Visbestanden op enkele beken in het Maasbekken (2002). Gerlinde Van Thuyne en Jan Breine Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer Duboislaan 14 B-1560 Hoeilaart-Groenendaal maart 2003 IBW.Wb.V.IR.2003.133 INHOUD 1. Inleiding 2. Situering 3. Materiaal en methode 4. Resultaten 4.1 Biotoopbeschrijving enFysisch en chemisch onderzoek 4.2 Resultaten en visbestandopnames 5. Bespreking 6. Gebruikte afkortingen en wetenschappelijke benamingen van de aangetroffen vissoorten 7. Referenties Kaartje 2 2 2 3 3 4 9 10 10 11 1 1. Inleiding Door het IBW werden op 11, 12 en 13 maart 2002 visbestandopnames uitgevoerd op de Jeker en haar zijbeek de Beek en de Oude Jeker en op de Ziepbeek, de Asbeek, de Kikbeek en de Zanderbeek.(Limburg). 2. Situering De Jeker ontspringt in Wallonië als de Geer. Ze komt Vlaanderen binnen in Lauw en loopt vervolgens in noordoostelijke richting door Rutten en Koninksem. In Tongeren maakt ze een bocht en loopt zuidoostelijk verder door Mal en Sluizen. Te Glons buigt ze weerom om terug in noordoostelijke richting, loopt dan deels weer in Wallonië en komt Vlaanderen opnieuw binnnen in Kanne. Van daar stroomt ze verder over de Nederlandse grens om in Maastricht uit te monden in de Maas. De Jeker werd op 4 plaatsen bemonsterd. Eveneens werd de Oude Jeker op één staalnameplaats bemonsterd en de Beek, een zijbeek van de Jeker. Naast deze beken werden ook nog enkele kleinere zijbeken van de maas bemonsterd nl. de Ziepbeek (3 staalnameplaatsen), de Asbeek, de Kikbeek en de Zanderbeek (elk op 1 staalnameplaats). Tabel 1: Situering van de staalnameplaatsen. Nr 90130150 90130300 90130350 90130400 X Y Waterloop Naam JEKER JEKER JEKER JEKER synoniemen Jeker - Geer Jeker - Geer Jeker - Geer Jeker - Geer Gemeente Tongeren Tongeren Tongeren Kanne Vloedgracht Oude Jeker Tongeren 224449 229116 231650 241971 159870 163862 161769 167087 90138100 228629 163167 OUDE JEKER 90150100 91045100 230497 240396 162093 BEEK 180072 ZIEPBEEK 91045175 243993 180074 ZIEPBEEK 91045225 245850 182547 ZIEPBEEK 91052150 239598 178054 ASBEEK Lanaken 91061100 240301 183374 KIKBEEK Maasmechelen 92041200 245771 197156 ZANDERBEEK Ziepbeek Zijpbeek Ziepbeek Zijpbeek Ziepbeek Zijpbeek Zanderbeek Diepbeek Tongeren Lanaken Situering Lauw, aan de oude molen in bos aan de bodemval Sluizen stroomopwaarts het Albertkanaal Nerem stroomopwaarts de weg Lanaken Maasmechelen Dilsen-Stokkem 1 km stroomopwaarts de monding, Bampstraat Boorsem, aan de sprokkelstraat achter de camping, voorbij de voetbalterreinen naast fietspad dat de Kasteeldreef kruist 3. Materiaal en methode Op elke staalnameplaats werden de visbestandopnames uitgevoerd door middel van elektrovisserij, de gebruikte toestellen waren van het type Deka 7000. Voor verdere beschrijving van de technische specificaties van de gebruikte apparatuur verwijzen wij naar Van Thuyne (1996). Afhankelijk van de breedte van de beek op de bemonsteringsplaats werd al wadend gevist met 1 of 2 elektroden. Op een plaats werd van op een boot bevist (zie Tabel 2). In Tabel 2 zijn de specificaties van de uitgevoerde afvissingen weergegeven 2 Tabel 2: Specificaties van de uitgevoerde afvissingen. Nummer 90130150 