tollenaars als zondaars zagen. Op het einde van het verhaal is de betekenis van zijn
naam wel van toepassing op hem. Wat betreft de latere kerkelijke traditie, wordt aangenomen dat de
Zacheüs van het Lucasevangelie bisschop van Caesarea werd.
Het tolsysteem
Het gebruik een tol of belasting te heffen treffen we aan in de Griekse stadsstaten. Deze gewoonte
werd overgenomen door de Romeinse republiek die de provincies taksen oplegde. De taak om de
belastingen te innen was onderbesteed aan tollenaars. Zacheüs was, als oppertollenaar, mogelijk meer
betrokken bij het oneerlijke systeem om belastingen te heffen dan andere tollenaars.
Naast de gebruikelijke belastingen werden er ook indirecte taksen geïnd, zoals bijvoorbeeld op het
transport van goederen of op erfenissen. Daarnaast was er ook een belasting op het verkopen van
goederen en moesten handelaars beschikken over een bewijs om zaken te mogen doen. Joden waren
daarnaast ook nog belast met religieuze taksen, zoals deze voor de tempel van Jeruzalem. Tollenaars
vestigen zich in steden met een bloeiende handel en op plaatsen waar er veel goederen worden
getransporteerd, zoals Kafarnaüm en Jericho.
Tollenaars volgens de evangelies
In het Nieuwe Testament komen de tollenaars niet positief naar voren. Ze worden er onder dezelfde
noemer geplaatst als ‘zondaars’ (Lc 7,34; Lc 15,2; Mc 2,15; Mt 9,10.), als ‘immorele personen’ (Mt
11,19) of heidenen (Mt 18,17). Wanneer we het verhaal van Zacheüs lezen, lijkt de visie van de mensen
overeen te stemmen met deze negatieve kijk. In vers 7 lezen we “Iedereen die het zag sprak er schande
van. ‘Hij neemt zijn intrek bij een zondaar’, zeiden ze.” In Lc 3,12-13 zegt Johannes de Doper in een
preek tot de tollenaars dat ze niet meer mogen vragen dan nodig. Dit kan er op wijzen dat tollenaars
van de situatie gebruik maakten om mensen af te persen. Tollenaars stonden niet in aanzien bij de
joden. Tollenaars zorgden er mee voor dat de joden belastingen moesten betalen aan hun Romeinse
overheersers. Bovendien hadden de joden nog een bijkomende reden om de tollenaars te minachten.
ToBiAS Het verhaal van Zacheüs - toelichting
2
Tollenaars waren namelijk joden, medelandgenoten, die samenwerkten met de heidense Romeinen
en zichzelf hierdoor ook op religieus vlak afzonderden van de joden Door hun omgang met Romeinen
werden ze als onreinen beschouwd. Het werk als tollenaar werd in die tijd beschouwd als landverraad
en tevens werden ze door joden niet meer aanzien als geloofsgenoten. Zowel op religieus alsook op
sociaal vlak werden tollenaars dus als buitenstaanders gezien.
Jezus en de tollenaars
In de verschillende bronnen van de evangelies zien we dat Jezus met tollenaars aan tafel gaat. Zowel
in het evangelie van Marcus (Mc 2,15-16), als in de andere synoptici (Mt 11,19; Lc 7,34). Ook in het
materiaal dat eigen is aan Lucas wordt Jezus’ omgang met tollenaars bevestigd (Lc 15,1-2 en Lc 19,110).
Heel het optreden van Jezus is gericht op de verkondiging van de boodschap van het Rijk Gods. In dit
licht moet de omgang van Jezus met tollenaars gezien worden. Hij was bekommerd om de mensen die
verloren waren. In het laatste vers van het verhaal van Zacheüs zegt Jezus dat de mensenzoon
gekomen is om te redden wat verloren was (Lc 19,10). De tollenaars stonden aan de rand van de joodse
maatschappij en men probeerde contact met hen te vermijden. Jezus ging op een gans andere manier
met hen om, hij sprak hen aan en at samen met hen. Hij roept Levi de tollenaar op om hem te volgen
(Mt 9,9; Mc 2,14 en Lc 5,27). Hij vertelt een gelijkenis over een tollenaar die in zijn gebed om genade
vraagt en de zelfingenomen farizeeër (Lc 18,9-14).
