GIF: didactisch dossier

V.U. Camille Pisani - vautierstraat 29 – 1000 Brussel
Didactisch
dossier
Museum voor Natuurwetenschappen
Vautierstraat 29
1000 Brussel
www.natuurwetenschappen.be
Inhoud
1. Voor een geslaagd bezoek aan de tentoonstelling GIF 1.1 De tentoonstelling in het kort
1.2 Educatieve omkadering voor GIF
1.3 Praktische informatie
1.4 Bezoektip
p. 3
p. 5
p. 6
p. 6
2. Plattegrond
p. 7
3. Overzicht tentoonstelling: bezoekparcours GIF
p. 8
Zone 1: Gif in de natuur
p. 8
Zone 2: Gif om te overleven
- Twee groepen van giftige dieren
p. 9
Zone 3: Een kostbaar goedje
- Onschatbare waarde
- Signalen als waarschuwing
p. 9
Zone 4: Raak me niet aan
- Amfibieën
- Vissen
p. 10
Zone 5: Een steek met gevolgen
- Insecten
- Vissen en zeedieren
- Vogelbekdier
p. 11
Zone 6: Een giftige beet
- Slangen
- Octopussen
- Hagedissen
- Zoogdieren
- Spinnen
- Duizendpoten
p. 12
Zone 7: de dierenverzorger
- Etenstijd
- De ruimte van de dierenverzorger
- Voorzichtig
p. 15
Zone 8: Gif kan genezen
- Door de jaren heen
- Planten met karakter
- Uit de aarde
- Dieren die je leven redden
- Bacteriën - klein maar krachtig
- Pittige paddenstoelen
p. 16
4. Om meer te weten
p. 19
4.1 Gifstoffen
4.2 Tegengif (voor slangenbeten)
p. 19
p. 20
5. Bibliografie
p. 22
5.1 Websites
5.2 Boeken jeugd
5.3 Boeken volwassenen
1. Voor een geslaagd bezoek aan de tentoonstelling GIF
1.1 De tentoonstelling in het kort
Het onderwerp van de tentoonstelling
Gif is een tentoonstelling over het nut van gif voor dieren en de mens.
Ter introductie geeft de tentoonstelling je eerst inzicht in wat gif is. Of een stof al dan niet giftig is, hangt af van het
organisme, de dosis en de blootstelling. Dit wordt je duidelijk gemaakt aan de hand van voorbeelden. Paracelsus, de
grondlegger van de toxicologie, wordt ook kort aangehaald.
Tal van dieren over heel de wereld, met uitzondering van de koudste gebieden, hebben in de harde concurrentiestrijd om
voedsel of om zelf niet als prooi te eindigen giftige stoffen ontwikkeld. Deze werken in uiterst lage concentraties. In de
tentoonstelling krijg je een collectie van zowel levende dieren als opgezette of op alcohol bewaarde dieren te zien volgens
de drie manieren waarop gif wordt toegediend: via een beet om een prooi te verlammen of via een steek of via contact
(vooral met de huid) als verdediging tegen aanvallers. Zo geeft de tentoonstelling je inzicht in het nut van gif voor een
bepaalde groep van dieren. Daarnaast zal er voor elk dier individueel worden aangegeven hoe gevaarlijk zijn gif voor de
mens is.
Voor dieren is gif een kostbaar goedje dat ze slechts zullen gebruiken indien echt nodig. Ze hebben dan ook
waarschuwingsstrategieën ontwikkeld, zoals felle lichaamskleuring (aposematische kleuring), specifieke geluiden of het
veranderen van hun lichaamshouding, om hun belagers op andere gedachten te brengen. Dit aspect komt ook uitvoerig in
de tentoonstelling aan bod.
Daarnaast heb je ook de kans kennis te maken met de dierenverzorger en zijn werk. Via een blik op de technische ruimte
die daarvoor in de tentoonstelling is opgenomen, krijg je als bezoeker meer informatie over de verzorging en de voeding
van deze dieren, de specifieke voorzorgsmaatregelen en het materiaal dat de verzorger gebruikt. Ook het aanmaken van
antigif wordt uit de doeken gedaan. Je zal de dierenverzorger ook regelmatig in de tentoonstelling zelf aan het werk zien
bij de verzorging van de levende specimens in de speciaal aangepaste kasten.
De mens heeft al duizenden jaren gifstoffen aan de natuur onttrokken voor de jacht en plaagbestrijding, ter vergiftiging
van medemensen, als stimuleringsmiddel en ook als medicijn. De laatste jaren is het onderzoek naar gifstoffen als basis
voor medicijnen in een stroomversnelling gekomen, gezien de enorme potentie voor de farmaceutische wetenschap. Deze
gifstoffen, samen met die van plantaardige of andere biologische oorsprong, liggen aan de basis van veel geneesmiddelen.
Dodelijke gifstoffen die kunnen genezen of mensenlevens redden: het klinkt tegenstrijdig, maar is het niet. Talrijke
toepassingen komen in de tentoonstelling aan bod. Het belang van natuurbescherming wordt hiermee ook onderstreept.
De opzet van de tentoonstelling
De inhoud van de tentoonstelling is opgedeeld in 4 grote
thema’s verdeeld over 8 zones in de tentoonstelling.
Het eerste thema geeft een introductie op het onderwerp
van de tentoonstelling: wat is gif? Je kan dit ontdekken in
zone 1. Zones 2 tot 6 behandelen het thema van giftige
dieren. In zone 2 zie je een kort overzicht van gif in de natuur
en leer je het verschil tussen dieren die op zichzelf giftig zijn
door contact of bij opeten (poisonous) en dieren die zelf gif
kunnen toedienen (venomous). Zone 3 geeft je aan dat gif
voor die dieren een kostbaar goedje is dat enkel gebruikt
wordt indien echt nodig. In deze zone krijg je daarom ook de
vele waarschuwingsstrategieën te zien die giftige dieren hebben ontwikkeld. In zones 4-6 wordt de manier waarop gif wordt
toegediend gebruikt als basis om de tentoongestelde dieren in te delen. De indeling is als volgt:
• via contact (zone 4): amfibieën en één vogel (de Pitohui)
Gif - didactisch dossier
3
• via een steek (zone 5): insecten, schorpioenen, vissen, stekelhuidigen, weekdieren, neteldieren en één zoogdier (het
vogelbekdier)
• via een beet (zone 6): slangen, spinnen, duizendpoten, varanen en één zoogdier (de spitsmuis)
Er wordt hierbij telkens dieper ingegaan op de manier waarop gif wordt toegediend en waarvoor de dieren het gif gebruiken.
Ook het effect van het gif op de mens wordt toegelicht.
Het derde thema draait helemaal om de verzorging van de levende giftige dieren. Dankzij een speciaal opgerichte
technische ruimte (zone 7) kan je de werkzaamheden van de dierenverzorger volgen. Grote raampartijen geven je
een exclusieve inkijk in zijn werkruimte waar ook nog andere levende giftige dieren gehouden worden dan die in de
tentoonstelling zelf. In deze zone leer je meer over het voederen van giftige dieren, het materiaalgebruik, de effecten van
gif en het aanmaken van antigif.
De achtste zone is gewijd aan het vierde thema: gif als medicatie. Via talrijke toepassingen wordt je getoond hoe
gifstoffen in geneesmidden worden aangewend. We houden het hierbij niet louter bij gifstoffen van dierlijke oorsprong. Ook
gifstoffen uit planten, paddenstoelen, bacteriën en gifstoffen van minerale oorsprong komen aan bod.
De 24 soorten levende giftige dieren vormen de spil van de expo GIF: het gaat om 7 slangen, 1 schorpioen, 5 spinnen, 1
duizendpoot, 2 hagedissen, 6 amfibieën en 2 insecten. Deze dieren worden veilig in speciaal uitgeruste vivariumkasten met
dubbele behuizing gehouden en verzorgd volgens de strenge normen die zowel de Europese als de Belgische wetgeving
oplegt. De levende giftige dieren worden uitvoerig beschreven in een apart dossier (zie website). De vivariumkasten met
de levende giftige dieren staan over de vier thema’s verspreid, maar zijn vooral in de zones 4, 5 en 6 te vinden. Daarnaast
zijn er ook nog 22 dieren die ofwel opgezet zijn, bewaard worden op alcohol of in modelvorm tentoongesteld worden. Zij
zijn te zien in 12 speciale kijkkasten die vooral in de zones van thema’s 2 en 4 opduiken.
