Ledbelichting gloort aan de horizon

TECHNIEK
Vragen en antwoorden
over ledbelichting
Ledlicht gloort
aan de horizon
derzoek gedaan naar ledlampen in kassen en
kom je tegenwoordig ledlampen tegen. Dat is
in meerlagenteeltsystemen. Zowel op funda-
Tomatenkwekerij Jami vertrouwt op leds
niet verwonderlijk. Leds hebben namelijk een
menteel niveau als in de praktijk wordt bestu-
Dit najaar installeerde tomatenkwekers Mi-
zegt hij. “Bovendien is de energiezuinigheid
aantal duidelijke voordelen ten opzichte van
deerd hoe ledlampen het beste zijn in te pas-
chel Zwinkels, Andy en Arjan de Jong van Jami
van het systeem groter dan bij traditionele
andere lichtbronnen. De lampen zijn heel effi-
sen in verschillende teeltsystemen.
VOF ledbelichting in hun 3 hectare grote to-
belichting. Daarom hebben wij vertrouwen in
matenkas in Bergschenhoek. “Wij zijn voort-
het systeem.”
ciënt in hun energieverbruik en ze hebben een
langere levensduur dan traditionele lampen.
Hybride belichting
durend bezig om de teelt en onze bedrijfsvoe-
Bovendien zijn leds erg klein en ze kunnen in
Led staat voor ‘Light Emitting Diode’. Ledlam-
ring te optimaliseren en te verduurzamen”,
Het systeem dat bij Jami is geïnstalleerd, be-
allerlei kleuren worden geleverd. Voor de tuin-
pen zijn elektronische componentjes die foto-
vertelt Michel Zwinkels. “Ledbelichting past
staat uit een combinatie van Philips GreenPo-
bouw heeft led nog veel meer voordelen, die
nen (lichtdeeltjes) uitzenden als er een elek-
daarom helemaal in onze bedrijfsfilosofie.”
wer Plus 1000 Watt belichting boven het ge-
voor de teler in
trische stroom doorheen gaat. De kleur van
Jami is lid van telersvereniging Van Nature en
was (SON-T lampen) en Philips GreenPower
kunnen resulteren, zoals:
het licht hangt af van het materiaal van de
streeft naar jaarrond een topproductie.
ledtussenbelichting. De ledmodules hangen
- Een besparing op het elektriciteitsverbruik
elektrische component. Rode leds zijn heel ef-
- Toename van de productie, bijvoorbeeld
ficiënt, omdat een groot deel van de elektri-
Zwinkels heeft de afgelopen jaren het onder-
Op basis van het lichtplan is het de verwach-
sche energie wordt omgezet in licht. Blauwe
zoek bij Wageningen UR Glastuinbouw en
ting dat met de installatie voor de plant als
leds daarentegen zijn veel minder efficiënt.
GreenQ Improvement Centre in Bleiswijk op de
voor het uiteindelijke bedrijfsresultaat een
Wit ledlicht was lange tijd niet mogelijk.
voet gevolgd. “In de proeven is bij herhaling
ideale combinatie wordt bereikt. Jami ver-
- Betere plantuniformiteit en -kwaliteit
De ledbelichting die in de tuinbouw wordt ge-
aangetoond dat het systeem met hybride be-
wacht kort na de kerst de eerste belichte to-
- Hoger slagingspercentage bij vermeerde-
bruikt bestaat uit een module waarin rode en
lichting de productie vergroot.
maten te oogsten van het ras Komeett, een
een beter bedrijfsresultaat
meer tomaten per m2
- Verkorting van de totale groeicyclus, bijvoorbeeld bij jonge slaplanten
Ledbelichting heeft volop de belangstelling van praktijk en onderzoek.
De komende jaren worden er doorbraken mee verwacht in zowel de tech-
ring
zullen SON-T lampen in de tuinbouw tot het verleden behoren.
Florentine Jagers
48
KAS Magazine 8 - 2012
in een dubbele rij tussen het gewas.
blauwe ledlampjes zijn gemonteerd. Het per-
De efficiëntie van ledbelichting is ongeveer
ras dat Jami de afgelopen vier jaar ook heeft
- Betere en snellere beworteling
centage blauw varieert van 5 tot 30%, afhan-
1,46 keer zo hoog als van SON-T lampen,”
geteeld.
- Vermindering van watergebruik
kelijk van het gewas.