90130300 90130350 90130400 90138100 90150100 91045100 91045175 91045225 91052150 91061100 92041200 Datum 12-03-2002 12-03-2002 12-03-2002 12-03-2002 12-03-2002 12-03-2002 13-03-2002 13-03-2002 13-03-2002 13-03-2002 14-03-2002 14-03-2002 Beviste afstand 47 m 100 m 50 m 100 m 100 m 89 m 100 m 100 m 50 m 100 m 100 m 100 m Methode elektrovisserij wadend, 2 elektroden elektrovisserij wadend, 2 elektroden elektrovisserij wadend, 2 elektroden elektrovisserij van op de boot, 2 elektroden elektrovisserij wadend, 2 elektroden elektrovisserij wadend, 1 elektrode elektrovisserij wadend, 1 elektrode elektrovisserij wadend, 1 elektrode elektrovisserij wadend, 2 elektroden elektrovisserij wadend, 1 elektrode elektrovisserij wadend, 2 elektroden elektrovisserij wadend, 2 elektroden Op de verschillende staalnameplaatsen werden enkele fysische en chemische metingen uitgevoerd. Zo werden telkens de pH, het zuurstofgehalte (O2), de temperatuur (T), de conductiviteit (Cond) en de stroomsnelheid (m/s) gemeten (zie 4. resultaten). 4. Resultaten 4.1 Biotoopbeschrijving en fysisch en chemisch onderzoek Tabel 3: Fysische en chemische metingen (pH, zuurstofconcentratie (O2 in mg/l), conductiviteit (Cond in µS/cm), en temperatuur (T in °C) en biotoopbeschrijving op het moment van de visbestandopname. T (°C) 10.1 Cond (µS/cm) 977 v (m/s) 7.6 O2 (mg/l) 4.5 90130300 7.7 6.5 10.9 973 0.36 90130350 7.7 5.9 10.1 966 0.71 90130400 7.7 8.2 7.4 957 0.63 Nummer pH 90130150 Biotoopbeschrijving de oevers zijn deels natuurlijk, deels verstevigd met schanskorven, de talud is matig steile tot steil, een goede meanderende structuur, good pool-riffle patroon aanwezig, natuurlijke schuilplaatsen zijn afwezig, bodem met slib, 9 tot 11 m breed en een gemiddelde diepte van ongeveer 1.20 m, het water heeft een grijsbruine kleur, doorzicht tot 43 cm, rioolschimmel aanwezig de oevers is grotendeels natuurlijk en + 20 m verstevigd met schanskorven, steile taluds, zwakke meanderende structuur, zwak pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen afwezig, bodem met zand, slib en stenen, 5.7-7.7 m breed en tot 0.85 m diep, het water heeft een bruine kleur, doorzicht tot op 29 cm natuurlijke oevers, matig steile taluds, goede meanderende structuur, pool-riffle patroon goed aanwezig, geen natuurlijke schuilplaatsen, 8.3 m breed en 0.65-1.20 m diep, het water heeft een bruine kleur, rioolschimmel aanwezig en doorzicht tot op 45 cm de oevers zijn verstevigd met schanskorven, steile taluds, een zwakke meanderende structuur, pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen afwezig, 8.4-8.6 m breed, gemiddelde diepte van 1.5 m, het water heeft een bruine kleur, doorzicht van 16 cm (nacht ervoor zware regenval) 3 90138100 7.5 6.1 10.6 969 0.71 90150100 7.5 5.9 10.3 1069 0.63 91045100 7.6 7.1 8.0 127 0.22 91045175 7.6 8.9 8.9 104 0.16 91045225 7.3 2.6 9.8 588 0.42 91052150 6.7 6.5 8.7 117 91061100 7.9 11.6 7.0 153 0.13 92041200 7.5 17.4 7.5 427 0.14 de oevers zijn grotendeels natuurlijk en ongeveer 15 m is verstevigd met schanskorven, steile taluds, zwakke meanderende structuur, pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen zijn zwak aanwezig, bodem met zand, gemiddeld 