De rijke informatie in de tentoonstelling krijg je niet alleen mee aan de
hand van 24 inleidende of themagebonden tekstpanelen, maar ook
via 1 diavoorstelling, 4 kortfilms met audio en 1 film zonder audio.
Daarnaast heeft elk dier in de tentoonstelling zijn eigen fiche met
specifieke informatie over de soort in tekst, foto en infografieken. Dit
geldt ook voor de planten en mineralen in zone 8. De vivariumkasten
van de levende giftige dieren zijn ook voorzien met een sticker
waarop het effect van hun gif op de mens wordt aangegeven.
Het doelpubliek
GIF is een tentoonstelling waar de levende giftige dieren centraal staan. Zulke dieren trekken jong en oud aan. De
tentoonstelling leent zich dan ook uitsteken voor een individueel bezoek of een bezoek in gezinsverband, ook met jonge
kinderen. Vraag naar de speciale voetbankjes voor de allerkleinsten aan de suppoost aan de ingang van de tentoonstelling.
Voor scholen past de tentoonstelling zeer goed bij de lessen WO (basisonderwijs), natuurwetenschappen en biologie
(secundair onderwijs). De paneelteksten, dierenfiches, labels, films en didactische modellen zijn geschikt voor een leeftijd
vanaf 9 jaar (tweede graad basisonderwijs).
Talen
De teksten van alle doeken, panelen, fiches en labels in de tentoonstelling zijn opgesteld in het Nederlands, het Frans,
het Engels en het Duits. Bij de kortfilms kan je zelf de taal van de audiocommentaar instellen. Er lopen onderaan in beeld
steeds ondertitels in dezelfde taal mee. Er is zowel een Nederlandstalig als een Franstalig educatief programma uitgewerkt
(zie 1.2). Op verzoek is een Engelstalige rondleiding mogelijk, mits tijdige aanvraag.
De makers
De tentoonstelling is een coproductie tussen Grupo Atrox uit Spanje en het Museum voor Natuurwetenschappen. Grupo
Atrox heeft een jarenlange ervaring in het houden en tentoonstellen van giftige dieren in dierentuinen en expo’s. De 24
levende giftige dieren in de tentoonstelling komen uit hun collecties. Grupo Atrox heeft ook gezorgd voor de
speciale terraria voor deze dieren. Die terraria zijn opgebouwd volgens strenge Europese en Belgische normen
voor dierenwelzijn. De dagelijkse verzorging van de levende dieren is ook in handen van een speciaal opgeleide
4
Gif - didactisch dossier
dierenverzorger van Grupo Atrox. Een Belgische gespecialiseerde dierenarts komt regelmatig de dieren onderzoeken. Het
concept, de inhoud en de presentatie van de tentoonstelling lag dan weer volledig in handen van de dienst Tentoonstellingen
en de dienst Museologie van het Museum. Zij zorgden voor de teksten, de lay-out, de overige tentoongestelde dieren,
planten en mineralen… Ze zijn ook verantwoordelijk voor de adaptatie van de kortfilms van Grupo Atrox in de tentoonstelling.
1.2 Educatieve omkadering voor GIF
De tentoonstelling wil de bezoeker niet alleen duidelijk maken wat gif eigenlijk is en waarvoor dieren het gebruiken, maar
wil je ook meegeven dat gif in de natuur een kostbaar goed is en dat gif ook voor mensen nuttig kan zijn als basis voor
bepaalde medicijnen. Die boodschappen worden niet alleen uitgedragen door de aanwezige levende giftige dieren, maar
ook via tekstpanelen, films, foto’s, opgezette dieren, leerrijke schema’s …
Hierdoor is de tentoonstelling zeer geschikt voor een zelfstandig en individueel bezoek. Voor groepen biedt de educatieve
dienst de mogelijkheid het verhaal van GIF in een didactische rondleiding mee te krijgen.
1.2.1 Rondleiding
• Duur: 75 min.
• Doelgroep: derde graad basisonderwijs, secundair onderwijs, hoger onderwijs en volwassenen
• Max.: 15 personen per gids
De paradox van gif: op leven en dood!
In de natuur is gif een krachtig wapen waardoor het bij ons angst inboezemt en pijn oproept. Maar is gif altijd even
schadelijk? Waarvoor gebruiken dieren gif en hoe dienen zij het toe? Op deze en veel meer vragen krijg je tijdens de
rondleiding het ‘venijnige’ antwoord. Je krijgt allerlei soorten levende giftige dieren te zien en je komt te weten hoe zij met
kleur, geluid en houding ervoor waarschuwen. Maar niet alleen voor giftige dieren is gif een kostbaar goedje, ook voor de
mens heeft gif van dieren, planten, mineralen… zijn nut als basisstof voor geneesmiddelen. Je kan er gif op innemen dat
je bij deze rondleiding alles te weten komt over gif.
1.3 Praktische informatie
Wegwijs
Museum: Vautierstraat 29, B-1000 Brussel
Op- en afstapplaats (school)bussen: Waversesteenweg 260, B-1050 Brussel
Trein: station Brussel-Luxemburg (op 5-10 min.)
Metro lijn 1 en 5 halte Maalbeek – lijn 2 en 6 halte Troon (op 15 min.)
Bus MIVB 34 en 80 halte Museum (op 2 min.) | 38 en 95 halte Parnassus (op 5-10 min.)
Openingstijden
De tentoonstelling GIF! loopt van 07 oktober 2016 tot en met 03 september 2017.
Open:
- Schoolperiode
• dinsdag tot vrijdag: 9.30 tot 17 uur
• zaterdag en zondag: 10 tot 18 uur
- Schoolvakanties
• dinsdag tot zondag: 10 tot 18 uur
Sluitingsdagen: elke maandag, 1 januari, 1 mei, 25 december
De toegang tot de tentoonstelling GIF verloopt volgens vaste tijdslots.
Gif - didactisch dossier
5
Tarieven
Toegang
vanaf 15 personen
Tentoonstelling GIF
Jongeren (2-25 jaar)
€ 5,50
Volwassenen
€ 8,50
Met het toegangsticket voor GIF kan je ook alle permanente zalen van het Museum bezoeken.
Eén begeleider gratis per groep van 15 betalende personen
Gratis toegang voor leerkrachten op vertoon van hun lerarenkaart
Toegangsprijzen individuele bezoekers: zie www.natuurwetenschappen.be
Rondleiding
15 personen per gids
Jongeren
Volwassenen weekdagen
Volwassenen WE en feestdagen
Rondleiding
€ 35
€ 62
€ 75
Reserveren
Reserveren is verplicht voor alle groepsbezoeken. Telefoneer hiervoor naar 02 627 42 52 op werkdagen van 9 tot 12 uur
en van 13 tot 16.30 uur of stuur een mail naar [email protected].
Reserveren van picknickruimte voor eigen lunchpakket: 02 627 42 52. Reserveren van Dino Café met bestellen van lunch/
drank: 02 640 21 60
B-dagtrips
Voor een groepsbezoek aan de tentoonstelling GIF kun je een B-dagtrip aanvragen via
http://www.belgianrail.be/nl/vrije-tijd/b-dagtrips-schoolgroepen.aspx of 02.528 28 28. Je krijgt dan een voordelige prijs voor
de combinatie trein+toegang. Schoolgroepen die met een B-dagtrip wensen te komen, dienen eerst bij het museum te
reserveren, vooraleer de B-dagtrip vast te leggen!
Lunchen
Je kan gratis van onze vrije picknickruimte gebruik maken, maar enkel na reservering via een telefoontje op 02 627 42 52
(werkdagen van 9 tot 12 uur en van 13 tot 16.30 uur) of via een mail naar [email protected].
