Studentencursus Economie - Vlaamse Geschiedkundige Kring

VLAAMSE GESCHIEDKUNDIGE KRING
Studentencursus
Economie:
Economische geschiedenis
Deze studentencursus is een hulpmiddel, geen vervanging van de
andere leerinstrumenten!
© V.G.K. Studiecel ([email protected]), Blandijnberg 2, 9000 Gent
www.vgkgent.be
Inhoud
Voorwoord .............................................................................................................................................. 6
Economie en ontwikkelingsmodellen ..................................................................................................... 7
Groei- en ontwikkelingsmodellen ....................................................................................................... 7
Demografische modellen ................................................................................................................ 7
Sociale organisatiemodellen ........................................................................................................... 9
Commercialisatiemodellen............................................................................................................ 10
Hybriede model: wereldsysteemanalyse ...................................................................................... 11
Hybriede model: Global history model van de ‘Californian school’ .............................................. 12
Hybried model: New Institutional Economics ............................................................................... 12
Ontstaan en ontwikkeling van (de) (markt)-economie en vorming van de Mediterrane handelsruimte
............................................................................................................................................................... 13
Modern of primitief? ......................................................................................................................... 13
Determinanten van ‘economie’? ....................................................................................................... 16
Ecologie/Geografie ........................................................................................................................ 16
Demografie .................................................................................................................................... 16
Monetisatie en financieel systeem ............................................................................................... 16
Ideologie en status ........................................................................................................................ 17
Technologie ................................................................................................................................... 17
Rechtssysteem ............................................................................................................................... 17
Handel: performance ........................................................................................................................ 18
Urbanisatie – ‘handelsruimte’ ........................................................................................................... 19
Economische denken in de oudheid ..................................................................................................... 20
Mentaliteit en ideologie .................................................................................................................... 20
Filosofie ............................................................................................................................................. 22
Wetmatigheden................................................................................................................................. 24
‘Economische’ politiek....................................................................................................................... 25
Romeins recht ................................................................................................................................... 25
Sociale structuren, armoede en slavernij in de oudheid....................................................................... 27
Sociale klassen/groepen/structuren… .............................................................................................. 27
Het Grieks-Romeins maatschappijmodel: burger, polis, imperium .................................................. 28
‘Economische’ indelingen van de bevolking ..................................................................................... 30
2
Slavernij ............................................................................................................................................. 31
Demografische ontwikkelingen ............................................................................................................. 32
Vroegmoderne tijd ............................................................................................................................ 33
Nieuwste tijden ................................................................................................................................. 37
Levensverwachting doorheen de eeuwen ........................................................................................ 38
Stadsontwikkeling: middeleeuwen & Nieuwe Tijden............................................................................ 40
Begripsafbakening ............................................................................................................................. 40
Tijd ................................................................................................................................................. 40
Ruimte ........................................................................................................................................... 40
Stad ................................................................................................................................................ 41
Stadsontwikkeling ......................................................................................................................... 41
Invalshoeken...................................................................................................................................... 42
Demografie .................................................................................................................................... 42
Morfologie ..................................................................................................................................... 43
Bouwgeschiedenis - Architectuur.................................................................................................. 43
Stadsrecht ...................................................................................................................................... 43
Economie ....................................................................................................................................... 44
Mentaliteitsgeschiedenis .............................................................................................................. 44
Synthese stadsontwikkeling .............................................................................................................. 44
Het ambachtswezen en de handelseconomie in de middeleeuwen en de Nieuwe Tijd ...................... 46
Het ambachtswezen .......................................................................................................................... 46
De handelseconomie in de middeleeuwen en de Nieuwe Tijd ......................................................... 47
De landbouwmaatschappij gedurende de middeleeuwen en het Ancien Régime ............................... 51
Vraag en aanbod: conjunctuur .......................................................................................................... 51
Vraagzijde: demografie (en welvaart) ........................................................................................... 51
Aanbodzijde: productie en productiemethodes ........................................................................... 52
Conjunctuur en prijzen en lonen ................................................................................................... 53
De structuur van de landbouweconomie in de long run................................................................... 54
Vroege middeleeuwen .................................................................................................................. 54
Volle middeleeuwen...................................................................................................................... 55
Late middeleeuwen – 16de eeuw ................................................................................................... 55
Moderne tijden.............................................................................................................................. 56
De Industriële Revolutie ........................................................................................................................ 58
3
Welk debat? ...................................................................................................................................... 58
K. Marx, J.S. Mill: contemporaine transformaties ......................................................................... 58
A. Toynbee, J.L. en B. Hammond: nadruk op de ‘sociale kwestie’ ................................................ 58
M. Postan: kapitalistische cycli en crisissen .................................................................................. 59
W. Rostow, R.M. Hartwell, J. Schumpeter, P. Mathias: I.R. als ‘take off’ ...................................... 59
Vanaf jaren 1970: ‘een (zeer) geleidelijke transformatie’............................................................. 59
Jaren 1990: ‘rehabilitating’ (Hudson en Berg)............................................................................... 60
Welke Industriële Revolutie? ............................................................................................................ 60
Waarom Engeland (GB)? ................................................................................................................... 61
Vraagstimuli................................................................................................................................... 61
Aanbodsfactoren (productiefactoren) .......................................................................................... 61
Voorgeschiedenis (padafhankelijkheid) ........................................................................................ 62
Waarom West-Europa? ..................................................................................................................... 62
Waarom katoen en ijzer? .................................................................................................................. 62
Engeland als voorbeeld? ................................................................................................................... 63
Engeland (en Europa) als uitzondering?............................................................................................ 63
Welke ‘rehabilitation’? ...................................................................................................................... 63
Kapitalisme in de 19de en 20ste eeuw ..................................................................................................... 64
Kapitalisme wordt een mondiaal systeem ........................................................................................ 64
Kapitalisme is… .................................................................................................................................. 64
De ongelijke expansie van het kapitalisme ....................................................................................... 64
Economische cycli.......................................................................................................................... 64
Maatschappelijke cycli .................................................................................................................. 65
Systeemcycli .................................................................................................................................. 65
Twee lange eeuwen........................................................................................................................... 66
Algemeen....................................................................................................................................... 66
Concept lange eeuwen .................................................................................................................. 66
Welke lange eeuwen? ................................................................................................................... 66
De lange 19de eeuw ........................................................................................................................... 67
Situering ........................................................................................................................................ 67
Productie ....................................................................................................................................... 67
Arbeid ............................................................................................................................................ 67
Bevolking en gezin ......................................................................................................................... 67
4
Overheid ........................................................................................................................................ 67
De lange 20ste eeuw ........................................................................................................................... 68
Situering ........................................................................................................................................ 68
Productie ....................................................................................................................................... 68
Arbeid ............................................................................................................................................ 68
Bevolking en gezin ......................................................................................................................... 69
Overheid ........................................................................................................................................ 69
Een nieuw maatschappelijk model? .................................................................................................. 69
Economische ontwikkeling en sociale ongelijkheid .............................................................................. 70
Begrippen .......................................................................................................................................... 70
Globalisering...................................................................................................................................... 70
Omschrijving .................................................................................................................................. 70
Visies .............................................................................................................................................. 70
SWOT-analyse................................................................................................................................ 71
Gevaren van globalisering (Issues) ................................................................................................ 72
Groei en ontwikkeling ....................................................................................................................... 72
Groei als norm ............................................................................................................................... 72
Groei als methodologisch probleem ............................................................................................. 73
Groei en levensstandaard.............................................................................................................. 74
Sociale dynamiek van globalisering ................................................................................................... 74
Sociale dynamiek ........................................................................................................................... 74
Productieverhoudingen ................................................................................................................. 74
Distributie- en consumptieverhoudingen ..................................................................................... 75
Kanttekening ................................................................................................................................. 75
Stelling Castells .............................................................................................................................. 75
Globalisering: zegen of vloek?........................................................................................................... 76
Twee stellingen.............................................................................................................................. 76
Kritische strekkingen ..................................................................................................................... 76
Meten is weten? ................................................................................................................................ 76
Diverse meters .............................................................................................................................. 76
Ongelijkheid in globale inkomensverdeling .................................................................................. 77
Omvang van armoede en ongelijkheid.......................................................................................... 77
Oplossingen ................................................................................................................................... 77
5
Voorwoord
Beste medestudenten,
Proficiat met de aankoop van deze studentencursus! Wij hopen dat wij jullie hier mee van dienst
kunnen zijn bij het instuderen van het vak Economische geschiedenis. Hiervoor hebben wij de
uitstekende structuur van de powerpoints van de verschillende lessen overgenomen en aangevuld
met notities van vorig jaar. Dit gezegd zijnde, zijn er een paar zaken waar jullie rekening mee dienen
te houden. Deze studentencursus dient opgevat te worden als een hulpmiddel bij het studeren en
vervangt dus niet hetgeen de lesgevers als ‘te kennen’ opgeeft. Zo zijn de prentjes uit de slides niet
allemaal opgenomen in deze studentencursus, terwijl ze wel belangrijk kunnen zijn voor het examen.
Ook de reader is niet opgenomen in deze studentencursus.
Nogmaals herhalen: deze studentencursus is een hulpmiddel bij het studeren en kan niet de
combinatie van de hoorcolleges, de powerpoints en de reader vervangen.
Veel succes met het instuderen van dit en andere vakken!
Jelka Van Duyse & Ruben Vandeputte
Studiecel V.G.K. 2009-2010
6
Economie en ontwikkelingsmodellen
Wat is economie? De studie van de maatschappelijke organisatie met het oog op het voldoen van de
primaire behoefte van het overleven via het gebruik van de productiefactoren ( = productie).
Om te kunnen produceren moet men gebruik maken van productiefactoren: zij bepalen de
productie. Een productiefactor is letterlijk dat, wat de productie mogelijk maakt of bepaalt. In de
economie worden traditioneel drie productiefactoren onderscheiden:
1. Natuur of grondstoffen
2. Arbeid
3. Kapitaal (afgeleid). Kapitaalgoederen (of productiegoederen/productiemiddelen) zijn
goederen die gebruikt worden om andere goederen te produceren.
De productiefactoren moeten met elkaar worden gecombineerd om te kunnen produceren. De
manier waarop deze combinatie wordt georganiseerd (bv. loonarbeid, dwangarbeid, …) noemt men
productie en het bepaalt de economie.
Economie is een subjectieve wetenschap: ze is afhankelijk van verschillende opinies en
uitgangspunten. De economie als wetenschap is ontstaan uit verschillende theorieën die vanaf
ongeveer de 18de eeuw hun opgang kenden.
Groei- en ontwikkelingsmodellen
Fysiocraten: begin 18de eeuw, waren de eerste “modelzoekers” die nadruk legden op de
productiefactoren (François Quesnay, 1694-1774). Daarvoor had men steeds de nadruk gelegd op de
handel. Zij waren gelovig en namen stelling in tegen het mercantilisme (waarbij de staat een
belangrijke rol speelt in de economische ontwikkeling). Ze zeiden dat de landbouw en
landbouworganisaties gestimuleerd moesten worden, niet de staat. De basis van de vooruitgang is de
landbouw. Vandaag de dag wordt met hun opvatting nog weinig rekening gehouden.
Demografische modellen
Centraal in deze modellen staat de spanning tussen de voorraden en de bevolking.
Bij demografische modellen ligt de motor van de economie bij de bevolkingsevolutie: een natuurlijk
proces vindt plaats, namelijk een natuurlijke bevolkingsgroei, indien de omstandigheden goed zijn.
Dit leidt echter tot spanningen door:
1. Het voedselareaal
2. De opbrengst per hectare
7
Want: de productie stijgt trager dan de bevolking, wat leidt tot crisissen, perioden van (natuurlijke)
op- en neergang in de economie: Two-phase movement. De fasen zijn langetermijnfasen (minimum
30 jaar) en ze volgen elkaar op, behalve wanneer men bewust ingrijpt = preventive checks.
Thomas Malthus: productiefactoren zijn schaars en de bevolking groeit natuurlijk.
Wilhelm Abel (begin 20ste eeuw) heeft er de prijzengeschiedenis aan gekoppeld: prijzen en lonen zijn
ook afhankelijk van menselijk evolutie.
David Ricardo legde het belang van marginale productiekosten bij: de kosten van het laatst
geproduceerde product in het productieproces. Iets dat je honderd keer produceert, wordt
goedkoper aangezien je het materiaal meerdere keren kan gebruiken. Bij grond echter gebruikt men
eerst de beste gronden. Hij stelt dat als de bevolking groeit, de normale goede landbouwgronden
niet meer zullen voldoen om de bevolking in de basisbehoeften te voorzien. Men zal zich daarom
verplicht moeten wenden tot minder bruikbare gronden, die duurder waren aangezien met eerst de
grond bruikbaar moest maken. Hierdoor stijgen de prijzen en kan een crisis ontstaan.
Twee fasen:
A-fase: de eerste stimulans is een stijging van de
bevolking.
B-fase: de eerste stimulans is een daling van de
bevolking.
A-fase: de productie stijgt: meer gronden, meer
arbeid, maar trager.
B-fase: de productie daalt.
A-fase: de productie per hoofd zal uiteindelijk
dalen. De bedrijfsgrootte daalt en de bevolking
stijgt. De gronden en dergelijke worden verdeeld
(schaars goed): splitsen van het areaal (onder
familieleden).Productiekosten gaan stijgen op
het einde van de A-fase want de
arbeidsproductiviteit
(opbrengst
per
oppervlakte-eenheid per tijdseenheid) zal
achteruitgaan .Men gaat met meer en meer
mensen op kleinere oppervlakte werken. De
kosten zullen stijgen (arbeiders worden duurder).
De prijzen en kosten stijgen. De spanning vraag-aanbod stijgt. Door een overschot aan arbeid dalen
de reële lonen. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen reële en nominale lonen:
-
reële lonen: houden rekening met inflatie. Het is gelijk aan het nominale loon uitgedrukt in
consumptiegoederen (graan, brood).
nominale lonen: lonen uitgedrukt in geld.
8
Broodprijzen bepalen alle andere prijzen tot in de 19de eeuw. De prijzen stijgen lichtjes of blijven
stabiel voor de luxeproducten, terwijl de prijzen voor basisproducten vlugger stijgen. Men kan dus
spreken van schaarbewegingen: tegengestelde bewegingen binnen een fase.
B-fase: de prijzen dalen, de reële lonen stijgen, etc. (omgekeerde beweging van de A-fase).
Volgens de theorie kom je automatisch van een A-fase in een B-fase en andersom. De evoluties
binnen één fase zorgen voor spanningen: voor een groot deel van de bevolking gaat op het einde van
de A-fase de levensstandaard achteruit. Hierdoor krijgt men een zwakkere bevolking en komt men in
een B-fase terecht.
Malthus sprak van een positive check (crisissen, ziekte, honger, etc.) en van een preventive check:
kunstmatige afremming van de bevolkingsgroei (door later te huwen en dergelijke). In de praktijk
was er wel afremming, maar geen daling (nooit gerealiseerd).
Enkele Neo-Malthusianen: George Duby (Annales-school, mentaliteitsgeschiedenis), Michael Pastan,
Herman van der Wee (prof. economie in Leuven) en Emanuel Le Roy Ladurie.
De langstgekende A-fase start in de 9de eeuw, versnelt in de 12de eeuw en bereikt een hoogtepunt
in/rond 1300. De 14de-15de eeuw wordt gekenmerkt door een B-fase tot ongeveer 1500. In de 16de
eeuw, ook wel de “Welvarende 16de eeuw” genoemd, loopt een A-fase tot de godsdienstoorlogen.
De 17de eeuw is er een B-fase, met uitzondering van de Noordelijke Nederlanden (“Gouden Eeuw”).
Midden 18de eeuw krijgen we opnieuw een A-fase, op het einde van de 18de eeuw afgewisseld door
een B-fase. De 19de eeuw is er opnieuw een A-fase, tot het midden van de 19de eeuw wanneer we
opnieuw een B-fase hebben door de aardappelcrisis. In de jaren ’30 is er een overproductiecrisis. Al
deze vermoedens zijn gebaseerd op indirecte gegevens, aangezien het BNP pas bekend is vanaf de
19de eeuw.
Sociale organisatiemodellen
Hoe zit een maatschappij in elkaar? Hoe is ze opgebouwd? Het antwoord op deze vragen is de
bepaling van groei of niet-groei.
 Marxisme en neomarxisme
De eerst die hier over schreef was Karl Marx. Hij gaat uit van een dialectische redenering: bepaalde
fasen/elementen beïnvloeden elkaar. Hierdoor ontstaat iets nieuws (conflictmodel). De relatie tussen
zij die de productiemiddelen bezitten en de structuur van de arbeid wordt bepaald door de
verschillende organisaties van de maatschappij (afhankelijk van verschillende fasen). Dit leidt tot
verschillende productieresultaten. Het kapitalistische systeem brengt de grootste productie met zich
mee (niet noodzakelijk grootste welvaart, wel stijgende productiviteit bij het industrieel kapitalisme).
Marx onderscheidt een drietal fasen, waarbij de arbeidsorganisatie bepalend was:


Slavernij: in zijn opvatting vooral in de klassieke tijd algemeen
Feodalisme: de maatschappij is gebaseerd op twee klassen: de producerende klasse (boeren)
en de niet-producerende elite. Die laatste klasse genereert inkomsten die door anderen
9

werden geproduceerd (afromen, niet investeren). Er was géén algemene loonarbeid
aangezien de boer zijn eigen productiemiddelen bezat.
Kapitalisme: grote economische groei, productief, maar er wordt overgeschakeld op
loonarbeid. De sociale relaties veranderen. Arbeiders zelf verliezen het productiekapitaal: de
machines zijn van de rijkere klasse. Investeren gebeurde ten voordele van zichzelf en van
grotere winsten, niet ten voordele van de arbeiders.
Marx onderscheidde ook nog een vierde, hypothetische fase, namelijk die van het communistisch
kapitalisme: na een revolutie zou het kapitaal van de arbeiders zelf zijn en wordt de winst
gegenereerd naar de arbeiders zelf.
Er zijn verschillende strekkingen te onderscheiden binnen het neomarxisme:

Nadruk op surplusextractie als rem/stimulans:
Surplusextractie is een verzamelterm voor alle waarden die uit het productieproces worden
weggetrokken door niet-producerende categorieën.
 Maurice Dobb
 Kosminski probeert bedrijfsstructuren in Groot-Brittannië tijdens de middeleeuwen
te analyseren (common law als rem)
 Rodney Hilton, een zeer invloedrijk auteur, schrijft over het staatsfeodalisme:
afromen in plaats van investeren.
 Guy Bois schreef een inspirerend boek over de landbouweconomie in Normandië.
 Takahashi wees erop dat ook in feodale systemen op- en neergaande fasen zitten,
ook in Japan was er feodaliteit.

Nadruk op bezitsrelaties als rem/stemulans:
Belangrijk auteur in deze strekking is Robert Brenner, eredoctor in Gent, bekend van het
Brenner-debate. Volgens Brenner wordt economische groei/stagnatie bepaald door de
manier waarop de bezitsrelaties (vooral die van grond) georganiseerd zijn tussen de
verschillende groepen. In een pachtsysteem is er concurrentie voor de grond, waardoor men
zal proberen zoveel mogelijk te produceren. Hierdoor ontstaat de kapitalistische mentaliteit
van investeren. De discussie over of dit al dan niet klopt, loopt vandaag de dag nog steeds.
 Andere sociale organisatiemodellen
Het cultureel organisatiemodel van Max Weber en het sociale cohesiemodel van Emile Durkheim
van mechanische solidariteit naar organische solidariteit, zijn hiervan voorbeelden.
Commercialisatiemodellen
De aanwezigheid van voldoende vraag en aanbod en van een vrije markteconomie liggen aan de
basis van economische groei.
10
Adam Smith (ook wel de vader van de klassieke liberale economie genoemd) ziet in de 18de eeuw de
Engelse economie als eerste van de wereld enorm groeien. Hij reageerde tegen het mercantilisme:
niet de staat, maar de markt is belangrijk (ook voor innovatie). Vooral vanuit de vraag (meer nog dan
het aanbod) moet de stimulans komen. Hij gaat er van uit dat gedragingen van de mens worden
bepaald door eigenbelang. De markten reguleren dat eigenbelang, en dit is ten gunste van de
maatschappij: er is meer productie, en uiteindelijk is het ook ten gunste van de mens zelf. Het
nastreven van individueel belang zorgt voor algemene welvaart.
Dit leeft door tot de dag van vandaag, met een belangrijke revival in de jaren ’90. Er zijn vele variaties
op dit model:

Von Thünen-model: 19de eeuw: Smithsiaans model met nuances: men moet ook rekening
houden met de productiekosten, en dan vooral de transportkosten. Bossen liggen het dichtst
bij de stad, aangezien het vervoer namelijk duur is). Dit is dus een geografisch model.