5.3 m breed en 0.3-0.55 m diep, het water heeft een groenbruine kleur, doorzicht van 32 cm de oevers zijn verstevigd met geasfalteerde steentjes, steile taluds, meandering onherstelbaar afwezig, geen pool-riffle patroon noch natuurlijke schuilplaatsen aanwezig, bodem met zand en stenen, gemiddeld 1.9 m breed en 0.25 cm diep, het water heeft een bruine kleur, doorzicht tot op de bodem, rioolschimmel aanwezig natuurlijke oevers met matig steile taluds, natuurlijke meanderende structuur, met een natuurlijk pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen, bodem met slib en zand, gemiddeld 1.2 m breed met een maximum van 2.5 m, 0.3 m diep, het water heeft een heldere kleur en doorzicht tot op de bodem natuurlijke oevers mat matig steile taluds, waterplanten aanwezig, zwakke meanderende structuur, pool-riffle patroon afwezig, natuurlijke schuilplaatsen zwak aanwezig, bodem met veel slib, 3 m breed en 22 cm diep, het water heeft een bruine kleur en 13 cm doorzicht de oevers zijn kunstmatig verstevigd met geasfalteerde steentjes, steile taluds, zwakke meanderende structuur, geen pool-riffle patroon, noch natuurlijke schuilplaatsen aanwezig, bodem met veel slib, 2.3-5.10 m breed, 35cm-70 cm diep, het water heeft een bruine kleur, doorzicht tot op de bodem natuurlijke oevers met matig steile taluds, meandert op natuurlijke wijze, natuurlijk pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen aanwezig, bodem met zand; 1.7 m –2.5 m breed en 45 cm-55 cm diep, het water heeft een heldere kleur en doorzicht tot op de bodem natuurlijke oevers met matig steile taluds, natuurlijke meanderende structuur, natuurlijk pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen aanwezig, bodem met slib, stenen en takken; 1.8 m breed en 30 cm-50 cm diep, het water heeft een donkerbruine kleur, doorzicht tot 12 cm natuurlijke oevers met steile taluds, zwakke meanderende structuur, natuurlijk pool-riffle patroon en natuurlijke schuilplaatsen zwak aanwezig, bodem met stenen en zand, 4.2m-4.4 m breed, 35 cm-45 cm diep, het water heeft een roestbruine kleur en doorzicht tot op de bodem 4 4.2 Resultaten van de visbestandopnames Tabel 4: Overzicht van de aangetroffen vissoorten en het totaal aantal soorten (N) op de verschillende locaties, in het rood zijn de aangetroffen vissoorten weergegevens die werden gevangen in een vorige campagne (1995 en 1996) N baars zonnebaars 10D stekelbaars 3D stekelbaars Am. hondsvis bermpje zeelt rietvoorn blankvoorn barbeel winde kopvoorn riviergrondel giebel karper kolblei brasem paling beekprik Nummer 90130150 90130300 X X X X X X 90130350 90130400 X X X X X X X X 1 X X X X X X 90138100 X X 90150100 91045100 X X 91045175 91045225 91052150 91061100 92041200 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 0 0 5 1 0 1 5 7 1 3 0 0 1 3 4 0 1 2 1 6 5 5 Tabel 5: Morfometrische specificaties van de gemeten en gewogen vissoorten op elke locatie (G.L. gemiddelde totale lengte in cm, G.G. gemiddeld gewicht in g; NL aantal gemeten individuen, NG aantal gewogen individuen) Plaats beekprik G.L. min-max NL paling G.G. min-max NG G.L. min-max NL karper G.G. min-max NG 90130150 90130300 90130350 90130400 61.1 