DE MELKSTAKING

GEMAKKELIJK
>GEMIDDELD<
MOEILIJK
60
min
VENSTER 32
OPDRACHT 1
200
194 3
De melkstaking
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
DE MELKSTAKING
500
slân. Voor de melkstaking
ijke invloed op het verzet in Fry
ngr
bela
een
had
g
kin
ksta
mel
De
ing kreeg het verzet
verzetsgroepen. Maar na deze stak
ne
klei
tal
aan
een
r
maa
er
en
war
maken.
t ga jij daarover een muurkrant
veel meer steun. In deze opdrach
600
700
800
Melkstaking
e aan de
Zo kwam er op 3 mei 1943 een eind
een
lân
Frys
in
brak
3
194
l
apri
30
melkstaking
Op
zogenaamde melkstaking. Voor de
de
en
wild
sers
Duit
De
uit.
king
ksta
over zich
wer
hadden de Friezen de oorlog rustig
0 na de
194
mei
in
die
aten
sold
e
nds
erla
elddadige
Ned
heen laten komen. Maar na de gew
gevangen
r
wee
hten
moc
huis
r
naa
gave
over
reactie van de Duitsers op de staking
niet en
nemen. De Nederlanders pikten dit
veranderde dit.
deden er
gingen in staking. Nog nooit eerder
Bijna
zoveel mensen mee aan een staking.
boeren.
de
s
zelf
iedereen legde het werk neer,
van
niet
ren
Normaal gesproken houden boe
het verzet steeds
partij. Na de melkstaking kreeg
de
van
saal
mas
ze
en
war
nu
r
maa
en,
n en
stak
meer steun vanuit de bevolking. Jode
fabrieken
de
aan
r
mee
k
mel
geen
rden
leve
Duitse
Ze
mensen die moesten werken in de
n. Daarom
lope
t
sloo
de
in
er
liev
het
n
liete
een
en
industrie konden gemakkelijker aan
naam
de
ook
lân
Frys
in
ing
stak
de
ft
het
hee
onderduikadres komen. In 1944 had
.
egen
gekr
king
ksta
actie: de
de
mel
verzet in Fryslân een spraakmaken
Zonder
nis.
overval op de Leeuwarder gevange
kon
st,
dat er ook maar één schot werd gelo
n
reve
esch
het verzet een aantal ten dode opg
e aan de
eind
een
e
wijz
e
elijk
gruw
rt.
op
poo
d
wer
huis
Er
verzetsmensen bevrijden uit de Blok
‘standrecht’
mde
naa
zoge
Het
.
aakt
gem
ing
stak
iedereen die
werd ingevoerd. Dit betekende dat
schoten.
dge
doo
nog doorstaakte kon worden
Overval Blokhuispoort
Standrecht
Internet, groot vel
wit papier, gekleurd
en
papier, kleurpotlod
en viltstiften.
11en30Kaart_Venster32.indd 1
900
1000
1100
1200
in werden mensen
Illegaal pam�let van het verzet. Hier
seum
tsmu
Verze
Fries
en;
stak
aangezet te gaan
1300
1400
1500
1600
1700
1800
Deze melkbus
uit het Fries
Verzetsmuseum
is al jarenlang het
symbool voor de
melkstaking; Fries
Verzetsmuseum
1900
Aankondiging van een
strafmaatregel naar
aanleiding van de
melkstaking (6 mei 1943);
2000
no
Fries Verzetsmuseum
17-07-14 10:59
VENSTER 32
OPDRACHT 1
Opdracht
Opd
racht
1.
4.