Bruce Cambell en Richard Britnell: vertegenwoordigers van het hedendaagse Smithiaanse
marktmodel.
Hybriede model: wereldsysteemanalyse
Model van de wereldsysteemanalyse: Immanuel Wallerstein. Hij noemt zichzelf marxist, maar het is
ook een (internationaal) geografisch model: met kern – periferie. Er is een asymmetrische indeling
van de economische organisatie ‘boven’ de politiek (holistisch). De arbeidsstructuur wordt bepaald
door warenproductie. Het model houdt zichzelf in stand door de ongelijke uitwisseling van goederen
(afgewerkt in de kern, grondstoffen en half afgewerkt in de periferie), een ongelijke arbeidskost
(duur in de kern, goedkoop in de periferie) en een ongelijke organisatie van de arbeid (vrij in de kern,
en onvrij in de periferie). Tijdens de middeleeuwen was de strook Nederlanden tot Noord-Italië de
kern. Oost-Europa, Spanje en Portugal waren de periferie. Men maakt winsten op transport. We
11
spreken van een ‘hybried’ model aangezien het gaat over ruilen. Het is deels een machtsmodel en
deels een klassemodel.
Hybriede model: Global history model van de ‘Californian school’
In dit model wordt gereageerd tegen de vroegere stellingen dat Europa altijd anders is geweest. Er
wordt ook tegen Wallerstein gereageerd. Ze benadrukken de rol van het toeval in het ontstaan van
een westers industrieel kapitalisme.
Bv. Kenneth Pomeranz, “The Great Divergence”.
Hybried model: New Institutional Economics
Douglas North is de vader van de New Institutional Economisc (NIE) en Nobelprijswinnaar economie.
Het sleutelwoord hier is Institutions: de regels van de maatschappij waarbinnen de productie
plaatsvindt. Er is een onderscheid tussen:
-
formele regels: tollen, grondwet, andere wetten, …
informele regels: gedragsregels, culturele tradities, afspraken, …
Dit model is (deels) liberaal. Deze instituties zijn bepalend voor de transactiekosten (geen echte
productiekosten) (Epstein, J.L. van Zanden). Deze zijn zeer moeilijk te berekenen: het is gelijk aan
alle andere kosten buiten de productiekosten om te produceren, bv. gerechtskosten,
verplaatsingskosten, patenten, tijd die men uitrekt voor een sollicitatie, … Het zijn hinderpalen. Au
font is het een Smithiaans markteconomisch denken. Instituties zijn remmend, zo weinig mogelijk
regels dus.
12
Ontstaan en ontwikkeling van (de) (markt)-economie en vorming van
de Mediterrane handelsruimte
Modern of primitief?
Punt van discussie: was de antieke economie primitief of modern? Er bestaat geen eensgezindheid
over deze kwestie. De geschiedenis van dit debat voert ons terug naar het einde van de 17de eeuw
(na 200 jaar Renaissance en Humanisme): meer en meer mensen geloven dat de verwezenlijkingen
uit de eigen tijd grootser waren dan die uit de oudheid: querelle des anciens et des modernes. Dit
geloof werd, vooral door de Franse koningen, ook op politieke vlak aangewend, aangezien zij steun
zochten voor hun mercantilistische politiek. Het denken over economische zaken kreeg een plaats. In
de 17de eeuw moest men voor een bepaald politiek standpunt een basis creëren. Hierdoor ontstond
de noodzaak terug te grijpen naar de klassieke tijd. Men verzocht Huet een werk te schrijven over de
economie uit de oudheid (“Histoire du commerce et de la navigation chez les anciens”, 1716).
Volgens hem voerden de Romeinen een actief handelsbeleid en stuurden ze zo de economie. Hij
argumenteerde daarom dat de Fransen het daarom toch ook zeker mochten doen: mercantilisme. Er
kwam echter tegenstand van een andere belangrijke denker, namelijk Montesquieu (“Considérations
sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence.”, 1721 en “L’esprit des lois.”, 1748).
Volgens hem wouden de Romeinen gewoon een rijk creëren en stuwden ze zo de handel niet. Zo
werd de discussie gelanceerd en ontstonden er verschillende werken pro en contra. Dit heeft een
grote invloed uitgeoefend op het ontstaan van de Klassieke economische school die stelde dat de
moderne economie geavanceerder is. Dit werd gecorrigeerd door Blanqui die stelde dat
economische wetten universeel zijn en dus overal geldig zijn. Bij de Grieken en Romeinen is er niet
echt een politiek luik aan verbonden, maar ze zijn wel bevorderlijk voor de economie. Je kunt volgens
Blanqui hun economie (economische weten en dergelijke meer) wel degelijk bestuderen als ware het
een moderne economie.
Er komt reactie van verschillende kanten, onder andere van Marx die sprak van verschillende fasen:
de slavenmaatschappij was volgens hem niet te bestuderen vanuit een kapitalistische maatschappij
aangezien ze niet gelijk zijn. De Historische school stelt daarop dat economische wetten niet
universeel zijn, maar tijdsgebonden. Economische wetmatigheden van nu kun je niet
terugprojecteren op de klassieke oudheid:




Wilhelm Roscher onderscheidt drie verschillende productiefactoren, namelijk natuur, arbeid
en kapitaal, en stelt dat de oudheid thuishoort in de arbeidscategorie.
Bruno Hildebrand: volgens hem hoort de Klassieke Oudheid thuis in de geldeconomie en is
de klassieke economie niet te verklaren vanuit kredietwetmatigheden.
Johan Karl Rodbertus stelt dat de oikos (het huishouden, gezin) de basiseenheid van de
economische productie in de oudheid is. Men moet dus de relaties tussen de huishoudens
bestuderen om de economie te kunnen bestuderen, inclusief de rol van slaven.
Karl Bücher maakte een onderscheid tussen stadt-, haus- en volkswirtschaft. Er zijn
verschillende fasen in de historische tijdperken: economie van de klassieke oudheid is
volgens hem niet bestudeerbaar met het klassieke economische denken.
13
De onderliggende gedachte is hier telkens dat de antieke economie onderontwikkeld is tegenover de
hedendaagse. Hierop kwam reactie van classici uit de 19de eeuw, die niet tevreden waren dat de
economie van de klassieke oudheid als “primitief”, minderwaardig werd beschouwd: ze stelden dat
de antieke economie wel modern was en hedendaags toepasbaar. Edward Meyer heeft een enorme
invloed uitgeoefend op het debat, net omdat hij geen econoom was, maar werkzaam binnen het
vakgebied van de antieke studies. Volgens hem had de economie van de klassieke oudheid wel een
kapitalistische inslag en was ze dus wel via moderne wetmatigheden in de economie te bestuderen.
Max Weber was geschoold als antiek historicus, maar hij was ook een van de grote sociologen van de
19de eeuw. Hij stelde dat er een groot structureel verschil is tussen de antieke tijd en wat later kwam.
De Griekse en Romeinse steden zijn niet te vergelijken met handelscentra uit de middeleeuwen,
want steden in de oudheid zijn enkel consumptiecentra, waar men vegeteerde op de agrarische
productie. In de oudheid verkreeg men inkomsten door landbezit, niet door handel: dit is een
destructieve manier, aangezien het ook kwam door oorlog te voeren en slaven te exploiteren, dus de
antieke burger is in geen enkel opzicht een homo economicus. Weber zijn ideeën worden verder
uitgewerkt door Hasebroek voor Griekenland.
Hierop kwam reactie van Rostovtzeff: de oudheid gaat over meer dan 2000 jaar en bestaat dus uit
verschillende fasen. Er was wel degelijk evolutie en verandering. De oudheid is minder ontwikkeld,
maar kwalitatief ‘modern’. Archaïsch Griekenland was logischerwijze nogal primitief, maar de zaken
evolueren wel. Men moet niet kijken naar de primitieve fasen, maar naar het hoogtepunt, namelijk
de Hellenistische periode en Romeinse keizertijd: dan zie je wel een stedelijke bourgeoisie die hun
inkomsten voornamelijk halen uit handel en nijverheid. Ze investeerden wel in grond, maar de
voornaamste fortuinen kwamen van de handel.
Hierop kwam weer reactie, niet van antieke historici, maar vanuit de hoek van de antropologen. Karl
Polanyi lanceerde de idee van de substantive economy. Hij stelt dat je moet kunnen werken met een
definitie van economie die ruimer is dan het klassiek economische:
“ Economy = instituted process of interaction between man and his environment, which results in a
continuous supply of what satisfying material means. “
Het gaat hier om een institutionalisering waarbij mensen interageren met elkaar en de economische
wereld rondom hen, waaruit een voortdurende creatie van goederen en diensten voortvloeit.
Economie valt niet te abstraheren, maar is ingebed in andere instituties (bv. sociaal). Polanyi maakt
een scherp onderscheid met formal economy (meer klassiek gebruikt): in het klassieke economische
denken is er een traditioneel rationeel keuzeproces. De rationeel denkende mens is de actor die het
geheel draaiende houdt. Rationeel keuzegedrag op basis van schaarsheid in het kader van ‘pricesetting markets’. Dit is volgens Polanyi best nuttig, maar pas zinvol vanaf 1800 (waar bij de Great
Transformation er een dominantie van het marktprincipe verscheen).
Het mechanisme achter formal economy is dat vraag en aanbod de prijs bepalen. Het is dus
gebaseerd op keuzegedrag. Het mechanisme van substantive economy is gebaseerd op drie
systemen, die elkaar niet uitsluiten:
14
1. Reciprocity: geschenk – ruil: er bestaat een bepaald verwachtingspatroon, ingebed in sociale
relaties, maar het is geen markteconomie. Je verwacht iets van elkaar geen ‘quid pro quo’,
(“voor wat hoort wat”). In een primitieve maatschappij wordt dit sterker benadrukt, daar is
het een zaak van eer.
2. Redistribution: er bestaat een overheid/machtscentrum dat allemaal goederen en inkomsten
naar zich toetrekt (bv. geschenken, belastingen) en dat dan weer herverdeelt, voor zijn eigen
behoeftes of die van de bevolking
Bv.: Minoïsche paleizen waren waarschijnlijk centra van redistributie, Romeinse
graanvoorziening aan de bevolking, moderne sociale zekerheid
3. Exchange: bv. de markt: markten hebben altijd bestaan (en zijn nu dominant), ook in de
oudheid. Maar: waren ze toen dominant? Zijn ze marginaal?
Marshall Sahlins heeft dit nog genuanceerd. Hij onderscheidt de volgende drie vormen van
reciprocity:



Generalised reciprocity: binnen het gezin (bv. broer en zus): de relatie is belangrijker. Er is
altijd wel steun.
Balanced reciprocity: tussen vrienden: er wordt meer naar een evenwicht gezocht
Negative reciprocity: enkel de indruk telt: er is wederkerigheid, maar weinig emotie of
overtuiging. Hierbinnen ontstaat oorlog en handel.
Moses Finley volgde les van Polanyi en werkt zijn ideeën en die van Weber uit op de klassieke
oudheid. Zijn basisidee is dat economische contacten zijn ingebed in sociale relaties. De economische
contacten volgen een sociale logica. Het gaat niet om rationeel keuzegedrag. Gedrag is gebaseerd op
sociale status. De dominante principes zijn gift-exchange en redistribution. De mentaliteit is
uitdrukkelijk anti-economisch: werken en handel is voor slaven, rijken werken niet, dat hoort niet.
Steden zijn consumptiesteden. Bv.: keizer Vespasianus vernietigde een machine om tempels te
bouwen, om zo toch nog werk te kunnen geven aan de burgers: technologische onderontwikkeling.
Finley kon veel zaken niet verklaren en hij was sterk anti-archeologisch. Maar er was niet
onmiddellijk een alternatief. Er waren echt wel pogingen:
-
-
-
Comparatieve benadering: tot het einde van de 18de eeuw waren er rurale economieën.
Technologisch had men beperkte mogelijkheden, en er was nog geen industriële revolutie
geweest. Men legt daarom de cesuur tussen alles voor 1830 en alles erna (tot de Industriële
Revolutie) in plaats van tussen oudheid en middeleeuwen. Onder andere Pleket dacht zo.
Intermediaire modellen: verklaren niet alles
Nieuw emperisme: kende een revival. Geen artikels over theoretische kwesties, maar kijken
naar wat er is, veel concreter te werk gaan, bv. in verband met archeologische vondsten. Dit
lijkt uit te monden in:
New Institutional Economics:
o Economic Performance: in geld
o Economic Structures: al wat het economisch leven determineert.
15
Determinanten van ‘economie’?
Ecologie/Geografie
Het ecologisch kader is van belang voor de economische ontwikkelingen. De antieke beschaving is
een mediterrane beschaving. Dit drukt een stempel op heel het economisch gebeuren: het gaat hier
om de grootste binnenzee ter wereld, met alle provincies eromheen gelegen, doorsneden door
gebergtes. Hierdoor ontstaan werelden apart (afgeschermde zones met eigen regionale klimaten),
wat aanleiding geeft tot grote interregionale variatie. De belangrijkste vorm van watervoorziening is
afkomstig van winterneerslag (in de zomer hadden de rivieren vaak een te laag niveau om te kunnen
dienen als handelsweg). Het is een agrarische maatschappij: hierin ontwikkelen culturen, gebaseerd
op dit ecologisch systeem: granen, wijn, olijfolie (de mediterranean triad) maken de basis uit van een
belangrijk deel van de antieke handel. De zware epidemiologische consequenties hiervan: gevaarlijke
vormen van malaria zijn endemisch. Dit heeft een enorme impact op de levensverwachting. Echt
grote pandemieën komen pas voor vanaf de 2de eeuw met de Antonijnse pest, vermoedelijk stierf
toen een derde van de bevolking (gekoppeld aan urbanisatie).
Demografie
Globaal een zeer laag bevolkingscijfer en een lage levensverwachting (ca. 20-25 jaar) door malaria en
de hoge urbanisatie (aangezien de steden ongezond zijn: veel mensen bijeen op een kleine
oppervlakte). Er zijn wel regionale verschillen: in Rome, Antiochië, en andere was er een lagere
levensverwachting, aangezien het grotere steden zijn. De bevolking in zijn geheel kent een lange,
langzame groei (archeologisch: grotere steden, meer nederzettingen) van ca. 1000 v.C. tot ca. 200,
daarna achteruitgang (oa. door de Antonijnse pest). Het bevolkingsniveau van ca. 200 zou ongeveer
overeenkomen met het bevolkingsniveau van middeleeuws Europa in ca. 1300. Er is een zeer grote
regionale variatie in de demografie, door de verschillen in de ecologie: er is sprake van overbevolking
in bepaalde gebieden, waardoor er veel migratie was (ook van stad naar platteland en andersom): er
was dus een grote mobiliteit (een van de randvoorwaarden voor economische groei). Zo kon de
bevolkingsgroei in de steden op lange termijn toch doorgaan.
Monetisatie en financieel systeem
Er ontstaat een geldeconomie met muntgeld ca. 600 v.C. Dit kende een snelle verspreiding via de
Griekse kolonies en de Romeinse veroveringen. De nominale waarde ligt hoger dan de eigenlijke,
intrinsieke waarde. Er zijn kleine denominaties (kleinhandel). Legal tender: er is een wettelijke
verplichting om het geld te aanvaarden als betalingsmiddel: het is dus een wettig betaalmiddel, maar
er was geen papieren geld, er waren geen wisselbrieven (slechts in rudimentaire vorm, maar dat
stelde niets voor). Account money: er was wel een uitgebreide kredietmarkt, er wordt gewerkt met
een soort van rekeningen, voornamelijk in het Romeinse leger: soldij in geld, maar ze krijgen het niet
16
allemaal in geld uitbetaald. In principe houdt de legerhouding het geld bij. Ze konden wel vanalles
betalen met geld op hun ‘rekening’.
Ideologie en status
Volgens Finley is deze determinant dominant. Niet landbouw, maar handel geeft de hoogste
inkomsten (aangezien landbouw ook risicovol is). Liberales: dokters, architecten, intellectuele
beroepen, etc. Sordidi: alle ambachten: werden beschouwd als schandelijk en schaamtevol. Wat is
de relevantie en representativiteit van deze ideologie? Ze is gelijkend aan de ideologie van de
Europese aristocratie van de 17de-18de eeuw. Er waren echter tegenvoorbeelden van aristocraten die
in de handel of in het bankwezen actief waren: Solon, Demosthenes, etc. Handel was een bron van
rijkdom. Samenstelling van grote vermogens: land + slaven + leningen met intrest. Belang van de
private verenigingen: collegia: zeer belangrijk! De collegiae waren een integraal deel van de stad, ze
zorgden voor bemiddeling bij conflicten, speelden een rol in religieuze festivals, etc. De
beschermheren van de collegiae zijn aristocraten, maar in de collegiae zelf zaten gewone mensen
met succes (winkeluitbaters, handelaars, etc.).
Technologie
Reeds veel aandacht aan besteed: men heeft meer en meer technologische dingen kunnen
identificeren. Technologie was veel meer verspreid dan voorheen gedacht, en deze kennis gaat niet
verloren. Technologische ontwikkeling was een belangrijke ontwikkeling en vormde een basis voor
een verdere ontwikkeling van de middeleeuwse technologie. Zo kenden de Romeinen watermolens
(bv. het watercomplex van Barbegal), de schroef van Archimedes, mijnbouw (niet zo primitief als
men dacht, zeker in de Romeinse periode), massaproductie (was er eigenlijk niet echt, maar wel
kleine ateliers, bv. ceramiek in reuzenovens), mobiliteit (wegen, bruggen, rivierwegen,
haveninstallaties: het Romeinse wegennet was overal, niet alleen voor militaire maar ook voor
handelsdoeleinden, maar relatief traag en duur). In de middeleeuwen kan men hierop voortbouwen:
“Dwergen op de schouders van reuzen”.
Rechtssysteem
Rechtszekerheid moet er zijn of je opent bv. geen winkel (want dan zou je dat niet durven). In de
oudheid zien we niet alleen burgersamenlevingen, maar ook de eerste rechtsstaten: de idee van de
res publica: het algemeen belang: iedereen moet zeker zijn van zijn rechten en plichten. Het zit erg
ingebakken in de samenleving en er wordt een hele rechtsleer rond ontwikkeld. In de praktijk zien we
dat justitie openbaar was en dus waren ook alle rechtszaken openbaar. Opmerkelijk is dat er bijna
geen politiemacht bestond in de oudheid: dat is vreemd in zo’n rechtsstaat. Het leger werd
ingeschakeld wanneer het helemaal misliep, en ook lokale munities en raadsleden en verenigingen
(bv. collegiae) werden hiervoor ingeschakeld. Het contractstelsel bestond ook al en er bestond een
soort bescherming van privaat bezit.
17
Handel: performance
Er zat een grote variatie in de verschillende handelsproducten, het waren niet enkel luxeproducten:
-
-
-
Voedingswaren: Grote handel in graan, wijn, olijfolie, garum (vissaus): immense fabrieken,
verschillende vissoorten + zout laten digester. Ook in Velzeker zijn er amforen met garum
gevonden.
Ceramiek: luxueus. Attische roodfigurige/zwartfigurige. Terra sigillata: wanneer je geen
zilveren vaatwerk kunt kopen, maar je toch een “zondags service” kan permitteren. Het is
eigenlijk een soort gestempeld aardewerk.
Textiel: Romeinse legermantels (sagae).
Grondstoffen: Hout, natuursteen (marmer), metalen
Luxeproducten: Zijde, glas, amber, parfums
Er bestond een ruim gamma aan producten: alle lagen van de bevolking kunnen voorzien worden
door de verschillende prijscategorieën en elke regio heeft eigen specialiteiten dus zijn er genoeg
mogelijkheden voor alle regio’s om deel te nemen aan het economische proces. Iedereen kan in het
proces stappen.
De Monte Testaccio is een berg afval die vanaf ongeveer 75 bewust aangelegd is, met
amforenscherven. Het gaat om amforen van olijfolie: daarvan zijn de amforen niet herbruikbaar, bij
wijn wel. Ongeveer 1 miljoen liter olijfolie per jaar, toen nog niet door de keizer verschaft, dus het
resultaat van handel!
Het tonnage van een handelsvloot werd bestudeerd aan de hand van onderwaterarcheologie.
Bestonden er reuzeschepen in de oudheid? Waarom werden die niet gemaakt? Er zijn er wel
geweest: er zijn voorbeelden van in de literatuur en in de archeologie, technisch gezien was het dus
mogelijk. Reuzeschepen waren ook niet nodig in de oudheid: men had geen schepen nodig om naar
Amerika te varen, in tegenstelling tot de vroegmoderne tijd. Er zijn geen archeologische voorbeelden
teruggevonden van graanschepen aangezien graan en schip werden opgegeten door de vissen. De
meeste havens konden 300 à 400 ton niet herbergen. Reuzeschepen konden de meeste havens dus
niet binnen. Scheepsfrequentie: men moet er rekening mee houden dat na de 3de eeuw amforen
minder werden gebruikt, maar meer tonnen, en schepen dus minder bewaard bleven.
Afstandshandel met het verre oosten was er via de zijderoute. De contacten werden regelmatiger
(met Indië, Saïgon, etc.) vanaf Alexander de Grote (4de eeuw v.C.). Er was een route over land en een
route over zee. Men handelde in zijde, specerijen (bv. peper), parels, edelstenen, etc. Men ging
rechtstreeks naar Indië en Sri Lanka en onrechtstreeks naar China en Indochina. Er waren ook
“ambassades”/gezantschappen van de Romeinse en Chinese keizers.
18
Urbanisatie – ‘handelsruimte’
Een handelsruimte komt geleidelijk tot stand in de loop van eeuwen, en werd gedragen door de
steden in de archaïsche periode, toen zich een kolonisatiebeweging voordeed en meer steden
ontstonden. De Chinezen hebben uiteindelijk het onderspit gedelfd ten voordele van de Grieken en
Romeinen. Met uitzondering van de Rhônemonding en Noord-Spanje bevonden zich veel minder
steden in het westen. Rond 500 v.C. ligt het netwerk er, en heeft het zich verder ontwikkeld in de
loop der eeuwen.
De trans-Europese handelsroutes sluiten daar op aan, bv. voor tin: Cornwall is daarvoor een
belangrijk gebied. De grote rivieren hebben ook een grote rol gespeeld, voornamelijk in Gallië waar
de rivieren het hele jaar door bevaarbaar waren, en je dus overal kon geraken, in tegenstelling tot de
mediterrane wereld. De steden worden ontwikkeld naar Romeins model (Parijs, Londen, Tongeren,
etc.).
Het Romeinse Rijk is op economisch vlak niet meer dan de mediterrane ruimte aangevuld met transAtlantische componenten: tot aan de Donau (goud- en zilvermijnen van Dacië). Centraal-Europa is
nooit gelukt. In het zuiden van het rijk lag de Sahara, waar men niet door geraakte (behalve Egypte).
Urbanisatie deed zich overal in het rijk voor, niet enkel aan de kusten.
De enige kaart uit de (late) oudheid die bewaard is gebleven (via een middeleeuwse kopie) is de
Peutinger-kaart: een uitgerekte vorm, bedoeld om opgerold en meegenomen te worden: het was
dus een wegenkaart. Ze gaat helemaal van Brittannië tot in Indië, met Rome in het midden.
Globalisatie: na de val van het rijk stort het hele netwerk quasi in elkaar, ook wat betreft de transEuropese routes. Luxehandel blijft bestaan, evenals de contacten, de idee dat er andere interessante
plaatsen zijn in de wereld. Islam komt op, maar wat ooit was, zal ooit weer mogelijk zijn.
19
Economische denken in de oudheid
Mentaliteit en ideologie
Economische performance (productiemethodes) moest niet onderdoen voor latere tijden! Er was
niet echt economisch denken in de strikte zin, maar wij zouden het echter zo omschrijven.
De ‘Weber-these’: Max Weber was overtuigd dat economische ontwikkeling maar mogelijk is door
de bepaalde ethos in de maatschappij, die de mentale voorwaarden creëert om economische
uitbreiding mogelijk te maken. Bv. bij het protestantisme: hard werken, herinvesteren in plaats van
genieten van de winst, … Door succes te hebben, hard te werken, als je dat lukt behoor je tot de
uitverkorenen. Mentaliteit bepaalt de economische ontwikkeling: bevordert of werkt tegen. Werner
Sombart geeft Weber gelijk, maar zegt dat de joden de juiste mentaliteit hebben om zaken te doen.
Na WOII is de Weber-these op de achtergrond geraakt ten voordele van structuren, instituties, …
David Landes stelt dat het de gehele cultuur, de vernieuwende religie van het protestantisme was
die Europa de middelen gaf om economisch succes te hebben (geen structuren of instellingen). Inner
values and attitudes zijn de reden van economisch succes in Europa. Hij is TEGEN institutionalisme en
structuralisme.
Economie van de oudheid? Moses Finley keert terug naar Weber en schuift de ideeën van Polanyi
naar voren. Volgens hem is de mentaliteit in de Klassieke Oudheid anti-economisch: herinvesteren,
winst opdrijven (heel die cyclus van de moderne economie) kon niet in de Klassieke Oudheid
omwillen van overriding values.
De antieke bronnen zijn vooral literair (niet epigrafisch, archeologisch, …) en we vinden er
voornamelijk negatieve appreciaties in terug:




Handel : maakt mensen frauduleus, leugenachtig en hebzuchtig. Plato verwondert zich over
negatieve appreciaties van de handel, want Athene kan niet zonder graaninvoer ( = handel)
Leningen met intrest: allerlaagste waartoe een mens kan zinken. Het is tegennatuurlijk, een
uiting van hebzucht.
Arbeid: (zowel puur handenarbeid als ambachten) manueel, laag-intellectueel, onwaardig,
het is eigenlijk een slavenwerk, typerend voor slaven, een straf van god, tegen de menselijke
natuur. Dit vinden we terug in het discours van in de archaïsche tijd tot in de laatantieke
periode.
Landbouw is echter wel goed: het is het enige respectabele, het is de bron van echte rijkdom,
voedsel, wol, hout.
Vb.: Seneca, tekstfragment: Posidonius onderscheidde 4 soorten van vaardigheden/kunsten.
Handenarbeid behoorde tot de vulgaire, laag-bij-de-grondse vaardigheden of kunsten.
Wat is de relevantie van die mentaliteit? Volgens Finley was die anti-economisch en waren de
tegenovergestelde gevallen uitzonderingen. Paul Veyne stelt in zijn “Pain et cirque” dat de
20
mentaliteit van de antieke notabelen wel degelijk realiteit is, maar dat die niet relevant is voor de
economische keuzes. Het is wel mogelijk dat ze wel zaken doen en toch hun status als notabelen
behouden (wat niet gelijk staat aan zakenlui die zich voordoen als edelen). Een notabele kan wel
zakenbelangen hebben, maar zonder als zakenman te worden beschouwd. Hij is politiek actief,
bekostigt publieke weldaden (moet zich als notabele laten kenmerken) en kan dan toch zaken doen.
De mentaliteit is er, maar is dan irrelevant.
John D’Arms zegt dat de mentaliteit wel relevant is, maar enkel voor de wijze waarop zakenbelangen
georganiseerd worden, niet voor de keuze van waarin wordt geïnvesteerd. Hij zal werken met slaven
en met vrijgelatenen. De economie is anders georganiseerd. D’Arms ziet grote netwerken van
notabelen die zich economisch engageren met vrijgelatenen, protegés en familie en dergelijke. De
notabelen superviseren, participeren met andere woorden indirect.
Vergelijking met de vroegmoderne tijd: er zijn gelijkaardige normen bij de aristocraten, elite. In het
Ancien Regime in Frankrijk was de overheersende idee dat rijkdom gelijk stond aan grote residenties,
landerijen, etc. Het waren uitingen van grandeur en puissance. Wisselbrieven en dergelijke
daarentegen waren uitingen van inferiorité en faiblesse. Dit is een gelijkaardige mentaliteit als die
van de Klassieke Oudheid. Het tekstfragment van “Le Bourgeois Gentilhomme” van Molière is niet
van de adel, maar wil de adellijke levenswijze onder de knie krijgen.
Hoe betrouwbaar is ons beeld van de mentaliteit van de Klassieke Oudheid? 99% van de literaire
bronnen is afkomstig van (protegés van de ) elite voor de elite. Er is een voortdurende spanning
tussen de mentaliteit van de bourgeoisie en van de aristocratie. In hoeverre kan je die mentaliteit
veralgemenen naar de 95% van de bevolking die geen notabelen waren? Volgens Finley zijn
handelaars, ambachtslieden, bankiers, etc. marginaal en daarom onbelangrijk. Volgens Willem
Jongman is een bepaalde ethos (normen en waarden) toonaangevend in een bepaalde cultuur, als
juist beschouwd. Dit zou het ethos van de aristocratie zijn. Mensen die sociaal promoveren nemen
dan de andere normen en waarden over (als ze voldoende kapitaal hebben en succes hebben: dan
bouwen ze een theater, gaan in de politiek, etc. ). Eens ze kunnen, stappen ze eruit. Anticipatory
socialisation: het ethos van de aristocratie wordt overgenomen door de lagere klassen. We worden
echter geconfronteerd met een methodologisch probleem: er zijn namelijk heel weinig bronnen (wel
inscripties). Bovendien zijn de normen en waarden van de niet-edelen geen coherente filosofie
geworden, ze werden niet onderwezen in scholen, maar door opvoeding doorgegeven, ze zijn niet
opgenomen geworden door de filosofen.
‘Typische’ attitudes van zakenlieden: rijk worden door te werken is goed, leidt tot sociale mobiliteit.
De elite is hier niet mee akkoord, maar het is de mentaliteit die wordt gekoppeld aan hen door de
elite. Het nemen van risico’s om rijk te worden is goed. Dit is anti-aristocratisch: wat voor de
aristocraten wel goed was, was hun fortuin besteden aan verkiezingscampagnes, hun leven riskeren
in de oorlog, etc. Bv.: Trimalchio uit het Satyricon van Petronius is een superrijke vrijgelatene, hij is
rijk geworden door handel en leningen met intrest. Hij is trots op zijn doorzettingsvermogen. Hier
wordt een typische mentaliteit van een handelaar beschreven. Berekenend handelen is
uitmaken/berekenen hoeveel winst ze maken: het is dus een economische rationaliteit, ook heel
vaak terug te vinden bij aristocraten, equites (lagere aristocraten) en handelaars.
21
Voor Weber, Sombart en Landes is rationaliteit een cruciaal element in de moderne kapitalistische
economie. Keuzes worden gemaakt op rationele basis, om maximum profijt te bereiken: dat is de
essentie van de moderne kapitalistische markteconomie. Weber maakt nog eens een onderscheid
tussen rationaliteit die geen rekening houdt met normen en waarden (“Het doel heiligt de
middelen”) en rationaliteit die dat wel doet. Maar: het is niet altijd duidelijk wat de precieze waarde
is van de schaarse middelen: tijd? Of hecht men meer belang aan het investeren van geld? Dit alles
blijkt uit/wordt mogelijk gemaakt dankzij de boekhouding: de schaarse middelen kan je in geld
valoriseren en geldwinst krijgen. De techniek van de dubbele boekhouding werd pas eind 15 de eeuw
beschreven door Luca Paciolo in een Latijns werk: lyrische visie op het belang van boeken. Rationele
besluiten werden mogelijk door een boekhouding. Dan gaat de machine van start. De dubbele
boekhouding ontstond dus pas in de 15de eeuw en bestond dus nog niet in de Klassieke Oudheid. Een
boekhouding was eerder een controle-instrument op slaven, niet een beheersinstrument om
beslissingen te nemen. De waarde van kapitaal (gebouwen en dergelijke) zit niet in het
boekhoudkundig systeem. Ook amortisatie, het afschrijven van kapitaalgoederen, is niet van
toepassing. Bovendien laten antieke cijfers geen complexe berekeningen toe, want zo kenden ze bv.
het getal 0 niet. De juiste cultuur en mentaliteit bestaat dus niet, en men zou het toch niet in de
praktijk kunnen brengen.
De rekentechnieken zijn ontstaan bij de Indiërs, en via de Arabieren naar de klassieke wereld
gebracht. Men kon vingerrekenen in de Klassieke Oudheid: het was een belangrijk onderdeel van
rekenen in de oudheid, met kon tellen tot 1 miljoen. Er werd vooral gerekend door niet-elitekinderen
en slavenkinderen, want de elite had betere dingen te doen. Hoofdrekenen werd in combinatie met
vingergebruik gedaan. Men werkte in de oudheid ook met de abacus: een rechthoekig patroon op de
grond met kiezelsteentjes. Het Indische systeem is door astrologen en voor astrologen uitgevonden
om de positie van de sterren te bepalen.
De situatie in vroegmodern Europa zag er als volgt uit: de (dubbele) boekhouding werd pas algemeen
gebruikt vanaf de 19de eeuw: de Amsterdamse wisselbank, VOC, etc. gebruikten geen dubbele
boekhouding. Pas in 1770 werd de theorie toegepast hoe je een landbouwbedrijf moest beheren. De
noties ‘amortisatie’ en ‘kapitaal’ werden nauwelijks gebruikt voor het midden van de 19de eeuw.
Filosofie
Er is geen economisch denken in de Klassieke Oudheid, wel rationeel denken dat gekoppeld is aan
het vervullen van de noden om te overleven. Filosofen hebben wel systematische aandacht voor het
streven van tot vervulling van materiële behoeftes en tot verrijking (niet zomaar losse ideeën!)
Economie is afkomstig van de Griekse woorden en huishouden en besturen. Economie
betekent dus letterlijk het huishouden goed besturen. Dit werd in de 5de en vooral de 4de eeuw v. C.
uitgewerkt.
Xenophoon beschrijft een dialoog van Socrates die zijn denken uiteenzet: oikonomia is een
specifieke kunde: beredeneerd handelen, los van staatskunde om waarde te verwerven of te
produceren. Maar: zijn het de ideeën van Socrates of de ideeën van Xenophoon die in die dialoog zijn
22
verwerkt? zijn inkomsten, een herstelprogramma voor Athene om handel en mijnbouw te
stimuleren. Alle goederen hebben een variabele waarde, maar goud en zilver hebben een stabiele
standaard: dit is gelijk aan mercantilistisch/monetaristisch denken. De prijs van alle goederen is
afhankelijk van de schaarsheid of de overvloed ervan, behalve goud en zilver, die zijn waardevast.
Plato:“bestuurskunde” moet men onder de knie hebben. De rol van geld, de rol van handel wordt
beschreven:
1.
Men mag niet te afhankelijk worden van de handel. Eigen burgers mogen geen handel
drijven, vreemdelingen wel. Handel maakt namelijk hebzuchtig, en is een ondermijning van
de staat.
2.
Waarde bestaat enkel omdat het door de overheid wordt verplicht als geldmiddel.
In de ideaal-situatie is er zo weinig mogelijk handel en geld mag geen intrinsieke waarde hebben, al
het goud en zilver is staatseigendom.
Aristoteles (384 – 322 v.C.) heeft zijn ideeën het meest uitgewerkt in de drie werken:



“Economieën”
“Politieke stelsels”
“Ethica Eudemia/Ethica Nicomachea”
Hij geeft daarin inzichten in verband met prijsvorming en waardeleer: waarom is iets veel of weinig
waard? En ook in verband met monetaire theorieën: waarom geld en wat is de functie van geld?

Oeconomica:
Aristoteles onderscheidt vier economieën:
1.
2.
3.
4.
Van de koning
Van de satraap (de gouverneur van het Perzische rijk)
Van de stadstaat
Van het individu
Het is belangrijk om na te denken op welke manier je goederen verwerft of produceert. Bv. Thales
van Milete werd rijk door een monopolie te stellen op olijfpersen (dit werd beschreven door
Aristoteles in de Economieën).

Politika:
Hierin wordt besproken hoe de bestuurd moet worden door de heer des huizes. Het probleem
is dat je als mens niet alleen overleeft: het is nodig iets te doen om aan je behoeften te voldoen. Dit
kan op twee manieren:
-
Natuurlijke vormen: landbouw, veeteelt, jacht, etc. Zelfs oorlog wordt als natuurlijke vorm
beschouwd.
23
-

Tegennatuurlijke vormen: alle dingen hebben een gebruikswaarde en een ruilwaarde.
Gebruikswaarde: bv. schoenen, die draag je. Ruilwaarde: als je 100 paar schoenen hebt,
hebben ze geen gebruikswaarde meer voor jezelf (je kan slechts een paar tegelijk dragen),
wel voor anderen. Je kan dan wisselen voor andere zaken, de ruilwaarde is dus een afgeleide
van de gebruikswaarde, en steunt op de (wederzijdse) behoefte aan ruil. Maar: er is niet
altijd iemand die heeft wat je nodig hebt, dus is er iets nodig om het ruilsysteem toch
mogelijk te maken, namelijk GELD: een middel om ruil te vergemakkelijken. Er moet een
bepaalde waarde aan zilver of iets dergelijks in zitten: muntgeld. Hierdoor ontstaat echter
kleinhandel, die niet meer als doel heeft om ruil te vergemakkelijken, maar om zoveel
mogelijk geld te vergaren. Volgens Aristoteles moet geld toelaten de wederzijdse behoeften
te vervullen, en mag geld op zich geen doel zijn. De onbeheerste drang naar geld wordt
eindeloos als geld het doel wordt. De meest tegennatuurlijke vorm zijn leningen met intrest:
geld is dan niet enkel het doel, maar ook het middel om geld te verkrijgen.
Ethica eudemia:
De gemeenschap van mensen steunt op wederzijdse behoeften. Rechtvaardigheid is een bijzondere
vorm van evenwichtigheid waarbij niemand in de kou blijft. Bv.: een magistraat mag een burger slaan
(zelfs onterecht) want hij heeft een speciale functie. Evenwichtigheid is dus niet gelijk aan gelijkheid,
maar wel aan proportionaliteit. Slagen bij kinderen aanbrengen wordt als erger beschouwd dan
slagen bij gelijken. Proportionaliteit: je kan een schoen niet ruilen met een huis, wegens het verschil
in waarde. Wat maakt iets waardevoller? Bv. de arbeidswaarde. Maar: goud en zilver: goud is toch
meer waard? Hoe meet je waarde? Aan de hand van muntgeld: dat meet de wederzijdse behoefte
die mensen hebben aan elkaar. Ingesteld door een conventie: ruilmiddel voor behoeftes. Het laat toe
ruiltransacties te spreiden in de tijd. Het is een vorm van gesystematiseerd denken (hierna is het
wachten tot de 19de eeuw en Karl Marx daarvoor).
Wetmatigheden
Hoe werd dit in de praktijk toegepast? Filosofen zijn slim, maar geen praktijkmensen, en bovendien
hebben ze geen politieke invloed. Wel zijn er veronderstelde wetmatigheden:
Wet van Bodin: er bestaat een rechtevenredig verband tussen de geldmassa en de prijs.
Ten tijde van inflatie zag men een wetmatigheid in de 16de eeuw. De geldmassa bepaalt het
prijsniveau. Jean Bodin haalde zijn mosterd bij antieke schrijvers, voornamelijk Tacitus en Suetonius.
Toen keizer Augustus Egypte veroverde was er een overvloed aan goud en zilver in Rome: de prijzen
stuikten ineen.
Wet van vraag een aanbod: was ook al bekend in de Klassieke Oudheid: duidelijke verwijzingen in de
tekstfragmenten van onder andere Seneca, Plinius Maior, Plinius Minor en Lactantius.
24
‘Economische’ politiek
Er bestond een verbod voor senatoren bij wet om een zeehandelschip te bezitten met een capaciteit
van meer dan 300 amforen, dat heel de oudheid is blijven bestaan. (Finley: anti-economische
mentaliteit). Maar: niks verbood hen om een schip te huren en dergelijke. Dus waarschijnlijk was dit
verbod inefficiënt. Livius stelt echter in zijn werk dat het maken van winst ongehoord is voor
senatoren.
In de 4de eeuw v.C. was het in Rome strikt verboden om intrest te vragen, maar het stond nergens
effectief in een wet. In 51 v.C. mag men maximum 1% interest per maand vragen. Er worden echter
uitzonderingen gemaakt voor zeeleningen, want als een schip verging moest het niet worden
terugbetaald, dus het risico was voor de kredietverstrekker. Ook deze beperkingen werden echter
gemakkelijk omzeild.
Er bestond geen algemeen verbod op de uitvoer van goud en zilver, maar het werd wel vaak als ad
hoc maatregel genomen (bv. senaatsbesluit van 63 v.C.). Vanaf Augustus gingen er grote
hoeveelheden goud naar India.
Er bestonden internationale verdragen ten voordele van Romeinse zakenlieden: zij kregen vrijstelling
van havenrechten en mochten gebruik maken van de vrijhaven van Delos. Romeinse burgers en
militaire expedities werden beschermd tegen bedreigingen voor handelaars en geldleners. Er
stonden bovendien troepen ter beschikking van particuliere ‘zakenlieden’. Dit alles om Romeinse
burgers te bevoordelen en om handelaars te privilegiëren. Bv.: Alpenpas veilig stellen, schulden
afdwingen van vrije steden (Salamis moest bv. geld aan Brutus, een lening van 48% intrest, maar via
tussenpersonen, want hij was de patroon van de stad en moest hun belangen beschermen in de
senaat).
Bestond er een prijspolitiek in de oudheid? Er bestonden maatregelen tegen speculatie, tegen
graanoogst opkopen. Ook werden sommige prijzen vastgelegd: bv. tijdelijke maatregelen, het Edict
van Diocletianus op maximumprijzen in 301, etc.
Was er een monetaire politiek in de oudheid? Muntslag is namelijk het belangrijkste instrument van
een staat om economisch iets te betekenen. Het Romeinse Rijk was zwak en had zo goed als geen
rijksadministratie, maar wel impact via munten. Geld was een wettelijk betaalmiddel. Vooral in de 3de
eeuw traden devaluaties op: het ontstaan van monetaire problemen, en dit had een grote impact op
het economisch leven. Er bestaat een discussie over hoe de oplage bepaald werd, tussen de
primitivisten en de modernisten. Volgens de primitivisten was er enkel aanmunting door de staat om
de uitgaven van de staat te bekostigen. Volgens de modernisten was de aanmunting een
economische politiek.
Romeins recht
De staat heeft en grote impact op het (economisch) leven via het rechtssysteem. Zo ontstond de
rechtswetenschap: geen ad hoc beslissing meer, maar onderbouwde oplossingen voor recurrente
25
problemen. Je moet rechtszekerheid hebben. In de Griekse wereld stonden de wetten op inscripties,
en bestonden er eigendomsrechten, maar de meest doordachte teksten komen van de Romeinen. De
rechtswetenschap ontstond opdat men niet alleen maar ad hoc oplossingen had, maar een algemene
regel om terugkerende problemen op te lossen, in de 2de eeuw v.C., door magistraten. Een
rechtsmagistraat vaardigde bij het begin van zijn ambtsjaar een edict uit voor welke klachten hij
aanspreekbaar was en dergelijke meer. De formulae waren de basis voor de procesvoering. De taak
van de rechtsgeleerden bestond uit het opstellen en aanpassen van de formulae en het interpreteren
van feiten in functie van de bestaande formulae. De klassieke periode van het Romeins recht loopt
van het begin van onze jaartelling tot ca. 250. Onder de dynastie van de Severi ligt het toppunt van
het Romeins recht (3de eeuw). Vanaf de post-klassieke periode komen er geen innovaties meer: het
zwaartepunt verschuift naar de keizerlijke kanselarijen. Bovendien treedt een academisering op: er
ontstaan gerechtsuniversiteiten in Beiroet, Rome en Constantinopel. Het Romeins recht heeft een
enorme invloed uitgeoefend op de middeleeuwen (‘ius commune’).
Het contractrecht bood en grotere rechtszekerheid: verfijning en uitbreiding van mogelijke
contracten (verbintenissen, obligationes): voor alle denkbare vormen van krediet verwerven, handel,
etc. is een contract mogelijk. Alle mogelijke afspraken kunnen afdwingbaar worden gemaakt. Er
worden type-contracten opgesteld. Maar: de flexibilisering gaat nooit zover als modern recht, de
vormvereisten blijven belangrijk.
26
Sociale structuren, armoede en slavernij in de oudheid
Sociale klassen/groepen/structuren…
Mensen zijn individuen met verschillende kenmerken: er zijn verschillende uiteenlopende criteria
waarop mensen worden ingedeeld (en die kunnen per cultuur, per geslacht en per tijd verschillen, en
zijn ook niet in alle contexten even belangrijk). Bv.: gender krijgt een heel pak labels opgeplakt. Die
worden dan deel van je identiteit. De criteria kunnen we opsplitsen in twee soorten:
 Ascriptive criteria: toegeschreven, niet gekozen, waar je niets aan kunt doen, bv. geboren
worden in slavernij, huidskleur, kaste, etniciteit.
 Achieved criteria: dingen die je (zelf) verworven hebt, bv. scholing, werk.
We kunnen een onderscheid maken tussen ascriptive en achieved culturen (deze kunnen echter wel
door elkaar lopen). Sommige criteria zijn nu niet meer van belang, bv. geslacht versus studies, religie
(maar: christendom versus islam: hoofddoekenkwestie). Maar: meisjes mogen niet naar een
seminarie om priester te worden. Alles is dus afhankelijk van context tot context. De westerse
kapitalistische cultuur is sterk “achievement-georiënteerd, bv. het “glazen plafond” bij het aantal
vrouwelijke hoogleraren (door zwangerschap ontstaan er beperkingen voor je dossier, je
“achievements”: het loopt dus door elkaar).
Niet alle criteria zijn relevant in elke context: het is afhankelijk van de werking van de
samenleving/instituties en de ongelijke verdeling van middelen. Mensen in culturen krijgen
verschillende profielen opgeplakt, zelden op een willekeurige manier. Dit geeft aanleiding tot
stratificatie: een bepaald profiel geeft je meer macht dan een ander, aan de hand van het belang dat
aan bepaalde criteria wordt toegekend. Dit geeft dan weer aanleiding tot hiërarchiering in sociale
lagen (‘strata’) van sociaal-relevante ongelijkheid.
De toekenning/erkenning van de criteria is meestal niet een bewust proces. Er is niet noodzakelijk
een zelfbewustzijn aanwezig. Zelfbewustzijn geeft aanleiding tot het ontstaan van een collectieve
identiteit. Sociale categorieën gaan niet noodzakelijk gepaard met zelfbewustzijn, zich deel voelen
van een bepaalde sociale groep. Marx maakt onderscheid zussen de klasse an sich: de klasse zoals ze
is, onbewust, en de klasse für sich, bewust. Er zijn heel wat theorieën over sociale stratificatie:
 Structuralisme: controle over productiemiddelen bepaalt wie tot welke sociale categorie
hoort. Er zijn objectieve sociale structuren die mensen onderverdelen (niet enkel in zekere
mentaliteiten, culturen): gemeenschappelijke kenmerken maken dat men tot een bepaalde
klasse hoort, gerelateerd aan de controle over de productiemiddelen. Dit laatste wordt gezien
als een objectief gegeven, bv. eigenaar zijn van productiemiddelen is een objectief gegeven.
Marx categoriseert de oudheid als een slavenmaatschappij: slaven zelf zijn eigendom van
iemand, dus anderen hebben eigendom over zowel de productiemiddelen als over de
arbeiders.
 Weber: stelt dat het niet enkel een kwestie is van bezit van productiemiddelen, maar van
dominantie, differentiële toegang tot de resources. Hij onderscheidt drie dimensies:
27
1. Economische dimensie: klasse, controle over de productiemiddelen en over wie
dat niet heeft, dus: economische middelen
2. Socio-culturele (symbolische) dimensie: reputatie, status, aanzien, controle over
de sociale middelen
3. Politieke dimensie: politieke middelen in handen krijgen, wie de reële macht in
handen heeft, een zekere reputatie hebben, bv. via partijen, die je macht
verschaffen (al dan niet zichtbaar)