- Terugdringen lichtuitstoot uit kassen
Onderzoek heeft inmiddels de nodige kennis
niek als in de plantkundige kennis. Telers doen ervaring op in proeven en
leveranciers werken aan optimale lichtrecepten. Op niet al te lange termijn
L
Van fietslampje tot kantoorverlichting. Overal
opgeleverd. Zo werd in eerste instantie ge-
gaan van de plant, is in de tomatenteelt het
lichtplan een grote rol. Dit plan is afgestemd
Voor de glastuinbouw biedt dus ook led kan-
dacht dat in de teelt van vruchtgroenten pro-
inzicht ontstaan dat ledlampen nu al goed
op het gewas en de bedrijfsspecifieke om-
sen. De energie-efficiëntie van led is nu al be-
ductie- en kwaliteitsverbetering mogelijk wa-
kunnen worden gecombineerd met SON-T-
standigheden. Het wordt opgesteld in overleg
ter dan die van SON-T lampen en volgens fa-
ren, omdat het lichtspectrum (de kleur) beter
lampen:
met de leverancier en de installateur van de
brikanten neemt deze snel verder toe. Op dit
kan worden aangepast aan de fotosynthese.
tingssysteem.
hangen
ledlampen. Voor het maken van een lichtplan
moment is volledig belichten met led in kas-
Uit het onderzoek is echter gebleken dat dit
daarbij boven het gewas en de ledlampen
voor leds moeten plantkundige- én technische
sen echter nog niet rendabel, maar als aanvul-
niet het geval is bij het gebruik van rood-blau-
tussen het gewas. De ledlampen produceren
factoren worden meegenomen:
ling op traditionele belichting zijn er al wel
we leds als alternatief voor SON-T, ook niet als
wel enige warmte en functioneren daardoor
1.Het gewas en het effect van ledlicht daarop.
mogelijkheden.
het warmtegebrek ten opzichte van traditio-
als een groeibuis van ongeveer 38 graden.
De gewasreactie wordt bepaald door de
Ledbelichting roept echter ook veel vragen op.
nele belichting boven het gewas werd ge-
Kosten en baten
kleur van het licht (spectrum),
De afgelopen vijf jaar is er dan ook veel on-
compenseerd. Door in het onderzoek uit te
Bij het ontwerp van led-installaties speelt het
de intensiteit van belichten
het zogenaamde hybride-belichDe
SON-T-lampen
<<
KAS Magazine 8 - 2012
49
TECHNIEK
Resultaten per gewas
Tomaat: 30% besparing op energie bij
knopuitloop gestimuleerd kan worden
een gelijke productie met led als tus-
en een flink hogere productie op kan
senbelichting is haalbaar in combinatie
leveren met behoud van lichtbenut-
met Het Nieuwe Telen en alleen belich-
tingsefficiëntie. Het gewas moet echter
ten wanneer echt nodig.
wel zo weinig mogelijk op snede (leeg)
Paprika: Onderzoek in de praktijk heeft
staan.
aangetoond dat ledbelichting kan
Anjer: Met ledlampen is een vergelijkba-
werken als stuurlicht, maar sturing van
re productie en energiebesparing haal-
de vruchtzetting met temperatuur is
baar als met de huidige gloeilampen.
eenvoudiger en goedkoper te realiseren.
Tulp: Middels ledbelichting verloopt
de trek van tulp goed. Hierdoor is een
mer hebben uitgewezen dat door het
meerlagenteelt mogelijk met een veel
blad kan binnendringen. In roos en tomaat vindt
tamine C-productie. Deze positieve eigenschap
de praktijk geven veel nuttige informatie. Voor
belichten, de lichtsom (aantal mol/m2) en
spectrum met ledbelichting te variëren
hogere energie-efficiëntie en betere
verder onderzoek plaats voor benutting van dit
kan in de marketing van producten een rol gaan
teelten waar geen daglicht wordt toegelaten,
het moment van belichten.
chrysanten ook onder lange dag in bloei
plantkwaliteit.
effect in de praktijk. Een ander verassend neven-
spelen.
zoals de tulpentrek in meerlagen, zijn nu al ren-
kunnen komen. In onderzoekskassen met
Potplanten: Alleen een roder spectrum
effect van ledbelichting is aangetoond voor to-
Al met al zijn er nog wel vragen over ledbelich-
dabele systemen aangelegd. Ook is er perspec-
bepaald door de hoeveelheid licht (aantal fo-
natuurlijk licht was dit niet mogelijk.
is effectief gebleken om pot- en perk-
maat. In het onderzoek ‘Gezond uit de kas’ bij
ting, maar een rendabele toepassing in de tuin-
tief voor de beworteling van stek en de teelt van
tonen) die de installatie levert per Watt of
Roos: Uit praktijkonderzoek blijkt dat
planten compacter te maken.