58.1-65.9 3 90138100 90150100 91045100 91045175 91045225 91052150 13.0 4.0 1 1 484.1 412.9622.4 3 G.L. min-max NL riviergrondel G.G. min-max NG G.L. min-max NL kopvoorn G.G. min-max NG 509 314.2 19.3-211.8 131.47 711.2 7 28.8 349.0 1 1 37.7 1186.4 1 1 29.8 29.2-30.4 2 331.6 315.3347.8 2 0.8 1 1 12.7 5.0-25.4 88 5.9 2.9-12.9 22 3.3 0.1-19.2 22 G.G. min-max NG barbeel G.G. min-max NG 91061100 92041200 winde G.L. min-max NL 4.7 G.L. min-max NL G.L. min-max NL G.G. min-max NG 3.8 3.8-3.8 2 0.3 0.3-0.3 2 26.4 1.0-162.2 88 6 vervolg Tabel 5 Plaats 90130150 90130300 blankvoorn rietvoorn zeelt Amerikaanse hondsvis 3D stekelbaars baars G.L. min-max NL G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG 149.0 84.0-213.9 2 5.2 4.1-6.9 50 1.7 0.7-2.9 50 15.7 44.3 7.0 4.3 1 1 1 5.6 4.6-6.9 50 1 2.1 0.7-4.7 50 9.7 9.0-10.4 2 9.6 7.5-11.7 2 G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG 29.3 399.1 1 1 22.3 19.1-25.5 2 90130350 90130400 G.L. min-max NL bermpje G.G. min-max NG G.L. min-max NL G.G. min-max NG G.G. min-max NG 90138100 90150100 91045100 7.6 6.8-9.7 6 91045175 91045225 91052150 91061100 92041200 11.6 7.5-22.9 59 4.7 4.0-5.6 14 18.3 2.8-118.8 59 1.0 0.4-2.9 14 7.0 5.8-8.6 13 8.6 7.4-10.6 5 5.4 3.0-11.4 6 7.2 4.1-11.2 75 3.2 0.3-10.9 75 4.4 2.2-8.6 13 12.0 3.7-19.5 5 4.4 3.5-5.0 13 0.8 0.1-1.3 13 7 Tabel 6: Effectieve vangst per soort en per locatie uitgedrukt in CPUE in G/100 m en N/100 m met G = gewicht in g en N = aantal) en omgerekend naar kg/ha indien mogelijk. In de laatste kolommen worden respectievelijk de visindex score (IBI) en de waardebeoordeling gegeven. Totaal 90130150 90130300 G/100 m N/100 m 2199.2 7 349.0 1 1186.4 1 663.1 2 399.1 1 297.9 2 839.8 514 4085 525 44.3 1 4.3 1 248.2 117 3350.3 8 248.2 117 90130350 90130400 90138100 G/100 m N/100 m G/100 m N/100 m 1452.2 3 90150100 90145100 90145175 G/100 m N/100 m G/100 m N/100 m 0.8 1 57.8 13 60.1 5 32.1 6 19.2 2 91045225 91052150 G/100 m 4.0 N/100 m 1 91061100 G/100 m 2324.1 1078.3 N/100 m 88 59 92041200 G/100 m 208.6 73.6 0.6 14.5 N/100 m 1 22 2 14 * gezien deze plaats met de boot werd afgevist is dit een onderschatting van de densiteit 238.7 75 10.1 13 Totaal in IBI Beoordeling kg/ha 2002 2002 1996 1996 of 1995 baars 3D stekelbaars Am. hondsvis bermpje zeelt rietvoorn blankvoorn barbeel winde kopvoorn riviergrondel karper paling beekprik Plaats 57.8 13 112.2 14 4 1 3402.4 147 546.1 127 0 0 71.7 1.8 0 0.3 40.5* 22.5 4.7 8.5 0 0 4.8 9.1 3.7 0 0.2 189.0 2.9 13.7 15.7 0 0 3.25 1.75 0 1.75 2.67 3 1.75 1.5 0 0 1.75 2.86 2.25 --0 1.75 1 3 ---2.37 2.57 slecht slecht matig ontoereikend Slecht ontoereikend matig matig ontoereikend ontoereikend slecht slecht ontoereikend Matig ontoereikend -------slecht ontoereikend ontoereikend matig -------ontoereikend Matig 8 5. Bespreking Op de Jeker en zijbeken werden tijdens deze campagne 6 vissoorten aangetroffen, nl. paling, karper, winde, blankvoorn, rietvoorn en driedoornige stekelbaars. Op de Jeker zelf (4 locaties) werden de voornoemde 6 vissoorten gevangen. In een vorige campagne (1996) werden op deze zelfde plaatsen, 7 vissoorten gevangen. Karper en rietvoorn werden toen niet gevangen maar brasem, kolblei, en riviergrondel