Groepen die graag een lunchbox, een tussendoortje of een vieruurtje willen bestellen, kunnen terecht bij het Dino Café
(geen eigen picknick!), na reservering op 02 640 21 60.
Op mooie dagen kunnen groepen ook vrij gebruik maken van de picknicktafels in de museumtuin, naast de parking op de
esplanade voor het Museum.
1.4 bezoektip
Maak, voor het welzijn van de dieren, zo weinig mogelijk geluid wanneer je de tentoonstelling GIF bezoekt, tik niet op
de ruiten van de terraria en beweeg je rustig: geluidstrillingen storen de dieren, die zich dan verstoppen zodat je ze nog
moeilijk kan bewonderen.
6
Gif - didactisch dossier
2. Plattegrond
2.1
2.2
Zone 2
1 .3
4.7
5 .1
e1
e3
.4
5.3 5
1.1
3.2
e4
Zon
e5
5.5
5.7
4.4
4.5
Zon
5.6
4.6
3.1
Zon
Zon
1 .2
5 .2
3 .3
Ingang
3.4
.2
4.3 4
4.1
5.9
7.1
5.8
e7
Zon
7.2
7.2
6.2
0
6.2
1
8.5
8.6
8.7
8.4
8.2
8.1
8.3
e8
Zon
5.11
5.10
8.8
8.9
8.10
6.1
9
6.1
8
6.1
7
6.1
6
n
Zo
e6
6.1
1
6.1
6.2
0
6.1
6.1 6.14
5
6.9
6.3
6.4
6.1
2
6.5
7.3
6.1
3
6.6
6.8
6.7
7
Gif - didactisch dossier
3. Overzicht tentoonstelling GIF: bezoekparcours
De nummers volgen het plan! Voor de uitleg over de dieren in de vivaria: zie het dossier ‘De levende dieren in GIF’ (zie website)
Zone 1: Gif in de natuur
De sterkste giffen ter wereld worden niet door de mens gemaakt, maar door de natuur. Een piepkleine hoeveelheid ervan
is vaak al dodelijk. En toch kunnen diezelfde giffen, in de juiste dosis, levens redden.
1.1 slideshow
Dertig giftige dieren, planten, mineralen en paddenstoelen
Te zien
De vele gedaantes van gif
Gif heeft de mens altijd al gefascineerd. Het heeft iets mysterieus. Maar wat is gif nu precies? Gif is een stof die schadelijk
en vaak zelfs dodelijk is voor een organisme. Hoeveel schade een stof kan toebrengen hangt onder andere af van de
hoeveelheid, het soort organisme en de mate van blootstelling. Gif kan snel werken of het kan jaren duren voordat de
gevolgen echt duidelijk worden.
1.2 afbeelding
Paracelsus (1493-1541): “alles is gif, en niets is zonder gif. De dosis maakt het verschil tussen gif en medicijn.”
Te zien
Organisme
Of een stof al dan niet giftig is, hangt onder meer af van het organisme. Zo bevat cacao een stof die
onschadelijk is voor de mens, maar heel gevaarlijk voor honden. Een reep pure chocolade kan voor een
kleine hond al fataal zijn.
1.3 hond (opgezet) en stuk chocolade (replica)
Te zien
Hoeveelheid
Of een stof giftig is, hangt onder andere af van de hoeveelheid die ervan wordt ingenomen. Zo bevatten aardappelen een
stof die in kleine hoeveelheden niet giftig is voor de mens. Maar wie meer dan 5 kilo aardappelen in
één keer eet, kan wel ziek worden. Opgelet! Groene of slechte stukken bevatten soms méér gif en
verwijder je maar beter.
1.3 berg aardappelen op een bord (sculptuur)
Te zien
Mate van blootstelling
Of een stof giftig is, hangt onder andere af van de mate van blootstelling. Zo is één sigaret niet
dodelijk, maar regelmatig roken gedurende een lange periode kan dat wel zijn. De gedroogde
tabaksbladeren in sigaren en sigaretten bevatten immers onder andere het gif nicotine. Het
zorgt voor een prettig gevoel, waardoor mensen er steeds meer van willen.
1.3 zes pakjes sigaretten uit respectievelijk 1945, 1957, 1974,
1982, 1999, 2004
Te zien
8
Gif - didactisch dossier
Zone 2: Gif om te overleven
Dieren moeten niet alleen aan eten raken, ze moeten ook uit de klauwen van andere dieren blijven. Heel wat soorten
gebruiken daarvoor een uiterst efficiënt en vernuftig wapen. Dat wapen is gif.
Twee groepen van giftige dieren
Er zijn twee grote groepen van giftige dieren. De eerste groep dient gif toe door te bijten of te steken. Zo komen ze aan
voedsel of verdedigen ze zich tegen aanvallers. De dieren in de tweede groep vergiftigen hun belager pas als ze worden
aangeraakt of opgegeten.
2.1 Op tekstpaneel
foto’s van vogelspin, schorpioen, zeeslang, gifkikker en langhoornkoffervis
Te zien
2.2 Film
‘Gif in de natuur’ – duur: 2min 56sec – commentaar naar keuze in 4 talen, telkens ook ondertiteld – productie:
Grupo Atrox
Zone 3: Een kostbaar goedje
Giftige dieren springen zuinig met hun gif om. Ze proberen vijanden eerst te waarschuwen en weg te jagen. Pas als dat
niet lukt, gaan ze tot actie over.
Onschatbare waarde
Giftige dieren hebben hun gif nodig om te overleven. Zonder gif raken ze niet aan eten of kunnen ze zichzelf niet beschermen
tegen vijanden. Ze doen er dan ook alles aan om geen gif te verspillen, want nieuw gif maken kost heel wat energie en
tijd. Slangen doen er bijvoorbeeld weken over om hun voorraad weer aan te vullen. Ze zullen dan ook zelden al hun gif
opgebruiken.
Signalen als waarschuwing
Giftige dieren hebben angstaanjagende manieren om hun vijanden af te schrikken, van felle kleuren tot enge geluiden of
dreigende bewegingen. Maar er zijn ook ongevaarlijke dieren die zich vermommen als gevaarlijke soorten om hun vijanden
te misleiden. Die manier van nabootsen heet ‘mimicry’. Ontdek zelf hoe de dieren in deze tentoonstelling hun aanvallers
waarschuwen!
3.1 vivarium
Texaanse ratelslang (Crotalus atrox)
Te zien
3.2 vivarium
gewone pofadder (Bitis arietans)
3.3 Op tekstpaneel
foto’s over mimicry: zweefvlieg (niet giftig) vs wesp
(giftig) – melkslang (niet giftig vs harlekijnkoraalslang
(giftig).
3.4 Film
‘Afschrikkingsmechanismen’ (aposematisme) – duur
1min 44sec – commentaar naar keuze in 4 talen,
telkens ook ondertiteld – productie: Grupo Atrox
Crotalus atrox
Gif - didactisch dossier
9
Zone 4: Raak me niet aan
Sommige dieren vergiftigen hun belager enkel als ze worden aangeraakt of opgegeten. Ze maken het gif zelf aan of
verkrijgen het via hun dieet. Hun felle kleuren zijn een waarschuwing.
Amfibieën
Veel kikkers, padden en salamanders hebben hun voortbestaan aan gif te danken. Als ze bedreigd worden, scheiden ze gif
af via de huid. Vaak spuwen belagers een ingeslikt amfibie gewoon weer uit en laten ze het vanaf dan met rust. Amfibieën
zijn meestal onschadelijk voor de mens, al zijn er uitzonderingen. Het gif van 1 goudgele pijlgifkikker kan 10 volwassen
mannen doden.