Wageningen UR Glastuinbouw is gebleken dat
bouw lijkt niet meer ver weg. De proeven bij Wa-
daglengtegevoelige gewassen.
Joule elektriciteit die er in wordt gestopt.
met rood-blauwe tussenbelichting de
(Bron: Kas als Energiebron, december 2011)
ledbelichting een positief effect heeft op de vi-
geningen UR Glastuinbouw en de ervaringen in
2.De efficiëntie van de installatie. Deze wordt
Rode ledlampjes zijn veel energie-efficiënter
dan blauwe, omdat deze veel meer fotonen
per Watt of Joule produceren.
3.Jaarkosten van de installatie per m2 en de
<<
gramma Kas als Energiebron is daarom de af-
die op een bepaald moment nodig is meege-
Licht, plantengroei en eenheden
gelopen jaren een groot aantal proeven uitge-
nomen in de belichting. In het najaar, als de
Licht is onmisbaar voor de groei en ontwikkeling van
deze grootheid gewerkt, ook in de tuinbouw. We-
daardoor met behulp van een bepaalde factor ook
voerd met ledbelichting in onder andere
dagen korter worden, wordt gestreefd naar
planten. In de natuur is licht voldoende aanwezig,
tenschappelijk gezien is lux echter geen handige
om te rekenen naar een hoeveelheid Joules. In de
Er is in de tuinbouw inmiddels een aantal prak-
tomaat. Dit onderzoek wordt uitgevoerd bij
een zo goed mogelijke gewasopbouw. Gedu-
maar in kassen is kunstmatig belichten soms ge-
maat om mee te werken, omdat lux wordt gecorri-
tomatenteelt is dit gebruikelijk, omdat warmte erg
tijkprojecten met ledverlichting gerealiseerd.
Wageningen UR Glastuinbouw, GreenQ Impro-
rende de hele teelt zal de maximale belich-
wenst. Onder invloed van licht worden tijdens de
geerd voor de gevoeligheid van het menselijk oog.
belangrijk is voor het gewas.
De meeste toepassingen betreffen meer-
vement Centre, Demokwekerij Westland, ro-
tingscapaciteit 16 uur belichten per etmaal
fotosynthese in het blad CO2 en water omgezet in
μmol: Een veel exactere maat voor de hoeveel-
Lichtsom: Voor een plant is de totale hoeveel-
lagenteelt en weefselkweek. In deze situatie
zenkwekerij Marjoland en tomatenkwekerij
zijn. Daarnaast worden in dit onderzoek ook de
suikers en zuurstof. Dit proces wordt ingang gezet
heid licht is het aantal fotonen dat een lichtbron
heid licht belangrijk die de bladeren ontvangen
zijn leds nu al lonend, omdat ze minder
Dekker Glascultures. Dit onderzoek heeft tot
resultaten uit het project ‘Gelimiteerd CO2’
door licht met een golflengte tussen de 400 nm
uitscheidt. Dit aantal wordt weergegeven in micro-
gedurende de dag. In de lichtrecepten wordt
warmte produceren dan tl-buizen. Er hoeft
doel een teeltrecept klaar te hebben op het
meegenomen. De CO2-dosering wordt afge-
(blauw) en 700 nm (rood), het zogenaamde PAR-
mol (μmol = 10-6 mol). Een mol is een aanduiding
daarom gewerkt met een lichtsom, ook wel de
dan geen overtollige warmte te worden weg-
moment dat ledlampen voor de tuinbouw ren-
stemd op de lichtintensiteit en de ventilatie. In
licht van Photosynthetically Active Radiation.
van een getal, net als een dozijn (12) en een gros
DLI genoemd van Daily Light Integral. Deze wordt
gekoeld. Daarnaast bieden ledlampen een
dabel zijn.
de proef wordt bovendien het effect van dif-
betere ruimtebenutting en resulteert ledbe-
Eind augustus van dit jaar is een nieuw onder-
fuus glas meegenomen.
lichting in een constantere productkwaliteit.
zoek gestart in een vroege teelt tomaat, onder
De watergift kan lager zijn en de energie-
de naam Het Nieuwe Belichten. De doelstel-
vraag is minder. Ook hebben verschillende
ondernemers in een deel van hun kas ledbe-
afschrijvingstermijn.