Redding
De bevrijding uit de slavernij, zoals die beschreven staat in Exodus, is een voorbeeld van een Bijbels
verhaal van aardse redding. Ook het visioen van Jesaja over een vredevolle wereld drukt een aardse
redding uit (Jes 2, 1-5). Bij het geven van de wet, de bouw van de tempel van Jeruzalem of de terugkeer
uit de Babylonische ballingschap zijn elementen terug te vinden die het puur wereldse overstijgen en
die naar een spiritueel niveau van redding refereren. Naast de aardse en spirituele dimensie is er ook
nog een toekomstgericht aspect van redding in het Oude Testament terug te vinden. Het joodse volk
hoopt op interventies van God in de toekomst. Voor Joden is de herinnering aan de redding door God
belangrijk om het visioen te voeden dat God hen in de toekomst zal blijven redden. In deze lijn denk ik
dat de verhalen van redding uit het verleden en het heden de mogelijkheidsvoorwaarde vormen voor
hoop op toekomstige redding. In de profetische literatuur komt het aspect van hopen op heil in de
toekomst het meest scherp tot uitdrukking.
In het Nieuwe Testament ligt de nadruk, net als in het Oude Testament, op de collectieve redding van
de mensen. Toch zijn er ook individuele gevallen van redding opgetekend. Er is dan sprake van
bevrijding van zonde, het uitdrijven van demonen, het redden van iemand uit de macht van de
hebzucht en het genezen van zieken. Wanneer in het Nieuwe Testament de redder wordt aangeduid,
wordt soms naar God verwezen, maar in de meeste gevallen wordt Jezus bedoeld. De beloften van
verlossing gaan in vervulling in de woorden en daden van Jezus.
Met de term redding willen de synoptische evangelies zeggen dat we in deze situatie al een glimp
kunnen opvangen van het Rijk Gods. Het evangelie van Lucas wordt ook wel het evangelie van de
verlossing genoemd. Zowel God als Jezus worden als Redder aangeduid, bij voorbeeld in Lc 1,3-4; Lc 3,4
en 6. In het begin van het evangelie kondigt een engel aan de herders aan dat de Redder geboren is
(Lc 2,8-11). In het Hebreeuws en Aramees betekent de naam Jezus ‘JHWH is redder’.
2.
HET VERHAAL VAN ZACHEÜS ALS EEN SPIEGEL VOOR HET HEDEN
Verhalen uit het verleden kunnen ons ook een spiegel voorhouden. De gedragingen en levensvragen
van mensen in de tijd van Zacheüs zijn herkenbaar voor ons vandaag. Het Zacheüsverhaal roept dan
ook enkele fundamentele vragen op die we ons kunnen stellen. Er zijn verschillende manieren om de
betekenis van het verhaal voor ons vandaag op het spoor te komen.
ToBiAS Het verhaal van Zacheüs - toelichting
3
Het verhaal van Zacheüs staat op het einde van Jezus’ reisverhaal en geeft treffend de theologie van
Lucas weer. In het verhaal dat het Zacheüsverhaal voorafgaat geneest Jezus een blinde bedelaar (Lc 18,
35-43). In tegenstelling tot Zacheüs is de man arm. Beiden vinden ze redding door Jezus. De nadruk in
het evangelie van Lucas ligt op het initiatief van Jezus, ondanks het gemor van de mensen.
Zacheüs
De hedendaagse lezer kan zich proberen te identificeren met Zacheüs. Dat hij oppertollenaar was in
een grote stad als Jericho en daarbij ook nog rijk was, heeft mogelijks geen sympathie voor deze
persoon opgewekt bij het oorspronkelijke doelpubliek van de evangelist.