4.1. vivarium
Blauwe pijlgifkikker (Dendrobates azureus)
Te zien
4.2 vivarium
Wasachtige apenkikker (Phyllomedusa sauvagii)
4.3 vivarium
Dendrobates azureus
Phyllomedusa sauvagii
Goudgele pijlgifkikker (Phyllobates terribilis)
4.4 vivarium
Chinese vuurbuikpad (Bombina orientalis)
4.5 vivarium
Chinese vuurbuiksalamander (Hypselotriton orientalis)
4.6 vitrinekast
• Gewone pad (Bufo bufo), bewaard op alcohol
• Vuursalamander (Salamandra salamandra), bewaard op alcohol
Vogel
Hypselotriton orientalis
We kennen 3 giftige vogelsoorten. Ze behoren alle drie tot het geslacht Pitohui en leven in Nieuw-Guinea. Achter hun fraaie
kleuren schuilen giftige veren en een giftige huid. Nochtans maken de pitohuis zelf geen gif aan. Ze halen het uit de kevers
die ze eten. Het gif is hun verdediging tegen parasieten, slangen en roofvogels.
4.7 vitrinekast
Bonte pitohui (Pitohui Kirhocephalus), opgezet exemplaar
Te zien
Pitohui Kirhocephalus
Vissen
De meeste giftige vissen verdedigen zich door te steken, maar soms gaat het ook anders. Kogelvissen en sommige
egelvissen vergiftigen hun belager pas als ze worden opgegeten. Het gif zit in hun organen of hun huid. Ze hebben dan
ook maar weinig vijanden te vrezen.
4.8 vitrinekast
• Reuzenkogelvis (Arothron stellatus)
Te zien
•
10
- In normale toestand (bewaard op alcohol)
- In opgezwollen toestand (opgezet exemplaar)
Bruine egelvis (Diodon holocanthus)
- In normale toestand (bewaard op alcohol)
- In opgezwollen toestand (opgezet exemplaar)
Gif - didactisch dossier
Arothron stellatus - Diodon holocanthus
Zone 5: Een steek met gevolgen
Sommige giftige dieren dienen gif toe door te steken. Ze gebruiken gif als verdediging of om aan voedsel te raken. Ze
hebben het nodig om in leven te blijven.
Insecten
Bijen, wespen en hommels zijn geen onbekenden voor ons. Hoe klein ze ook zijn, hun steek kan flink pijn doen. Dat komt
doordat ze bij het steken gif inspuiten met hun angel. Dat gif zit opgeslagen in het gifzakje. Alleen vrouwtjes hebben een
angel en kunnen dus een belager steken. Ook sommige soorten wantsen kunnen steken, zij doen dat met hun steeksnuit.
5.1 schematische tekening
Bij met aanduiding angel en gifzakje
Te zien
5.2 Vitrinekast
•
•
•
Dwarsdoorsnede honingbij (Apis mellifera): vergroot model
Duitse wesp (Vespula germanica): vergroot model
Bewaardoos met 7 opgezette bijen en wespen van de orde Hymenoptera:
- 2 exemplaren van Polistes gallica (plooivleugelwesp)
- 1 exemplaar van Apis mellifica (honingbij)
- 2 exemplaren van Bombus terrestris (aardhommel)
- 1 exemplaar van Pepsis gigas (spinnendoder)
- 1 exemplaar van Xylocopa violacea (blauwzwarte houtbij)
Apis mellifera - Vespula germanica
5.3 vivarium
Roofwants (Platymeris biguttatus)
5.4 vivarium
Reuzewaterwants (Lethocerus sp.)
Schorpioenen
Platymeris biguttatus
Schorpioenen hebben een slechte reputatie. Onterecht, want een steek van de meeste soorten is onschuldig. Slechts 30
van de 1500 soorten zijn dodelijk voor de mens. Schorpioenen maken gif aan in de gifklier en dienen het toe via hun stekel.
De meeste schorpioenen hebben grote scharen waarmee ze hun prooi (insecten, spinnen) verscheuren. Pas als dat fout
loopt, verlammen ze de prooi met hun gifstekel.
5.5 schematische tekening
schorpioen met aanduiding gifklier en stekel
Te zien
5.6 vivarium
roodklauwschorpioen (Pandinus cavimanus)
Vissen en zeedieren
Pandinus cavimanus
Er zijn talloze giftige vissen. Sommige stelen de show met intense kleuren, waarmee ze hun vijanden waarschuwen.
Andere zijn experts in camouflage en houden zich schuil in het zand. Als je erop stapt, wacht je een pijnlijke of zelfs
dodelijke verrassing. Allemaal gebruiken ze stekels om zich te verdedigen of te jagen. Zodra er druk op de stekels komt,
wordt er gif uit de gifklieren geperst.
Naast vissen zijn er nog heel wat andere giftige zeedieren. Kwallen en anemonen, bijvoorbeeld. Zodra de netelcellen in hun
tentakels worden geprikkeld, schieten er harpoentjes naar buiten die gif inspuiten in de huid van de prooi of belager. Ook
sponzen, koralen en zeeslakken zijn giftig. Het gif van de meeste zeedieren is onschadelijk voor de mens, slechts
enkele soorten kunnen dodelijk zijn, zoals de kegelslak en de Australische zeewesp.
Gif - didactisch dossier
11
5.7 schematische tekening
Vis met aanduiding stekels en gifklieren
Te zien
5.8 schematische tekening
Kwal met aanduiding netelcellen en harpoentjes
5.9 Vitrinekast
•
Dieren Belgische kust
- Kleine pieterman (Echiichtys vipera), bewaard op alcohol
- Oorkwal (Aurelia aurita), bewaard op alcohol
Dieren koraalrif
- Steenvis (Synanceia verrucosa), bewaard op alcohol
- Gewone koraalduivel (Pterois volitans), bewaard op alcohol
- Blauwgestipelde pijlstaartrog (Taeniura Lymma), bewaard op alcohol
- Kegelslak (Conus geographus): 3 lege schelpen
- Tapijtanemoon (Stichodactyla gigantea), bewaard op alcohol
•
Kwal
Vogelbekdier
Het vogelbekdier is het enige gekende zoogdier dat gif toedient via een steek. Alleen de mannetjes zijn giftig. Aan beide
achterpoten hebben ze een holle spoor die verbonden is met een gifklier. Het vogelbekdier gebruikt zijn gif vooral tijdens
de paartijd, als hij met andere mannetjes vecht om een vrouwtje. Hij klemt dan zijn achterpoten rond de tegenstander en
duwt de sporen naar binnen.
5.10 schematische tekening
Vogelbekdier met aanduiding holle spoor in achterpoot en
gifklier
Te zien
5.11 Vitrinekast
Opgezet exemplaar van een vogelbekdier (Ornithorhynchus
anatinus)
Ornithorhynchus anatinus
Zone 6: Een giftige beet
Sommige giftige dieren steken niet, maar bijten. Hun gif beschermt hen tegen belagers of kan een prooi verzwakken,
verlammen of doden. Giftige dieren hebben hun gif dus nodig om te overleven.
Slangen
Van de meer dan 3000 soorten slangen zijn er maar 450 giftig. Toch maken gifslangen jaarlijks de meeste menselijke
slachtoffers, na de muggen. Het gif zit opgeslagen in gifklieren achter het oog. Via een kanaaltje loopt het naar de
holle giftanden in de bovenkaak. Die functioneren als vlijmscherpe injectienaalden. Slangen gebruiken gif om hun prooi
(knaagdieren, vogels …) te verteren.
6.1 schematische tekening
Slangenkop met aanduiding van gifklieren, gifkanaaltje en holle giftanden
Te zien
6.2 vitrinekast
Indeling van de slangen volgens hun gebit met:
• 4 vergrote halfmodellen van slangenkoppen
12
Gif - didactisch dossier
•
Schematische tekeningen van vier types gebit: aglyph,
opistoglyph, proteroglyph en solenoglyph
6.3 vivarium
Schlegels groefkopadder (Bothriechis schlegelii)
6.4 vivarium
Wipneusslang (Philodryas baroni)
6.5 vivarium
Gaboen pofadder (Bitis gabonica)
Bothriechis schlegelii
6.6 vitrinekast
2 modellen van de gewone adder (Vipera berus)
Octopussen
De beet van een octopus is zelden dodelijk voor de mens, maar er zijn
uitzonderingen. Het gif van blauwgeringde octopussen doodt binnen de paar
minuten. Octopussen hebben maar één hard lichaamsdeel: hun bek, die
wat op de snavel van een vogel lijkt. Met die bek verbrijzelen en vergiftigen
ze hun prooi (kreeften, krabben, mosselen …). Het gif komt uit de gifklier en
dient om de prooi te verlammen.