50
L
Chrysant: Proeven in een klimaatka(aantal fotonen in μmol/m2/s), plaats van
(144). Het getal is bedacht door de natuurkundige
uitgedrukt in mol per m2 per dag (mol/m2/dag).
Bijzonder: Licht is een bijzonder verschijnsel.
Amedeo Avogadro in 1811 om voor wetenschappers
Efficiëntie: Een efficiënte lamp moet zoveel
Afhankelijk van de gebruikte meetopstelling zal
het rekenen met kleine deeltjes, zoals elektronen
mogelijk elektrische energie omzetten in PAR-
Positieve neveneffecten
de straling van het licht zich voordoen als golven,
en fotonen, makkelijker te maken. Het aantal deel-
licht. Rode fotonen bevatten veel minder energie
ling is om met 40% minder energie dan in de
Uit het oriënterende onderzoek door Wagenin-
als een stroom van massaloze deeltjes (fotonen)
tjes in één mol is gelijk aan 6,022 14 × 1023.
dan blauwe fotonen. Per eenheid energie worden
gangbare teelt een goede productie te halen.
gen UR Glastuinbouw en Plant Research Inter-
of als een vorm van energie. Dit verklaart waarom
Door te werken met het aantal μmol dat een licht-
daarom bijna anderhalf keer zoveel rode als
lichting geïnstalleerd om ervaring op te doen,
Hierbij worden ook verschillende maatregelen
national blijkt ledbelichting echter ook andere
de hoeveelheid licht in verschillende eenheden kan
bron per m2 afgeeft, is het mogelijk om een eerlijke
blauwe fotonen gemaakt. Rood licht is dan ook
en onlangs is op drie hectare het eerste groot-
ingezet die voortkomen uit Het Nieuwe Telen.
effecten op het gewas te kunnen hebben. Zo
worden weergegeven.
vergelijking te maken tussen de hoeveelheid licht
efficiënter dan blauw licht en is daarom in de
schalige project bij een tomatenteler gereali-
In de nieuwe teeltstrategie wordt gewerkt met
hebben onderzoekers ontdekt dat lichtkleur de
Lux: Lange tijd is lux algemeen gebruikt als een-
die heel verschillende lichtbronnen produceren. Er
tuinbouw de belangrijkste lichtkleur. Het is echter
seerd (zie kader).
hybridebelichting en het streven is om te be-
plantweerstand kan beïnvloeden. Het blijkt dat
heid voor verlichtingssterkte. Deze eenheid werd
is een vaste omrekeningsfactor van lux naar μmol.
gebleken dat de groei en ontwikkeling van planten
lichten naar de werkelijke lichtbehoefte van
licht uit het rode spectrum er voor zorgt dat de
gedefinieerd met behulp van een standaardkaars
Joules: Ieder lichtdeeltje komt overeen met een
niet helemaal zonder andere lichtkleuren kunnen,
Energie besparen
het gewas. Er wordt daarbij gebruik gemaakt
weerbaarheid tegen echte meeldauw groter is.
die een bepaalde hoeveelheid licht onder een
hoeveelheid energie en dus ook met warmte.
daarom wordt er vaak ook een bepaald percentage
Voor de tuinbouw is het feit dat ledlampen zui-
van ‘lichtintegratie’ volgens een modelbereke-
Onder invloed van rode fotonen maakt de plant
bepaalde hoek afgeeft op één m2. In de praktijk is
Denk bijvoorbeeld aan een infraroodlamp. De
blauw of verrood licht toegevoegd.
niger zijn met energie dan SON-T-lampen een
ning. Hierbij worden de hoeveelheid licht die
namelijk speciale eiwitten aan die maken dat
lux een handige eenheid en tientallen jaren is met
hoeveelheid energie die één μmol licht bevat, is
belangrijk pluspunt. In het kader van het pro-
het gewas al heeft ontvangen en de lichtsom
de meeldauwschimmel minder makkelijk het
KAS Magazine 8 - 2012
KAS Magazine 8 - 2012
51