Funtionalisme: Davis-Moore-theorie: de samenleving als een organisch systeem: de
verschillende onderdelen (bv. instituties, sociale posities van mensen tegenover elkaar) zijn
functioneel voor het voortbestaan van het systeem. Stratificatie ontstaat omdat sommige
sociale rollen/instituties belangrijker zijn dan anderen voor het systeem, bv. dokters zijn
belangrijker dan ongeschoolde arbeiders voor het systeem. De kritiek die op deze theorie werd
gegeven was de vraag wie bepaalt wat belangrijker is? Veel hangt af van subjectieve ‘ranking’
door ‘social actors’.
Er bestaan drie types van stratificatie-systemen:
 Kaste-systeem: is gebaseerd op ascriptieve criteria: je wordt geboren in een bepaalde kaste en
je geraakt er niet meer uit. Rigide. Sociale mobiliteit is uitgesloten (behalve in de kaste zelf).
Het typevoorbeeld is Hindoeïstisch India.
 Standen-systeem: gebaseerd op zowel ascriptieve als achieved criteria (rijk genoeg zijn om je
potentieel waar te maken): je wordt geboren in een bepaalde stand, maar daarnaast hecht
men een groot belang aan achievement. Status heeft een grote rol. Het typevoorbeeld is
middeleeuws en vroegmodern Europa (adel – clerus – derde stand).
 Klasse-systeem: overwegend achievement gericht. In theorie een volledig open systeem. De
economische dimensie is doorslaggevend. Het typevoorbeeld is modern Europa, VS, …
Het Grieks-Romeins maatschappijmodel: burger, polis, imperium
Waar staat de oudheid in dit debat? In de oudheid is er een complexe samenleving, de sociale orde is
multidimensionaal, zowel in Griekenland als in Rome: verschillende criteria zijn relevant voor de
sociale positie:
-
Burgerschap
Vrijheid (geboren, vrijgelaten, etc.) versus slavernij
Opleiding
Cultuur (Homerus, Vergilius lezen)
Gender (politieke ambten voor mannen)
Rijkdom
Leeftijd
28
Bovendien is er een zeer grote culturele verscheidenheid (zelfs variatie binnen de dominante
culturen): Berbers Afrika, Iberisch Spanje, Italië, Griekenland, etc.. In het kerngebied van Griekenland
moesten vrouwen binnenshuis blijven, wanneer ze buitenshuis kwamen moesten ze gesluierd zijn,
aangezien men in Athene zei dat enkel de schaamteloze vrouwen op straat kwamen: slavinnen etc. In
Rome daarentegen mochten de vrouwen wel gewoon op straat komen (zij beschikten ook over een
eigen vermogen). In de vroegste perioden (7de-6de eeuw v.C.) is er een sociaal systeem dat geordend
is op basis van clans en bloedverwantschap. In Griekenland zijn er ook nog verschillende age groups
met specifieke functies voor bepaalde leeftijdsgroepen. Vanaf de 7de-6de eeuw v.C. ontwikkelt de
polis zich: het wordt de hoeksteen van de antieke samenleving! De polis in de oudheid staat niet
gelijk aan de stadstaat in middeleeuws Europa. De polis is in de eerste plaats een geordende politieke
gemeenschap van burgers, het grondgebied is secundair. Rechten en plichten verwerven ze enkel op
basis van het burger-zijn (burgerrecht), zelfs indien men niet in de stad woont, maar bv. in een dorp.
Het kan gebeuren dat enkele van deze dorpen zelf een sterk karakter krijgen (stedelijke
ontwikkeling), maar ze blijven behoren tot de civitas. In de polis heerst een urbane cultuur (behalve
op economisch vlak: vooral agrarisch): alles vindt plaats in de kernstad: tempels, politieke
instellingen, volksvergaderingen komen er samen: daar toont de elite haar macht en daar worden
belangrijke beslissingen genomen.
Deze polissen krijgen op een gegeven moment een dak boven hun hoofd, wanneer de imperia
ontstaan: er komt een machtscentrum (koningen, keizers) boven de steden, met eigen instellingen
zoals leger, provincies (die vaak de stedelijke instellingen doorkruisen). Maar de supra-stedelijke
macht is vaak slechts een dunne bovenlaag. De polis-gemeenschappen blijven fundamenteel
hetzelfde. In de Romeinse tijd wordt de idee van burgerschap gesublimeerd: men kan tegelijk
Romeins burger zijn als burger van een bepaalde civitas: dubbel burgerschap.
Het Grieks-Romeinse civilisatieproces was een heel geleidelijke evolutie: de lokale bevolking houdt
lange tijd haar eigen instellingen, maar neemt geleidelijk aan de Griekse/Romeinse instellingen over:
Hellenisatie en Romanisatie. Stedelijke modellen worden geleidelijk aan verspreid. Bv.: de
Romanisatie van Gallia Comata in 3 fases:

Eerste fase:
Gallia Comata komt ongeveer overeen met de huidige Provence. Verloop van de eerste
fase: eerst verovering door Caesar, daarna inrichting door Augustus (22 v.C.). Er
ontstaan provincies en stammen worden civitates. Ze behouden hun lokale autonomie
en hun eigen instellingen. Elke civitas heeft één hoofdstad. De relatie met Rome wordt
geregeld in verdragen en de ‘provinciewet’. Uiteindelijk ontstaat het Romeins
burgerschap en worden de auxilia bevolkt door plaatselijken en worden ze zo
volwaardig Romeins burger. Hierdoor wordt de groep Romeinse burgers groter. De
instellingen van de civitates werden zo meer en meer Romeins.