Fragment van een Sneker dagboek ten tijde
van het begin van de melkstaking op 30 april
1943; oorlogsschriften.nl, Fries Verzetsmuseum
Een paar bladzijden verderop (1 mei 1943) staat
een krantenartikel over het ingevoerde standrecht;
oorlogsschriften.nl, Fries Verzetsmuseum
De bevrijding op 8 december 1944,
uit het herinnerings-album van de
“Overval”; Fries Verzetsmuseum
11en30Kaart_Venster32.indd 2
17-07-14 10:59
GEMAKKELIJK
>GEMIDDELD<
MOEILIJK
30
min
VENSTER 32
OPDRACHT 2
200
De melkstaking
194 3
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
NOODWONING
500
den
Fryslân in puin. Veel mensen had
Na de Tweede Wereldoorlog lag
rdoor
Daa
.
weg
l
maa
hele
r: hun huis was
schade aan hun huis of nog erge
e
dez
In
.
den
wor
d
ouw
we huizen geb
moesten er na de oorlog snel nieu
.
g ontwerpen
opdracht ga jij zelf een noodwonin
600
700
800
900
Duplexwoningen
sten
en veel huizen kapot gegaan. Er moe
Toen de oorlog net voorbij was, war
en.
bied
te
k
erda
ond
een
dakloze mensen
snel nieuwe huizen komen om alle
d
ouw
geb
die
en
er niet. De huiz
Snel en goedkoop, want veel geld was
huizen die er allemaal hetzelfde
zijn
Dat
.
gen
onin
werden, waren duplexw
Deze
op materiaal zoals hout en beton.
uitzien. Ze zijn gemaakt van goedko
was
g
onin
lexw
dup
den gebouwd. Een
duplexwoningen konden snel wor
en een
. Het bestond uit een bovenwoning
één
in
n
inge
eigenlijk meerdere won
huis.
één
tot
gd
evoe
eng
sam
weer worden
benedenwoning. Later konden deze
1000
1100
1200
1300
Het centrum van Rotterdam, wat
is
er van over is, nadat het in 1940
sers.
Duit
de
door
rd
rdee
gebomba
ld.
Op de foto is het puin al weggehaa
1400
1500
1600
1700
1800
1900
Kleurpotloden,
liniaal,
pen en papier.
11en30Kaart_Venster32.indd 3
Bij gebrek aan beter is deze
noodwoning na de oorlog
gemaakt op een bak van
een legervoertuig.
stus
Puin na een luchtaanval op 10 augu
ar
Treso
en;
ward
Leeu
1942 in
2000
no
17-07-14 10:59
VENSTER 32
OPDRACHT 2
Opdracht
http://www.openbeelden.nl/media/59608/
2.
3.
4.
Maycrete-woningen in Nijmegen; noodwoningen die na
de Tweede Wereldoorlog gebouwd zijn.
Duplexwoningen in Amsterdam-Noord.
11en30Kaart_Venster32.indd 4
17-07-14 10:59
GEMAKKELIJK
>GEMIDDELD<
MOEILIJK
45
min
VENSTER 32
OPDRACHT 3
200
De melkstaking
194 3
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
TIJDBALK TWEEDE
WERELDOORLOG IN FRYSLAN
500
600
ilijk is om alles te
orlog zoveel gebeurd dat het moe
Er is tijdens de Tweede Wereldo
hebben waarop alles
dig zijn als je een overzicht zou
onthouden. Het zou daarom han
orlog in Fryslân maken.
tijdbalk van de Tweede Wereldo
staat. In deze opdracht ga jij een
Gebeurtenissen
ns de
Er is in Nederland veel gebeurd tijde
0
194
mei
10
Tweede Wereldoorlog. Op
Op
en.
binn
nd
vielen de Duitsers Nederla
aan
over
zich
nd
15 mei 1940 gaf Nederla
1 vond
Duitsland. Op 28 en 29 februari 194
ing was
stak
e
Dez
de Februaristaking plaats.
n.
Jode
de
van
ng
een reactie op de vervolgi
alle
dat
el
bev
het
er
Op 29 april 1943 gaf Hitl
en
ang
sgev
krijg
r
wee
Nederlandse militairen
op
brak
rop
Daa
n.
moesten worden genome
Fryslân.
30 april 1943 de melkstaking uit in
se
ope
Eur
de
van
D-day, oftewel het begin
17
op
Al
4.
194
bevrijding, was op 6 juni
lieerden
september 1944 begonnen de geal
een
was
Dit
en.
aan Operation Market Gard
as
Hela
en.
rijd
bev
poging om Nederland te
.
lukte dat maar gedeeltelijk
(Kleur)potloden,
liniaal, pen en
papier.