Maar we lezen dat Zacheüs verlangt te zien wat voor iemand Jezus was. Uit het verhaal kunnen we
niet opmaken waarom hij Jezus graag wil zien. Had hij (wonder)verhalen over Jezus gehoord en wou
hij Jezus daarom zien? Was hij ondanks zijn rijkdom toch ongelukkig en op zoek naar zin? Dacht hij
misschien dat Jezus iets voor hem zou kunnen doen? Als we ons inleven in Zacheüs kunnen we ons
afvragen wie wij zelf graag willen ontmoeten. Wat is ons persoonlijke doel? Wat drijft ons voort?
Daarnaast kunnen hedendaagse lezers zich ook afvragen wat voor iemand Jezus is?
De rijke oppertollenaar uit Jericho is klein van stuk. Het is opvallend dat over de lengte van een
personage uit de Bijbel wordt gesproken. Dit kan er op duiden dat het een cruciaal gegeven is, als
verklaring voor het gegeven dat hij in de boom klimt of als karaktertrek. In het verhaal komen we zijn
naam, beroep, financiële status, doel en lengte te weten. Daarnaast blijft de informatie die de lezer
krijgt gezien vanuit het perspectief van Zacheüs beperkt. We weten niet of hij al lang tollenaar was,
hoe hij rijk is kunnen worden, op welke manier hij tollenaar is geworden of wat hij er zelf van vond om
voor de Romeinse bezetter te werken.
Op het moment dat Jezus naar boven kijkt en hem aanspreekt, is Zacheüs waarschijnlijk verbaasd.
Erwin Roosen schrijft over dit gebeuren “Overrompeld door zoveel vriendschap valt Zacheüs net niet
uit de boom”. Gezien Zacheüs’ positie als maatschappelijke buitenstaander ligt de reactie van Jezus
niet in de lijn van de verwachtingen van de mensen. Misschien kunnen we situaties uit onze eigen
omgeving herkennen waar we verrast waren door de onverwachte goedheid van anderen. We zouden
ook kunnen aannemen dat Zacheüs zich betrapt voelde door Jezus, omdat hij in een boom zat.
Misschien had hij schrik dat Jezus hem zou berispen. Op basis van de tekst kunnen we hierover enkel
zeggen dat de evangelist ons niets zegt over hoe Zacheüs zich voelde. De evangelist laat open wat
Zacheüs dacht op het moment dat Jezus hem aankeek en hem opdroeg naar beneden te komen. In
vers 6 lezen we dat hij vlug naar beneden kwam en dat hij Jezus met vreugde ontving. Hier wordt het
verhaal even vanuit Zacheüs’ perspectief bekeken.
Het verhaal van Zacheüs kan ons aanzetten om na te denken wie vandaag de dag uitgesloten wordt en
misschien hunkert naar een vriendelijk woord. Wie bevindt er zich vandaag de dag in een vergelijkbare
positie als Zacheüs? Naar wie wordt er tegenwoordig niet omgekeken? Wie krijgt er in onze omgeving
geen stem?
De mensen van Jericho
In de samenleving van Zacheüs werden tollenaars gemeden. Ook vandaag zijn er mensen die aan de
rand van de maatschappij staan. De mensen in Jericho morren over het feit dat Jezus bij Zacheüs op
bezoek gaat. We kunnen ons de vraag stellen of wij ook zijn zoals het volk en mensen uitsluiten op
basis van hun beroep of hun gedrag. Het verhaal vertelt niet of ze hun mening over Zacheüs willen
herzien, wanneer blijkt dat hij een nieuwe start wil maken.