zijn dan weer vissoorten die toen wel maar nu niet werden aangetroffen. In 1996 werd de Jeker echter op 4 locaties meer bevist, deze extra plaatsen in beschouwing genomen kwam men op een totaal van 10 vissoorten, nl. voornoemde soorten aangevuld met bermpje, snoek en tiendoornige stekelbaars. Driedoornige stekelbaars is op de Jeker de meest aangetroffen soort, de andere vissoorten werden slechts sporadisch gevangen. Ook in 1996 was driedoornige stekelbaars hier de meest aangetroffen soort, gevolgd door riviergrondel. Het is opmerkelijk dat riviergrondel in onderhavige campagne niet meer werd aangetroffen. In veel waterlopen in Vlaanderen vormt de riviergrondel een belangrijk aandeel in de vispopulatie. De overige vissoorten werden toen ook slechts sporadisch gevangen. Op de twee bemonsterde zijbeken , de Oude Jeker en de Beek, werd er respectievelijk driedoornige stekelbaars en geen vis gevangen. In een vorige campagne (1996) werden deze beken op dezelfde plaatsen bevist. Op de Oude Jeker werden er toen naast driedoorniges stekelbaars ook giebel en bermpje aangetroffen. Op de Beek werd er toen ook geen vis gevangen. Wanneer we de gegevens van 1996 voor de Jeker en zijbeken, vergelijken met deze van 2002, althans voor de gemeenschappelijke locaties kunnen we stellen dat: -op 2 van de 6 plaatsen de soortendiversiteit gelijk is gebleven, op 1 plaats is deze gestegen en op 3 locaties is deze gedaald -de densiteit op 2 plaatsen gelijk is gebleven, op 2 plaatsen deze is toegenomen en op 2 plaatsen deze is gedaald -de visindex op de Jeker is gelijk gebleven op de eerste plaats (geen vis), nabij het bos is de index toegenomen van ontoereikend naar matig. Aan Sluizen werd geen vis gevangen wat duidelijk slechter is dan in 1996. Stroomopwaarts het Albertkanaal is de index gelijk gebleven (matig). Dat geldt ook voor de Oude Jeker. Op de Ziepbeek (3 plaatsen, waarvan 1 zonder vis) werden 4 vissoorten gevangen nl. riviergrondel, zeelt, Amerikaanse hondsvis en baars. In een vorige campagne (1995) werd de Ziepbeek op 1 plaats bemonsterd, nl. de meest stroomopwaarts gelegen locaties te Lanaken. Toen werden hier 3 vissoorten gevangen nl. beekprik, zonnebaars en baars. op deze plaats werd er in onderhavige campagne slechts 1 soort, nl. Amerikaanse hondsvis gevangen. Beekprik en zonnebaars werden in onderhavige campagne niet in de Ziepbeek aangetroffen Van de vissoorten die werden gevangen werden slechts enkele exemplaren gevangen, van Amerikaanse hondsvis werden de meeste exemplaren genvangen (18 stuks). De Asbeek en de Kikbeek, werden elk op 1 staalnameplaats bevist. Op de Asbeek werd slechts 1 enkele beekprik gevangen. Op de Kikbeek werd er kopvoorn en blankvoorn gevangen. De Kikbeek werd op deze plaats ook al eens in 1998 afgevist, toen werd er slechts 1 rietvoorn gevangen. De densiteit is dan ook gestegen van 2.9 kg/ha naar 189,0 kg/ha. Van beide vissoorten werden juveniele specimen aangetroffen wat wijst op een natuurlijke rekrutering van deze soorten. De Kikbeek zal in een volgende campagne nog op een staalnameplaats meer stroomafwaarts gelegen bemonsterd worden. We hebben niet over alle plaatsen visindex gegevens van vroeger. Dus