11en30Kaart_Venster32.indd 5
Bevrijding van Fryslan
1944 wel
Het zuiden van Nederland werd in
erland,
bevrijd, maar het noorden van Ned
jaar
waaronder Fryslân, moest nog een
de
wachten. Zij kregen te maken met
8 december
hongerwinter van 1944-1945. Op
ts op de
plaa
1944 vond de beroemde overval
et.
verz
het
r
gevangenis in Leeuwarden doo
der
zon
,
rijd
Er werden 51 verzetsmensen bev
se
Frie
st.
gelo
dat er ook maar één kogel werd
van
5
194
l
sabotageacties gingen op 12 apri
wegen
start. Spoorwegen, bruggen en vaar
adese
Can
De
werden onbruikbaar gemaakt.
5 de
194
l
apri
strijdkrachten bevrijdden op 13
ging
na
Hier
eerste Friese plaats: Appelscha.
nstand
het snel. Aan de laatste Duitse tege
de
bij
kwam op 18 april 1945 een eind
sers
Duit
de
n
Afsluitdijk. Op 5 mei 1945 gave
heel
niet
nog
zich in Nederland over. Toch was
n
nde
eila
den
Fryslân bevrijd. De Friese wad
.
werden pas op 11 juni 1945 bevrijd
700
800
De letter V beheerst de steden;
Fries Verzetsmuseum
;
5 mei 1945 Nederland herrezen
Fries Verzetsmuseum
900
1000
1100
1200
1300
1400
1500
1600
Een foto van De Brol op
het bevrijdingsfeest van
Leeuwarden, 13 september
1945; Fries Verzetsmuseum
1700
1800
1900
2000
isten
Operation Market Garden. Parachut
en.
land
die
no
17-07-14 10:59
VENSTER 32
OPDRACHT 3
Opdracht
1.
2.
Op hongertocht met een zak eten op een kinderwagentje tijdens
de hongerwinter van de Tweede Wereldoorlog (1944).
6.
7.
Geallieerden en de bevolking van Leeuwarden tijdens de bevrijding
(15 april 1945); Fries Verzetsmuseum
11en30Kaart_Venster32.indd 6
17-07-14 10:59
GEMAKKELIJK
>GEMIDDELD<
MOEILIJK
45
min
VENSTER 32
OPDRACHT 4
200
194 3
De melkstaking
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
CREATIEF MET ETEN
500
van
k al voor je klaar. Maar in tijden
Als je thuiskomt, staat het eten vaa
en.
kom
te
eten
aan
om
ig
is het heel last
oorlog is dat meestal niet zo. Dan
zou
niet
ien
sch
mis
l
maa
eten die je nor
Als je hongerig bent, ga je dingen
creatief over eten nadenken.
rom
daa
jij
ga
t
eten. In deze opdrach
Voedselbonnen
.
Er was in de oorlog erg weinig te eten
sers
Duit
de
r
doo
Het meeste eten was
in beslag genomen. Wat overbleef
. Dit
wilde de regering eerlijk verdelen
’
bon
de
‘op
sel
deden ze door het voed
eld
ede
uitg
nen
bon
te doen. Er werden
waarmee mensen producten zoals
meel, suiker, melk, boter, kof�ie en
g
thee konden krijgen. Elk gezin kree
de
in
dan
kon
evenveel bonnen. Je
krant lezen in welke winkels wat te
dan
vinden was. Bij die winkels kon je
kels
win
de
r
Voo
n.
de bonnen inlevere
stonden hele lange rijen, want
iedereen wilde iets eten natuurlijk.