Jezus
Jezus durft mensen te benaderen, ongeacht hun fouten, meer nog Jezus zegt op het einde juist op zoek
te gaan naar zij die verloren waren. Jezus vertelt niet enkel dat de mensenzoon gekomen is om die
mensen te redden, maar door zijn omgang met Zacheüs toont Hij dit ook. Misschien wachten we zelf
ook wel eens op iemand die ons, zoals Jezus, onbevooroordeeld aankijkt. Of kunnen we zelf iemand
zijn die uitgestotenen durft aan te spreken? In het lied ‘Messias’ zingt Bart Peeters uit dat hij op zoek
ToBiAS Het verhaal van Zacheüs - toelichting
4
is naar een verlosser. “Die mijn ziel wat heil kan geven want dat zoekt mijn ziel al lang. Wil er iemand
mijn messias zijn?” Mensen kunnen vandaag ook verlangen naar een messias, een verlosser, een
redder. In welke situaties kunnen we zelf een bevrijdende handeling naar anderen stellen? Want
tegenwoordig zijn er ook nog mensen die gered kunnen worden, omdat ze gevangen zitten in een
logica die geen leven of toekomst biedt voor zichzelf en anderen. Paus Franciscus zegt dat hij zich
geroepen voelt om hen te helpen bevrijden.
Mij interesseert alleen ervoor te zorgen dat degenen die slaaf zijn van een individualistische,
onverschillige en egoïstische mentaliteit, zich kunnen bevrijden van die onwaardige ketenen
en een menselijkere, edelere, vruchtbaardere stijl van leven en denken krijgen die hun verblijf
hier op aarde waardigheid verleent. (De vreugde van het evangelie 208)
Oneerlijke praktijken vandaag
We hebben eerder al gewezen op het corrupte tolsysteem. Is dit enkel een systeem van vroeger dat
nu niet meer bestaat? Mensen die fraude plegen kunnen vergeleken worden met Zacheüs voor zijn
ontmoeting met Jezus. Bij financiële fraude beoogt men opzettelijk economisch voordeel te halen, in
het nadeel van anderen. We kennen daarnaast ook andere vormen van onrecht. Directeurs van
bedrijven verdienen zelf veel geld, maar de arbeidsomstandigheden van hun personeel laten soms te
wensen over. Het verhaal van Zacheüs wijst op de destructieve kracht die het nastreven van telkens
meer geld met zich meebrengt en hoe deze praktijken de relaties tussen mensen verstoren.
3.
HET VERHAAL VAN ZACHEÜS LEZEN ALS EEN ICOON VAN DE TOEKOMST
Het verhaal projecteert een wereld waarin…
In dit verhaal komt een wereld naar voren waar mensen gedreven zijn om hun doel te bereiken en niet
opgeven. Zoals Zacheüs vastberaden naar mogelijkheden zocht om Jezus te zien te krijgen (v. 3-4).
In dit verhaal komt een wereld naar voor waar mensen elkaar durven aankijken en oog hebben voor
elkaar. Jezus merkt Zacheüs op en wil bij hem te gast zijn (v.5). Zacheüs heeft op het einde van het
verhaal oog voor de armen en de mensen van wie hij geld heeft afgeperst (v.8).
Dit verhaal toont ons een wereld waarin mensen open staan voor het inbreken van Gods koninkrijk en
zich durven laten aanspreken door Hem (v. 4.6.8).
Het verhaal spreekt over een wereld waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten, met elkaar kunnen
omgaan en het goede in elkaar kunnen zien (v. 5). Jezus wil precies bij Zacheüs te gast zijn, bij iemand
die door de mensen als zondaar wordt beschouwd. Jezus oordeelt niet op dezelfde manier als de
menigte over Zacheüs. Het verhaal toont ons een wereld waarin mensen elkaar niet op een
veroordelende manier bekijken.
De alternatieve wereld die in dit verhaal naar voren komt is een wereld waarin mensen een nieuwe
bron van leven ontdekken en van daaruit willen gaan leven (v.6.8).
Het verhaal van Zacheüs projecteert een wereld waar mensen bereid zijn te veranderen en oude
gewoontes willen aanpassen (v.8).
Het koninkrijk van God komt in dit verhaal naar voren als een wereld waarin rijkdom en bezittingen
niet centraal staan (v. 8). Het is een wereld waar het nastreven van macht en geld niet onze drijfveer
is, maar waar we aandacht hebben voor anderen en de Andere (v. 2.8). Het is een wereld waar de
verhoudingen tussen mensen onderling eerlijk zijn (v. 7-8).