Philodryas baroni
6.7 schematische tekening
Octopus met aanduiding van bek en gifklier
Te zien
6.8 vitrinekast
Twee exemplaren van Blauwgeringde octopus (Hapalochlaena
lunulata), bewaard op alcohol
Hagedissen
Over de giftigheid van varanen en sommige soorten leguanen bestaat nog
discussie. Zeker is dat de komodovaraan giftig is, net als de korsthagedissen.
Hagedissen hebben geen giftanden, maar brengen het gif in de wonde door
krachtig te kauwen. Het gif wordt aangemaakt in de gifklieren en vloeit van
daar in de mond, waar het gemengd wordt met speeksel. Via groeven in de
ondertanden komt het in de wonde.
Bitis gabonica
6.9 schematische tekening
Te zien
Hagedis met aanduiding van gifklieren en groeven in de
ondertanden
6.10 vivarium
Heloderma suspectuus
Gilamonster (Heloderma suspectuus)
6.11 vivarium
Glauert’s varaan (Varanus glauerti)
Zoogdieren
Giftige zoogdieren zijn zeldzaam. Er zijn maar vier soorten bekend die gif
toedienen door te bijten. Allemaal hebben ze gifklieren, maar de manier
waarop ze hun gif inbrengen is verschillend. Solenodons gebruiken
giftanden en vampiervleermuizen hun tong. Bij spitsmuizen en plompe lori’s
komt het gif via het speeksel. Waarvoor ze het gif gebruiken is nog niet bij
elk dier duidelijk.
Varanus glauerti
Gif - didactisch dossier
13
6.12 foto’s
Plompe lori, vampiervleermuis, spitsmuis en agouta
Te zien
6.13 vitrinekast
•
•
•
•
Agouta (Solenodon paradoxus), opgezet exemplaar
Grote plompe lori (Nyctiabus cougang), opgezet exemplaar
Kortstaartspitsmuis (Blarina brevicauda), opgezet exemplaar
Ruigpootvampier (Diphylla ecaudata), opgezet exemplaar
Spinnen
Spinnen zijn de grootste nachtmerrie van heel wat mensen. Nochtans zijn
maar een paar spinnensoorten gevaarlijk voor de mens. Bovendien komen
die niet voor in onze streken. Alle spinnen hebben gifklieren die verbonden
zijn met holle giftanden. Die giftanden staan in de gifklauwen. Het gif verdooft
de prooi (insecten) en maakt ze vloeibaar, zodat de spin ze kan opzuigen.
vivarium
6.14 schematische tekening
Spin met aanduiding gifklieren, giftanden en gifklauwen
Te zien
6.15 vivarium
Zigzag-boomvogelspin (Poecilotheria fasciata)
6.16 vivarium
Roodknievogelspin (Brachypelma smithi)
6.17 vivarium
Witknievogelspin (Acanthoscurria geniculata)
Acanthoscurria geniculata
6.18 vivarium
Cyaanblauwe vogelspin (Chromatopelma cyaneopubescens)
6.19 vivarium
Zwarte weduwe (Latrodechus sp.)
Duizendpoten
De duizendpoten hier bij ons zijn vaak niet groter dan een paar centimeter.
Maar dat is niet overal zo. De grootste duizendpoot is wel 30 centimeter
lang. Sommige grote, tropische soorten gebruiken gif om hun prooi (insecten,
spinnen, wormen …) te doden. Van de gifklieren loopt het gif in twee sterke
gifkaken. Die gifkaken zijn ontstaan uit de voorste poten en worden daarom
ook gifpoten genoemd.
Chromatopelma cyaneopubescens
6.20 schematische tekening
Duizendpoot met aanduiding van gifklieren en gifkaken
6.21 vivarium
Te zien
Duizendpoot (Scolopendra subspinides)
Scolopendra subspinides
14
Gif - didactisch dossier
Zone 7: de dierenverzorger
Hoe worden de giftige dieren verzorgd en wat eten ze? Waar wordt tegengif bewaard en hoe wordt het gemaakt? Wat zijn
de taken van de dierenverzorger? Ontdek het hier!
Etenstijd
Elke diersoort krijgt aangepast en gevarieerd voedsel. Dat betekent dat er heel wat tijd kruipt in het eten klaar maken.
Gelukkig hoeft niet elk dier elke dag te eten! De verzorger moet erg op hygiëne letten zodat de dieren niet ziek worden.
De voedingsbakjes van de verschillende dieren mogen bijvoorbeeld niet zomaar van het ene naar het andere terrarium
verplaatst worden.
7.1 Film
Te zien
‘Eten’ – duur: 5min 31sec – film over verschillende dieren die gif gebruiken om een prooi te doden via beet of
steek - commentaar naar keuze in 4 talen, telkens ook ondertiteld – productie: Grupo Atrox
De ruimte van de dierenverzorger
Dit is de ruimte van de dierenverzorger. Hij geeft alle dieren aangepaste
verzorging en bijzondere aandacht. Alleen al het eten klaarmaken
neemt veel tijd in beslag, omdat elke soort ander voedsel krijgt. Hij
haalt ook bij de verschillende dieren de uitwerpselen weg en controleert
dagelijks de belichting, de temperatuur en de luchtvochtigheid.
7.2 Atelier van de dierenverzorger met grote
inkijkramen.
Te zien
In de ruimte staan nog andere vivaria (met Ceylon
groefkopadder, bijengifkikker, reuzewaterwants, roofwants,
koningspython, melkslang, monocle cobra, schorpioenen en spinnen.
In het atelier is ook te zien:
• Overzicht van het materiaal dat de dierenverzorger gebruikt tijdens zijn werk
• Film: ‘de verzorger aan het werk’ – commentaarloze film
Voorzichtig
Wie met giftige dieren werkt, moet ervoor zorgen dat hij niet gebeten of gestoken wordt. De dierenverzorger neemt dan ook
een heleboel voorzorgsmaatregelen en gaat zeer zorgzaam en geconcentreerd te werk. Als er toch iets misloopt, moet de
wonde meteen worden verzorgd. Bij een slangenbeet moet de verzorger zo snel mogelijk naar het ziekenhuis voor tegengif.
7.3 Film
Te zien
‘Tegengif’ – duur: 3min 41sec – over aanmaak tegengif, types gif (neurotoxines en hemotoxines en over effecten
gif op mens - commentaar naar keuze in 4 talen, telkens ook ondertiteld – productie: Grupo Atrox
Zone 8: Gif kan genezen!
Gif kan gevaarlijk zijn, maar het kan ook je leven redden. Maar liefst de
helft van onze geneesmiddelen bevatten gif uit de natuur. Nog elke dag
ontdekken we manieren waarop gif ons kan helpen.
Door de jaren heen
Gif wordt al duizenden jaren als geneesmiddel gebruikt. Maar pas in de
20e eeuw zijn we de werking van gif echt beginnen te begrijpen. Van
dan af konden we het doelbewust verwerken in medicijnen. Hoe wisten
de mensen vroeger dan hoe ze het gif konden gebruiken? Gewoon,
door te proberen. Dat liep natuurlijk heel vaak mis.
Gif - didactisch dossier
15
Planten met karakter
De meeste giftige planten zien er onschuldig uit. Maar schijn bedriegt! Van het gif van sommige planten val je binnen het
uur dood neer. En toch kan datzelfde gif mensen helpen genezen. De planten gebruiken het gif als verdediging tegen
hongerige insecten en andere dieren. De mens verwerkt het in kleine dosissen in heel wat medicijnen. Het onderzoek naar
plantengif ontwikkelt zich nog elke dag.
8.1 taxus (Taxus baccata)
Alle delen van de taxus bevatten het krachtige gif taxine, behalve het
vruchtvlees van de rode schijnbessen. Taxine heeft bij de mens een
verlammend effect op het hart en de ademhaling.