kunnen we niet voor alles een trend bepalen. Wat de Ziepbeek betreft stellen we een slechtere kwaliteit vast nabij Lanaken (van matig tot ontoereikbaar). De Ziepbeek scoort slecht of ontoereikbaar. De Asbeek scoort ook ontoereikend net als de Zanderbeek. De Kikbeek scoort matig. De Zanderbeek werd in onderhavige campagne op 1 staalnameplaats bemonsterd. De volgende 6 vissoorten werden gevangen: paling, riviergrondel, barbeel, blankvoorn, bermpje en driedoornige stekelbaars. Bermpje en driedoornige stekelbaars zijn de meest gevangen soorten. Opmerkelijk ook is de vangst van twee kleine barbeeltjes. De Zanderbeek werd op deze plaats ook al in een campagne in 1995 afgevist. Op deze plaats werden toen 5 vissoorten gevangen. Paling en barbeel werden toen niet gevangen. Tiendoornige stekelbaars was dan weer een soort die toen wel werd gevangen maar nu niet meer. Van deze soort werden toen zelfs de meeste 9 exemplaren aangetroffen, gevolgd door bermpje. In een volgende campagne zal de Zanderbeek nog op meerdere plaatsen worden bemonsterd. De ontoereikende score voor de Zanderbeek lijkt misschien wel laag. Immers er werden 6 soorten gevangen waaronder barbeel en bermpje. Nu ligt de rekrutering wel laag (50%) en is 6 soorten voor een barbeeltype niet optimaal. In de upstream zone scoort hetzelfde water veel beter (matig tot goed, Triest et al, 2001) 6. Gebruikte afkortingen en wetenschappelijke benamingen van de aangetroffen vissoorten beekprik, Lampetra planeri paling, Anguilla anguilla brasem, Abramis brama kolblei, Blicca bjoerkna karper, Cyprinus carpio giebel, Carassius auratus gibelio riviergrondel, Gobio gobio kopvoorn, Leuciscus cephalus winde, Leuciscus idus barbeel, Barbus barbus blankvoorn, Rutilus rutilus rietvoorn, Scardinius erythrhophtalmus zeelt, Tinca tinca bermpje, Barbatula barbatula Am. hondsvis, Amerikaanse hondsvis, Umbra pygmaea 3D stekelbaars, Gasterosteus aculeatus zonnebaars, Lepomis gibbosus baars, Perca fluviatilis 7. Referenties - Triest, L., Adriaenssens, V., Belpaire, C., Breine, J., et al., 2001. Vergelijking van bio-indicatoren voor de ecologische evaluatie van waardevolle bovenstroomse beektrajecten. VLINA 00/08. IBW.Wb.VR.2002.90 - Van Thuyne, G., 1996 Inventarisatie van de aanwezige bevissingsapparatuur op het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer Intern rapport Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, IBW.Wb.V.IR.96.28, 9p. - Van Thuyne, G., Belpaire, C., Beyens, J, 1997 Visbestandsopnames op de Jeker en zijbeken, Limburg mei 1996 IBW.Wb.V.IR.97.46 10 Situering van de IBW-meetplaatsen op de zijbeken van het Maasbekken bemonsterd in 2002 Meeuwen-Gruitrode BEE K EE SB BO K # 92041200 Houthalen-Helchteren Dilsen-Stokkem Opglabbeek As Zonhoven Maasmechelen Genk 91061100 Zutendaal ALBERTKANAAL KI K B # EEK ZIE PB EE K 90145100 # EK AS BE Diepenbeek EK BE EP ZI # # 91045225 91045175 # 91052150 DEMER M O Lanaken M BE EK Bilzen Kortessem Hoeselt Riemst 90130400 # Tongeren J EK ER 90130300 # JEK ER 90138100 # 90150100 # # EK BE # 90130350 90130150 Herstappe 0 2 4 6 8 10 Km Bron digitale gegevens: OC Gis-Vlaanderen en AMINAL Water # 90130150 : Meetpunten : Meetpuntnummer 11