De alternatieve wereld waarover de tekst spreekt, is een wereld zonder afpersing en bedrog, een
wereld waarin mensen krijgen waar ze recht op hebben. (v. 8)
Het Zacheüsverhaal projecteert ons een wereld waarin mensen kunnen geven en schenken aan
anderen (v. 8). Zacheüs doet zelf meer voor anderen dan wat van hem verwacht wordt (v. 5-6.8). Het
is een wereld waarin er rekening wordt gehouden met de armen en er met hen gedeeld wordt (v. 8).
ToBiAS Het verhaal van Zacheüs - toelichting
5
Het verhaal laat ons zien dat de wereld zoals God hem voor ons bedoeld heeft een wereld is waarin
mensen geen misbruik maken van hun eigen positie, status of beroep ten nadele van anderen (v. 2.78). Het toont dat het mogelijk is om scheefgetrokken relaties te herstellen en daagt ons uit om dit nu
al te doen (v. 8-9).
De andere wereld die in dit verhaal naar voren komt is een wereld waarin mensen niet worden
vastgepind op hun (zondige) verleden of uitgesloten worden, maar elkaar nieuwe kansen geven (v. 710). In zo’n wereld kunnen mensen het beeld uit het verleden dat ze van iemand hebben bijsturen,
zodat iedereen toekomst heeft.
Uit het verhaal blijkt dat mensen uit de marge van de maatschappij in de alternatieve wereld een stem
krijgen en dat er naar hen geluisterd wordt (v. 8).
Dit verhaalt toont ons een wereld waarin maatschappelijke barrières worden afgebouwd.
Het verhaal projecteert een wereld waarin iedereen mag hopen op redding (v. 9-10). Het is een wereld
van inclusie en participatie van alle mensen.
Het verhaal van Zacheüs toont ons een wereld waar mensen bereid zijn om hier en nu mee te werken
aan de wereld zoals God die bedoeld heeft. Het toekomstperpectief krijgt in dit verhaal in het heden
al mee vorm. In het verhaal komt naar voren dat de alternatieve wereld vandaag al een stuk
werkelijkheid kan worden (v. 8-10). Het Zacheüsverhaal is in die zin ook een uitnodiging aan de lezer
om mee te werken om er op aarde een beetje Gods wereld van te maken.
Het verhaal toont hoe een ontmoeting met Jezus grote blijdschap opwekt en nieuw leven geeft. Jezus
mogen ontvangen in zijn huis brengt een ommekeer te weeg. Zijn verhaal toont ons hoe Gods aandacht
en onvoorwaardelijke genegenheid mensen kan raken en veranderen.
De interpretatie van het verhaal van Zacheüs door de lens van de toekomst, legt de focus op redding
voor alle mensen. Het verhaal komt door deze benadering naar voren als een hoopvol verhaal. Het
roept ons op om te zien waar God binnenbreekt in onze wereld en redding biedt. Tegelijk stelt het
verhaal ons ook voor de keuze om mee te werken aan het realiseren van een wereld waarin iedereen
toekomst heeft. Het verhaal is vanuit een lezing uit de toekomst ook een uitnodiging aan de
hedendaagse lezer om zich af te vragen wie vandaag uitgesloten worden of wie toekomstkansen
worden ontnomen. Meer dan ons een spiegel voor te houden, doet het verhaal ons hopen op de
alternatieve wereld die het verhaal projecteert.
Deze tekst is gebaseerd op
Een exegetische studie van het Zacheüsverhaal
(Lc 19, 1-10) vanuit de benadering van de normativiteit van de toekomst
Bachelorscriptie van Katrijn Van Gils, promotor prof. Reimund Bieringer
Faculteit Theologie en Religiewetenschappen KU Leuven, juni 2015
ToBiAS Het verhaal van Zacheüs - toelichting