Gebruik nu: chemotherapie
Gedroogde tak taxusplant – foto plant – foto snoeien van
taxus – doos en flesje medicijn Taxotere
Te zien
Taxus baccata
8.2 vingerhoedskruid (Digitalis purpurea)
De volledige plant is giftig. Hij kan leiden tot hartritmestoornissen,
braken en buikloop. Je raakt vingerhoedskruid dus beter niet aan
zonder handschoenen.
Gebruik vroeger: hartmedicatie
Gebruik nu: hartmedicatie
Gedroogde plant en bloemen vingerhoedskruid – foto plant
– medicijnflesjes Alomar en Digalène (gebruik vroeger) –
medicijndoosje Lanoxin (gebruik nu)
Te zien
Digitalis purpurea
8.3 wolfskers (Atropa belladonna)
De hele plant is extreem giftig. De bessen zien er erg verleidelijk uit,
maar voor een klein kind zijn een paar bessen al dodelijk. Toch wordt
wolfskers al eeuwenlang gebruikt in de geneeskunde.
Gebruik vroeger: atropine, een van de gifstoffen van wolfskers, gebruikt
voor uiteenlopende aandoeningen, van maagpijn en verstopping tot
keelpijn, bronchitis en jeuk.
Gebruik nu: atropine als voorbereiding op anesthesie, bij
hartritmestoornissen en om de pupil te verwijden bij oogonderzoeken.
Gedroogde plant wolfskers – foto plant met bessen – tube
zalf ‘Pomada Belladona’, doosje medicijn Laxacold en flesje
met o.a. belladona-extract (gebruik vroeger) – flesje en
doosje medicijn met atropine (gebruik nu)
Te zien
8.4 slaapbol (Papaver somniferum)
Atropa belladonna
Alle delen van de plant zijn giftig, behalve de zaden. Het gif leidt tot verdoving, verminderde hartwerking en vertraagde
ademhaling. Het gedroogde melksap van de uitgebloeide slaapbol kennen we als opium. Gezuiverde opium levert morfine
en codeïne op, chemisch bewerkte morfine wordt heroïne. Al die stoffen zijn verslavend, maar ook zeer nuttig voor de
geneeskunde. De bolpapavers die bij ons groeien bevatten echter amper opium.
Gebruik vroeger: opium; paregoric (oplossing van opium en alcohol) bij diarree, als hoestmedicijn en om prikkelbare
kinderen te kalmeren; heroïne (als alternatief voor morfine in hoestdranken)
Gebruik vroeger en nu: morfine (pijnstiller), codeïne (hoestdrankjes)
16
Gif - didactisch dossier
Te zien
Gedroogde plant met bloem van slaapbol – foto papaverteelt
– flesje paregoric, flesje ‘Gwajenol’ obv heroïne (gebruik
vroeger) – doosjes medicijnen met codeïne, doosje met
morfine in ampullen, flesje met morfine-sulfaat (gebruik
vroeger en nu)
Uit de aarde
Mineralen zijn vaste stoffen die in de aardkorst zitten. Ze komen onder
andere naar boven door vulkaanuitbarstingen of doordat de mens ze
uit de aarde haalt. Sommige mineralen zijn giftig, maar bij de meeste werkt het gif pas als je er lange tijd mee in contact
komt. Giftige mineralen worden niet zo vaak meer gebruikt in de geneeskunde.
8.5 kwik
Het giftige metaal kwik wordt vooral gewonnen uit het mineraal cinnaber. Het verdampt bij kamertemperatuur. Wie het
inademt kan onder andere darmklachten krijgen. Bij hoge blootstelling kan de schade blijvend zijn.
Gebruik vroeger: tegen syfilis
Nu: gebannen voor medisch gebruik
Foto kwik (vloeibaar) – mineraal cinnaber – flesje en doosje van medicijn met kwik - flesje antisepticum met kwik
Te zien
8.6 arseen
Het giftige metaal arseen wordt vooral gewonnen uit het mineraal arsenopyriet. Een hoge
dosis is direct dodelijk. Langdurige blootstelling aan een lage dosis kan onder andere
kanker en hersenschade veroorzaken.
Gebruik vroeger: tegen syfilis
Gebruik nu: kankerbehandeling voor van een specifiek type acute myeloïde leukemie,
een soort bloedkanker.
Foto mineraal – mineraal arsenopyriet – doosje ampullen met arseen – flesje
tonic met arseen
Te zien
8.7 radium
Radium is een metaal dat ontstaat uit het verval van uranium. Het valt op zijn beurt uit
elkaar in het edelgas radon. De drie stoffen zijn extreem giftig en radon wordt als gas
bovendien makkelijk ingeademd. Dat verhoogt de kans op longkanker. Uranium, radium
en radon zijn ook radioactief, de straling die ze uitzenden is bijzonder schadelijk en kan
wijzigingen in het DNA veroorzaken.
Vroeger gevaarlijke rage: Tot eind jaren 1930 was radium een echte hype als basis voor
allerlei radiumbehandelingen.
Gebruik nu: kankerbestrijding
Foto uraniumerts – flesje ‘Fimol Busto’ en reclameflyer ervoor – prentkaart
hotel met uraniumtherapie – reclame voor radioactieve kompressen
Te zien
mineraal
Gif - didactisch dossier
17
Dieren die je leven redden
Het gif van dieren zit zo vernuftig in elkaar dat het van onschatbaar belang is voor de geneeskunde. Hetzelfde gif dat kan
doden of verwonden, kan in de juiste dosis levens redden. Op dit moment staat het onderzoek naar dierlijk gif nog in de
kinderschoenen, maar de toekomst is veelbelovend. Helaas dringt de tijd: veel giftige diersoorten zullen er later misschien
niet meer zijn om ons te helpen…
8.8 vivarium met Druppelpad (Rhaebo guttatus)
8.9 vivarium met Koperkop (Agkistrodon contortrix)
Te zien
8.10 vivarium met Koningscobra (Ophiophagus hannah)
Bacteriën - klein maar krachtig
De meeste bacteriën zijn onschadelijk of zelfs nuttig. Maar sommige kunnen gifstoffen aanmaken,
zoals Clostridium botulinum. Die komt voor in bedorven voedsel en produceert het dodelijkste gif ter
wereld. 2 gram (een half suikerklontje) kan 15 miljoen mensen doden. In een minuscule dosis wordt
het gif gebruikt in de cosmetische chirurgie, om mensen tijdelijk van rimpels af te helpen door de
gezichtsspieren te verlammen.
Pittige paddenstoelen
Giftige paddenstoelen worden niet vaak gebruikt in de geneeskunde. Meestal zijn hun eetbare
neefjes beter geschikt voor medicijnen, al is het onderzoek naar paddenstoelen volop aan de gang.
Giftige en eetbare paddenstoelen groeien vaak gewoon naast elkaar en het is erg moeilijk het
verschil te zien. Eraf blijven is dus de boodschap!
Foto’s van gelijkende paddenstoelsoorten, de ene giftig, de andere ongevaarlijk:
Karbolchampignon (giftig) tgo gewone weidechampignon
Groene knolamaniet (giftig) tgo gerimpelde russula
Te zien
18
Gif - didactisch dossier
Clostridium botulinum
4. Om meer te weten
4.1 Gifstoffen
Een gif is elke stof die een organisme schade kan berokkenen. Hoewel het begrip gif
voornamelijk voor bepaalde (organische) chemische verbindingen wordt gebruikt, kunnen
ook vele radioactieve stoffen als een gif beschouwd worden. Hoeveel schade een stof kan
toebrengen hangt onder andere af van de hoeveelheid, het soort organisme en de mate
en wijze van blootstelling. Gif kan snel werken of het kan jaren duren voordat de gevolgen
duidelijk worden.