11en30Kaart_Venster32.indd 7
600
700
800
Hongertochten
In de stad was het moeilijk om aan
eten te komen. Sommige mensen
hadden nog een eigen tuintje waar
ze wat konden verbouwen, maar
.
de meeste mensen hadden dat niet
Op het platteland was meer eten te
vinden. Boeren hadden vee en dus
ook vlees, kaas en melk. Daarnaast
en
verbouwden ze ook vaak groenten
in
fruit. Daarom gingen veel mensen
zogenaamde ‘hongertochten’ op zoek
naar eten op het platteland. Maar
er was nog steeds niet genoeg om
iedereen te voeden. Met name in één
nd
van de koudste winters die Nederla
ooit gekend heeft zijn hierdoor veel
mensen omgekomen van de honger.
4Dit was de ‘hongerwinter’ van 194
1945.
900
1000
anging.
Surrogaat betekent eigenlijk: verv
hoe
zien
je
Op deze a�beeldingen kun
k vielen.
surrogaatproducten in de smaa
1100
1200
1300
1400
1500
1600
Opplakvel voor bonnen;
Fries Verzetsmuseum
1700
1800
Met voedselbonnen kon je in de
voedsel komen.
oorlog aan
1900
2000
no
Pen en papier.
17-07-14 11:00
VENSTER 32
OPDRACHT 4
Opdracht
3.
4.
Schaarste op Bevrijdingsdag: kinderen roven
houtblokjes tussen de tramrails vandaan voor
de houtkachel of het fornuis (5 mei 1945).
11en30Kaart_Venster32.indd 8
17-07-14 11:00
>GEMAKKELIJK<
GEMIDDELD
MOEILIJK
45
min
VENSTER 32
OPDRACHT 5
200
De melkstaking
194 3
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
IDEAAL
ONDERDUIKERSPLEKJE
500
600
en
log ondergedoken gezeten. Ze wild
Heel wat mensen hebben in de oor
l
hee
ook
was
n
uike
worden. Maar onderd
niet door de bezetters opgepakt
n
eige
een
jij
ga
t
goed af. In deze opdrach
gevaarlijk en het liep niet altijd
onderduikplek bedenken.
Onderduiken
Veel mensen moesten in de oorlog
et
onderduiken, omdat ze in het verz
aan
ged
zaten of omdat ze iets hadden
.
dat de Duitsers niet zo leuk vonden
in
Maar ook mannen die eigenlijk
de Duitse industrie moesten gaan
werken, doken onder. Joden doken
natuurlijk ook onder, anders moesten
ze op transport naar Westerbork en
misschien zelfs verder.
Gevaarlijk
Onderduiken is heel gevaarlijk. Je
mag natuurlijk niet worden ontdekt.
te
Verder is het heel lastig om een plek
ook
is
Het
vinden om onder te duiken.
gevaarlijk voor de mensen die je
11en30Kaart_Venster32.indd 9
verstoppen. Als jij gepakt wordt,
zijn zij ook de sigaar. Veel mensen
doen dit dan ook niet. Ook moet je
n.
oppassen dat je niet wordt verrade
den
wor
and
niem
r
Je mag dus doo
gezien. En al helemaal niet door een
Duitser.
700
800
900
1000
Schuilplaats in de vorm van een
aardappelhoop; Tresoar
1200
1300
1400
Anne Frank
Iedereen kent natuurlijk het verhaal
van Anne Frank en Het Achterhuis.
Dat ging lange tijd goed, totdat
ze werden verraden. Maar ook
Friese verzetsstrijders moesten
onderduiken. Na de melkstaking
van 1943 regeerden de Duitsers met
et
harde hand. De mensen van het verz
ek
ikpl
erdu
ond
een
moesten ook
zoeken. Bij iemand in huis of in de
schuur van een boerderij.
1100
1500
1600
1700
1800
Internet, boeken,
tijdschriften,
kranten, schaar,
.
lijm, pen en papier
1900
2000
st
Reconstructie van de boekenka
zat.
is
erhu
Acht
Het
er
acht
waar
no
17-07-14 11:00
VENSTER 32
OPDRACHT 5
Opdracht
Onderduikers hadden meestal niet veel ruimte.
Postzegel Anne Frank (1979).