Zoals Paracelsus (1493-1541) het al aangaf: “Dosis sola facit venenum” (alleen de
hoeveelheid maakt het vergif), kan vrijwel elke stof schadelijk zijn als die in een overmatige
dosis voorkomt. Zelfs water kan giftig zijn als je er teveel van inneemt op een relatief korte
periode. Dan verstoort water namelijk de osmotische regeling in het bloed. Hierdoor worden
de rode bloedcellen vernietigd en komt er kalium in het lichaam terecht. Dat kan leiden tot
een hartstilstand. Dus voor iedere giftige stof geldt er een drempelwaarde waaronder het
(nog) geen schadelijk effect heeft op een organisme. Meer zelfs, vele soorten gif hebben
in lage doseringen een farmaceutische werking en kunnen dus als
geneesmiddel ingezet worden. De drempelwaarde van een giftige stof kan
per organisme ook anders zijn. Zo is theobromine, een (pseudo)alkaloïde
(natuurlijke, stikstof bevattende verbinding), die in chocolade voorkomt voor
de mens onschadelijk, maar voor honden zeer giftig.
Paracelsus
In de natuur zijn er veel dieren, planten en bacteriën die zulke giftige stoffen bevatten, aanmaken of gebruiken. Daarnaast
kan je ook in sommige mineraalertsen gif tegenkomen (zoals kwikertsen en arseenertsen). Sommige diersoorten gebruiken
gif om makkelijker een prooi te kunnen vangen, andere om zich tegen aanvallers te verdedigen. Giftige planten gebruiken
het meestal om zich te beschermen tegen het aanvreten door insecten of andere dieren.
Ieder vergif is gebaseerd op de ontregeling van een chemisch proces in het lichaam. Op basis van de verschillende
manieren waarop giffen werkzaam zijn, kan je drie hoofdtypes onderscheiden:
Hemotoxines
Het woorddeel ‘hemo’ in medische samenstellingen verwijst naar het bloed. Een hemotoxine is dan ook een gif dat vooral
de bloedcellen in het bloed aantast en afbreekt, maar daarnaast ook bloedvaatwanden, beenmerg en lichaamsweefsels.
Het heeft ook vaak een vernietigende invloed op de bloedstolling: hemotoxine kan het fibrinogeen (stollingsfactor I) uit
het bloedplasma verwijderen en ook de bloedplaatjes (trombocyten) vernietigen. Soms heeft hemotoxine geen bloed
verdunnende, maar net een bloed stollende werking.
Bij de bloed verdunnende werking ontstaan er hevige interne bloedingen en treedt er schade op aan belangrijke weefsels
en vitale organen. Op termijn leidt dit tot het falen van lever, nieren, longen en het hart. Ook hersenbloedingen zijn mogelijk.
Bij de bloed stollende werking begint het bloed stroperig te worden met opstoppingen tot gevolg. De doorbloeding van
spieren en weefsels lukt dan niet meer. Beide werkingen van hemotoxine zijn dan ook sterk levensbedreigend.
Hemotoxine werkt vrij langzaam en de eerste, milde symptomen van
vergiftiging treden pas op na een paar uur: je voelt je misselijk, je
krijgt hoofdpijn en je raakt wat verward. Het echt vernietigende effect
van hemotoxine, met vaak hevige interne bloedingen, treedt meestal
pas na 24 uur op. Is er geen onmiddellijke behandeling dan kan er
veel schade aan weefsels en organen worden aangericht. Zonder
behandeling zullen de bloedingen verder gaan waardoor je ook uit
lichaamsopeningen begint te bloeden. Dit alles gaat gepaard met helse
pijnen. De dood treedt dan meestal binnen de drie dagen in.
Vooral de slangen uit de familie van de adders en de ratelslangen
(Viperidae) beschikken over hemotoxine als gif. Ook enkele
schorpioensoorten en spinnensoorten scheiden hemotoxisch gif af.
ratelslang
Gif - didactisch dossier
19
Neurotoxine
Deze gifstoffen tasten de normale werking van het zenuwstelsel aan. Neurotoxines verstoren de impulsoverdracht via
neurotransmitters bij de synapsen tussen de verschillende zenuwcellen. Ze blokkeren die overdracht of versterken het juist.
Neurotoxines grijpen dus vooral in op de communicatie binnen het zenuwstelsel en tussen het zenuwstelsel en organen,
spieren en andere lichaamsdelen.
Sommige neurotoxines kunnen niet doorheen de bloed-hersenbarrière zodat ze alleen het perifere zenuwstelsel verstoren,
andere kunnen wel door die barrière en tasten dan ook het centrale zenuwstelsel in de hersenen aan. Hoe dan ook zorgt de
verstoring ervoor dat het zenuwstelsel (deels) uitvalt of net overactief wordt. Dat leidt vooral tot verslapping of verkramping
van spieren door de ontregelde impulsoverdracht tussen de zenuwcellen en de spiercellen. Dit verlammende effect is
meestal fataal voor de longen en het hart van de prooi die het slachtoffer is van een beet of steek.
Neurotoxines werken zeer snel, maar het effect hangt sterk af van de toegediende hoeveelheid, de wijze van toediening en
de staat van gezondheid van het slachtoffer. Bij een beet of steek voel je als slachtoffer eerst niet veel pijn. Daarna krijg je
last van loomheid, misselijkheid, hevige hoofdpijn; je zicht vertroebelt; je verliest het gevoel in je lippen; je kan nog moeilijk
slikken…
Al snel volgen problemen met je ademhaling en duiken hartritmestoornissen op. Dit kan gepaard gaan met spierkrampen,
braakneigingen, verlammingsverschijnselen of hevige spierspasmen. Bij een hoge dosis kan dit gif leiden tot het uitvallen
van de longfunctie en/of tot een hartstilstand met de dood tot gevolg. Overleef je zulke vergiftiging dan hou je er vaak ernstige
neurologische afwijkingen aan over. Snelle actie en behandeling is dus
nodig bij vergiftiging, maar helaas bestaat voor de meeste neurotoxines
geen tegengif .
Bij de slangen gebruiken vooral de cobra’s, mamba’s en
koraalslangen (de familie Elapidae) sterke biologische neurotoxines.
Ook bij bepaalde soorten kikkers, spinnen, schorpioenen kan je die
aantreffen. Ook de bekende kogelvis is berucht voor zijn neurotoxines.
Neurotoxische alkaloïden komen vooral voor bij bepaalde plantenen paddenstoelsoorten. Bacteriën produceren dan weer eiwitten met
neurotoxische werking.
cobra
Cytotoxine
Cytotoxine is een minder vaak voorkomend type gif. Zulke gifstoffen vallen bepaalde lichaamscellen zoals bloed- en
huidcellen rechtstreeks aan. Door een gebrek aan zuurstof en voedingsstoffen sterven die lichaamscellen spontaan af
(necrose) met ook ernstige gevolgen voor de ermee gepaard gaande lichaamsweefsels en organen. Omdat het vocht en
de inhoud van de cellen in het lichaam terecht komen, ontstaan er zwellingen op de plaats waar het gif zich bevindt (de
plaats van de beet). Dit gaat gepaard met hevige pijn en lokale blaren en (interne) bloedingen. In sommige gevallen zijn
cytotoxines fataal voor het organisme.
Bepaalde slangensoorten, zoals de gewone pofadder (Bitis arietans
– zie in de tentoonstelling) en bepaalde spinnensoorten, zoals de
vioolspin (Loxosceles reclusa), maken gebruik van cytotoxines. Bij
een beet krijg je dus de voormelde symptomen. Deze kunnen gepaard
gaan met misselijkheid, braakneigingen, een vreemde, synthetische
smaak in de mond, verlies van bewustzijn…
4.2 Tegengif (voor slangenbeten)
Bitis arietans
Een tegengif (antidotum, antivene, antiserum) doet de werking van
een gif aanwezig in het bloed of lichaam van een slachtoffer vertragen
of verzwakken of kan die zelfs volledig neutraliseren. Vaak is zo een tegengif op zichzelf ook een (mild) giftige substantie.
De meeste gifstoffen hebben geen specifiek tegengif, maar worden behandeld met een tegengif met een breed spectrum.
Zulke tegengiffen werken tegen allerlei soorten vergif. Zo een breedspectrumtegengif kan een gifstof binden, de werking
van een gifstof blokkeren (als antagonist) of de opname van het gif door het bloed verhinderen. Soms kan een bepaald
soort gif enkel met een heel speciaal tegengif aangepakt worden. Dan is er sprake van tegengif met een smal
spectrum of specifieke werking. Dat is meestal het geval voor slangengif.
20
Gif - didactisch dossier
De mens is voor geen enkele gifslang een natuurlijke prooi. Slangen bijten wel mensen, maar enkel als zij zich bedreigd
voelen of als er op ze gestapt wordt. De dodelijkheid van een slangenbeet hangt af van veel factoren: de soort gifslang, of
ze al dan niet volwassen is, het meer of minder diep in de huid indringen van de giftanden, de hoeveelheid ingespoten gif,
de (zwakke) gezondheid van de gebeten persoon, de grootte van de gebeten persoon…
Ben je gebeten door een gifslang dan moet je snel handelen: je kan proberen de bloedstroom af te binden waar je gebeten
bent, jijzelf of iemand anders kan proberen het gif uit de beetwonde te zuigen en uit te spuwen (zolang je in je mond
geen wondjes hebt, kan het gif daar geen kwaad). Maar het allerbelangrijkste is zo snel mogelijk een specifiek tegengif
toegediend te krijgen. Slangengif is meestal een mengeling, maar veelal overheerst een bepaald type gif (hemotoxine,
neurotoxine of cytotoxine).
Tegengif maken voor slachtoffers van gifslangen is een complex proces waar gespecialiseerde laboratoria wereldwijd
onderzoek naar doen. Slangengif bevat namelijk eiwitten of enzymen met een zeer bijzondere werking. Omdat het gif vaak
per verwante groep gifslangen, of soms zelfs per soort, een andere samenstelling heeft, moeten er zeer veel specifieke
soorten tegengif ontwikkeld worden. De onderzoekscentra gebruiken daarbij steeds het slangengif zelf als basis voor het
antidotum.
In de natuur worden daartoe gifslangen gevangen om ze daarna in een gecontroleerde omgeving te brengen en te
verzorgen. Eenmaal de slangen gewend zijn aan hun nieuwe levensomstandigheden, kunnen ze ‘gemolken’ worden.
Hiervoor nemen laboratoriummedewerkers de kop van de gifslang stevig vast waarbij ze de slang doen bijten in een
speciaal stukje stof of folie dat over een potje of beker is gespannen. Het geproduceerde gif druppelt het potje in. Dit
‘melken’ van de slang gebeurt op regelmatige basis. Het zo verzamelde gif wordt daarna gevriesdroogd zodat het een vaste
vorm aanneemt. Zo bewaart het beter.
In de volgende stap in de productie van het tegengif wordt het gif gemengd met een zoutoplossing. Dit mengsel wordt in
een niet dodelijke dosis ingespoten bij een dier. Vooral paarden worden hiervoor gebruikt, maar ook schapen, geiten of
konijnen. Als reactie op de antigenen van het gif produceren die dieren specifieke eiwitten. Die dienen als antistoffen, ook
wel immunoglobulinen (lg) of antilichamen genoemd, tegen het gif.
De dosis gif in het mengsel wordt bij volgende inspuitingen stelselmatig verhoogd. De dieren maken als reactie steeds
meer antistoffen tegen het gif aan. Bij een paard kan de laatste inspuiting tot 50 maal de dosis gif bevatten die voor de
mens al dodelijk is! Na ongeveer 10 maanden, wanneer het paard vrijwel immuun voor het gif is geworden, tappen de
onderzoekers bloed af, tot zelfs 6 liter. Dat bloed wordt gecentrifugeerd waarna de antistoffen uit het serum van het bloed
worden gehaald. Uit die antistoffen isoleren de onderzoekers dan de actieve bestanddelen die als tegengif kunnen gebruikt
worden. Dit antidotum is meestal het enige middel dat je leven kan redden bij beten van specifieke gifslangen. Maar soms
veroorzaakt zo een beet pas vergiftigingsverschijnselen wanneer het al te laat is voor een behandeling, ook al is er een
werkzaam tegengif. Of even erg: de antistoffen van een tegengif wekken een allergische reactie op die op zijn beurt
dodelijk kan zijn.
Zie ook:
https://www.youtube.com/watch?v=e0O7Ye4OhsM
slangen melken met Freek Vonk (gekende Nederlandse presentator
van dierendocumentaires voor kinderen)
https://www.youtube.com/watch?v=zotILTAe584
Video (Engels) over melken van een ratelslang en het effect van
diens gif op mensenbloed.
Gif - didactisch dossier
21
5. Nuttige referenties
5.1 Websites
http://www.reptile-database.org/
Engelstalige database over reptielen met zeer gedetailleerde informatie. Voornamelijk gericht op taxonomie en
verspreidingsgebieden van de soorten.
http://www.antigifcentrum.be/
Concrete informatie over giftige dieren, planten en paddenstoelen. Lijst van giftige planten en paddenstoelen. Praktische
tips voor het plukken van paddenstoelen, tips om giftige planten te herkennen en nog veel meer.
http://wibnet.nl/kw/giftige-dieren-3
Verschillende korte artikels over giftige dieren. Onder andere een artikel over de giftigste dieren en het duurste gif ter
wereld.
http://www.insectidentification.org/
Engelstalige site over insecten met duidelijke foto’s en steeds een korte beschrijving van de soort.
5.2 Boeken jeugd
• Evelien de Vlieger en Jan Tytgat, Vergif & verboden producten: over gifslangen, drugshonden en dioxinekippen. Tielt:
Lannoo, 2008, 62p. (8+)
• Alexandra Parsons, De wondere wereld van de giftige dieren. Antwerpen: Standaard, 1990, 29p. (vertaald uit het
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Engels, 6+)
Tony Hyland, Dodelijke huisdieren. Leidschendam: Biblion, 2011, 46p. (vertaald uit het Engels, 10+)
Anita Ganeri, Vogelspin. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2014, 24p. (vertaald uit het Engels, 6+)
Anita Ganeri, Pijlgifkikker. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2014, 24p. (vertaald uit het Engels, 6+)
Harrison Paul, Dodelijke spinnen. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2011, 24p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Dan Greenberg, Spinnen. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2010, 48p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Stephanie Turnbull, Slang. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2015, 24p. (vertaald uit het Engels, 6+)
Gary Roham, Beestjes die doden. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2011, 32p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Anita Ganeri, Schorpioen. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2014, 24p. (vertaald uit het Engels, 6+)
Stephanie Turnbull, Komodovaraan. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2015, 24p. (vertaald uit het Engels, 6+)
Jen Green, Slangen. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2012, 32p. (vertaald uit het Engels, 8+)
David Burnie, Claire Llewellyn en Miranda Smith, Fascinerende dierenwereld. Mechelen: Baeckensbook, 2016, 80p.
(8+)
Alain M. Bergeron, Michel Quintin en Sampar, Wist je dat? Octopussen. Antwerpen: Uitgeverij Zwijsen.be, 2013, 63p.
(vertaald uit het Frans, AVI-niveau 6)
Dr. Robert Raven, Spinnen. Amsterdam: PS Holland bv, 2000, 63p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Steven Otfinaski, Spinnen. Etten-Leur: Ars Scribendi bv, 2012, 47p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Sally Morgan, Slangen. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2006, 32p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Sally Morgan, Spinnen. Etten-Leur: Ars Scribendi, 2012, 32p. (vertaald uit het Engels, 8+)
Stéphanie Ledu, Schorpioenen. Leidschendam: Biblion Uitgeverij, 2007, 30p. (vertaald uit het Frans, 8+)
5.3 Boeken volwassenen
• Ivan Hoste, Tina Casteleyn, Bart De Coninck, Rachel Demarque, Catherine Deraemaeker, Bruno De Schuiteneer,
Elisabeth Goossens, Martine Mostin en Nathalie Segers, Planten: Een andere kijk. Brussel: Impressum Meise, 2002,
178p.
• Chris Mattison, De reptielengids. Utrecht: Veltman Uitgevers, 2014, 208p. (vertaald uit het Engels)
• Eugène Bruins, Geïllustreerde terrarium encyclopedie. Lisse: Rebo Productions b.v., 2001, 320p.
22
Gif - didactisch dossier