11en30Kaart_Venster32.indd 10
17-07-14 11:00
GEMAKKELIJK
GEMIDDELD
>M O E I L I J K <
60
min
VENSTER 32
OPDRACHT 6
200
194 3
De melkstaking
300
Staken was nog nooit zo gevaarlijk
400
DE OERFAL
500
van 51 gevangenen uit de oude
e benamingen voor de bevrijding
eurtenis in de Tweede
‘De overval’ en ‘de kraak’ zijn beid
ember 1944. Een bijzondere geb
dec
8
op
ort,
ispo
khu
Blo
de
,
met de klas hebben
Leeuwarder gevangenis
d. In deze opdracht gaan jullie het
oor
geh
ben
heb
van
zen
Frie
l
Wereldoorlog, waar vee
over oorlogsdilemma’s.
Risico’s
fal’ hebben, gaat het
Wanneer mensen het over ‘De Oer
gevangenis op 8
rder
uwa
over de overval op de Lee
Friese Knokploeg
een
de
rijd
december 1944. Hierbij bev
de Duitse bezetters.
zo’n 50 mensen uit de handen van
n, Eppie Bultsma
Het was een plan van Piet Oberma
rd door een grote
evoe
uitg
d
en Wim Stegenga, dat wer
arlijke actie viel geen
groep verzetsstrijders. Bij de geva
oten.
verg
d
bloe
enkel schot en werd geen
Keuzemomenten
d gezien als een
De overval van 1944 wordt nog altij
cties in ons land
etsa
verz
de
van de meest aanspreken
rom in 1962
daa
is
Er
g.
in de Tweede Wereldoorlo
g worden er
ordi
nwo
tege
een �ilm over gemaakt, en
evoerd. Een
opg
over
n
nge
nog veel theatervoorstelli
Oerfal’, dat
‘De
el
htsp
nluc
ope
voorbeeld hiervan is het
Dit stuk
d.
wer
eeld
gesp
in 2013 voor de eerste keer
ook de
laat
r
maa
,
zelf
val
over
gaat niet alleen over de
enen zien.
okk
betr
de
van
nten
bijbehorende keuzemome
11en30Kaart_Venster32.indd 11
600
700
800
Dilemma’s
ral laten zien
Het openluchtspel ‘De Oerfal’ wil voo
g in Fryslân
orlo
eldo
Wer
ede
hoe mensen in de Twe
t er zo
kom
er
kijk
De
n.
met doodsangst omginge
zes op
keu
hun
og
oorl
de
achter waar mensen in
e, loyaliteit,
liefd
,
chap
nds
vrie
baseerden. Vertrouwen,
eid zijn hierin
ona�hankelijkheid en verbondenh
bepaalde situaties?
in
je
doe
belangrijke thema’s. Wat
opdracht gaan
Wie kun je nog vertrouwen? In deze
mma’s uit de
dile
deze
van
tal
jullie zelf met een aan
hiedenis van
gesc
de
dt
wor
Zo
.
oorlogstijd aan de slag
ar.
toen relevant, persoonlijk en invoelba
900
1000
1100
1200
Poster van ‘De Oerfal’
1400
1500
1600
Scènes uit ‘De Oerfal’
ng om drie
Voor deze opdracht is het de bedoeli
htspel ‘De Oerfal’.
nluc
ope
het
uit
n
fragmenten te bekijke
mma. Eerst zijn
Elk �ilmpje presenteert zijn eigen dile
erin te komen,
er per �ilmpje een aantal vragen om
ht die bij alle
drac
e-op
ussi
en daarna is er een disc
te vinden op
zijn
ten
men
frag
fragmenten past. De
32.
ster
ven
bij
.nu,
n30
de website www.11e
1300
1700
1800
1900
2000
no
l
Scènes uit De Oer fa u
30.n
(kijk op www.11en
w,
bij venster 32), tou er.
papi
paperclips, pen en
17-07-14 11:00
VENSTER 32
OPDRACHT 6
Discussie-opdracht bij de fragmenten
De stellingen
2.
Het plan, maar wat als het misgaat?
2.
Meedoen? Waarom zou ik meedoen?
Wie neem ik mee en waarom?
11en30Kaart_Venster32.indd 12
17-07-14 11:00