Tweede fase:
Als de civitates voldoende geromaniseerd waren, kregen ze erkenning als ‘municipium
latinum’: er ontstaat een stadsgrondwet en stedelijke instellingen naar Romeins
model. De burgers worden ‘Latijns burger’: dit wil zeggen dat ze onder het Romeins
recht vallen, maar geen politieke rechten hebben. Magistraten en raadsleden krijgen
29
volwaardig Romeins burgerschap. In deze fase versnelt de toename van het aantal
volwaardige burgers.

Derde fase:
De civitates worden ‘municipia romanum’. Dit wil zeggen dat de burgers volwaardig
Romeins burgerschap krijgen. Bovendien genieten ze een ruime autonomie (eigen
rechtspraak, wetgeving, etc.). In 212 werd met de constitutio antoniniana iedere
inwoner van het Romeinse rijk automatisch Romeins burger. We zien de opkomst van
het dubbel burgerschap: men werd Romeins burger en bleef tegelijkertijd burger van
de eigen stad.
‘Economische’ indelingen van de bevolking
Hoe bepaalt de economie de indeling van de bevolking en andersom? Zowel de Griekse als de
Romeinse polisstructuur is timocratisch: volgens vermogensklassen (maar men keek bv. ook naar
eerbaarheid). Deze indeling is relevant voor enkele aspecten van de maatschappij, bv. stem- en
kiesrecht. De aristocratie kende nog een veel vagere indeling: zij waren de ‘beste burgers’, maar wie
zijn dat dan precies? Overwegend waren het grootgrondbezitters (dat was de norm). De aristocratie
toont zich echter in de eerste plaats in de steden (stedelijke elite). De hoofdfuncties zijn
voorbehouden voor de hoogste vermogensklassen: zij worden namelijk geacht zelf hun kosten te
dekken. Het begrip aristocratie was ook niet juridisch gedefinieerd, maar werd erkend in de
keizertijd. Wie kon ertoe behoren? Het was een vrij open systeem: je moest vrijgeboren zijn en het
burgerrecht bezitten. Dat waren de enige vereisten. Informele criteria: opleiding is zeer belangrijk
(zeker letteren en retoriek) en afkomst uit een goede familie, en als laatste talent. Het ideaalbeeld
van een aristocraat kwam niet overeen met de werkelijkheid: er was veel status dissonance (waarbij
men zeer hoog scoort op een van de criteria, maar laag op de andere).
De verdeling rijkdom-armoede is vrij vaag indien het cultuurgebonden is. We zijn gebonden aan
indrukken. We zijn er vrijwel zeker van dat er voor klassiek Athene relatief weinig ongelijkheid was:
geen massa armen. In Italië, 1ste eeuw v.C.-2de eeuw, zijn er een aantal extreem rijke figuren (een heel
klein deel van de bevolking), een groep extreme armen (vooral in de grootstad Rome met toen 1
miljoen inwoners) en een tussengroep. Voor de rest van het rijk zijn we niet op de hoogte: er is
onduidelijkheid. De algemene indruk is dat de stedelijke bevolking niet overwegend arm was. Over
het platteland is men zeer slecht geïnformeerd, maar vermoedelijk waren er bepaalde regio’s (niet
algemeen dus) met extreme armoede. De stedelijke elite zorgde ervoor dat de stadsbevolking niet te
zeer verarmde, onder andere door graanuitdelingen, bouwprojecten, etc. Ze hadden namelijk
aanzien nodig om verkozen te worden.
Collegia waren zeer hiërarchisch gestructureerd, ook onderling: zij institutionaliseren de sociale
differentiatie. Ook op het platteland is er een grote variatie: er zijn eigenaars, pachters (zowel privé
als van de keizer), landarbeiders, etc. Er was een vrij grote flexibiliteit ten voordele van pachters? Het
waren geen strikt gescheiden groepen, wat nauw samenhangt met de cyclus van het boerengezin. De
archeologie wijst uit dat de economie ook belang hechtte aan artisanale productie. Dagloners vindt
30
men terug zowel op het platteland als in de stad (bv. bij grote bouwprojecten, havens, etc.): het was
een heel mobiel systeem dat niet scherp was afgebakend.
Slavernij
De maatschappij van de oudheid is ondenkbaar zonder slaven. Zij zijn echter een zeer heterogene
groep. Een slaaf was er doorgaans beter aan toe dan een arme burger. Een slaaf was specifiek
juridisch gedefinieerd. Schuldslavernij staat echter niet gelijk aan gewone slaven: ze blijven burger
(en mogen dus niet lijfelijk gestraft of gedood worden). Een slaaf heeft geen rechten, geen bezit,
‘bestaat’ eigenlijk niet, enkel als bezit van iemand. Hij is het spiegelbeeld van een burger.
Wat was de frequentie van slaven? Slavernij is zo oud als de mensheid, en bestond tot zo’n 100 jaar
geleden. In Athene waren slaven voornamelijk aanwezig binnen de zilvermijnen. In Italië waren zij
het resultaat van de Romeinse veroveringen, en vindt men slaven in diverse contexten.
Er waren drie juridische manieren om slaaf te worden volgens het Romeinse recht: via geboorte, als
krijgsgevangene, of door veroordeling. In werkelijkheid kwamen daar ook nog volgende oorzaken bij:
vondelingen (hier bestaan geen cijfers over, maar dat kon juridisch eigenlijk dus niet, door het
Romeinse principe van vrijgeboorte), piraterij/banditisme en de verkoop van zichzelf en/of de
kinderen. Slaven waren een complexe groep qua sociale status: de iure stond niet gelijk aan de facto.
Slaven konden en werden ook vaak vrijgelaten. Zij verschilden dan etnisch vaak niet van gewone
burgers. Een vrijgelatene van een burger werd zelf volwaardig Romeins burger, hij mocht enkel geen
magistratuur bekleden (zijn kinderen echter weer wel).
Wat was de economische betekenis van de slaven? Zeer divers: er waren verschillende soorten
slaven in de landbouw. De rendabiliteit is sterk afhankelijk van het soort gewas en de kwaliteit van de
bodem, of men al dan niet met slaven of loonarbeiders werkt. Buiten de landbouw komen de slaven
voor in alle beroepen. De sector met een duidelijke oververtegenwoordiging is de zware
mijnindustrie (strikt genomen eigenlijk een uitgestelde doodstraf). Opmerkelijk is dat er een soort
van dynastieën ontstaan van vrijgelatenen (die elkaar opvolgen).
Is de antieke economie nu een slaven-economie? Qua aantallen zeker niet (behalve in Italië). Qua
organisatie misschien wel: alle ondernemingen lijken slaven te gebruiken.
31
Demografische ontwikkelingen
Demografen houden zich bezig met de omvang van de bevolking, analyses van de bevolkingsevolutie
(vooral feiten). Ruimtelijke verdeling is het verschil tussen stad en platteland. Er bestaat zowel
interne als externe demografie: ze gebruiken elk specifieke bronnen (respectievelijk dynamische en
statische). Externe demografie houdt zich bezig met het reconstrueren van de bevolkingsevolutie.
Interne demografie is een studie van de eigenlijke gedragspatronen van een bevolking. De vier
belangrijkste componenten van de bevolking zijn: vruchtbaarheid, nuptialiteit, mortaliteit en
migratie.
Bovenstaande grafiek vertoont de bevolkingsevolutie van 1000 tot 2000 (het gaat uiteraard om
schattingen). Schattingen: in 1000 waren er 40 miljoen mensen, in 2000 waren er 800 miljoen
mensen. De conclusies die we hieruit kunnen trekken: er vindt een verdubbeling van de bevolking
plaats tot aan de nieuwe tijd (1000-1500). Er vindt een verdubbeling plaats tot aan de nieuwste tijd
(1500-1800). Daarna een verviervoudiging van de bevolking (1800-2000). Men spreekt van een
bevolkingsexplosie. In de tweede helft van de 14de eeuw daalt de bevolking door de zwarte dood (in
1348 is ongeveer een vierde van bevolking gestorven). In de 15 de eeuw (tot ongeveerd 1550) kwam
de bevolking weer op hetzelfde peil als toen. In de 16de eeuw stijgt de bevolking opnieuw. In de 17de
eeuw treedt stagnatie op. Vanaf de 18de eeuw stijgt de bevolking opnieuw, met eind 18de eeuw een
snelle stijging.
32
Vroegmoderne tijd
Jan De Vries is een van de autoriteiten op het vlak van economische geschiedenis. De conclusies die
we uit bovenstaande tabel over de bevolkingsevolutie in de Europese landen kunnen trekken: in
Noord- en West-Europa is er meer dan een verdubbeling en een groei sinds 1500. In Centraal-Europa
is er een minder sterke stijging. In het Middellandse Zeegebied is er een duidelijke stijging. In OostEuropa is er een verdubbeling. Maar: er zijn verschillen qua tijdsfasen. In de lange 16de eeuw is er
dus een groei van de bevolking, en daarmee samengaand een groei van de economie. In het
Middellandse Zeegebied zijn er een 18-22 miljoen mensen, daarna een daling. In de tweede helft van
de 17de eeuw is er een lichte daling. Bekijken we de evolutie per land, dan merken we volgende zaken
op: Frankrijk is steeds het land met het meest aantal inwoners. Dit heeft gevolgen op politiek vlak. De
Zuidelijke Nederlanden telt in 1500 1,25 miljoen inwoners, en in 1800 3 miljoen. Er zijn echter grote
verschillen per regio. Er zijn bovendien duidelijke verschillen tussen Noord- en West-Europa enerzijds
en het Mediterrane gebied anderzijds: het Mediterrane gebied was minder belangrijk.
33
In de 18de eeuw is er een daling van de aantrekkingskracht van de steden. Er zijn ongeveer 350
steden (geïdentificeerd) met meer dan 10000 inwoners (dit is ongeveer 10% van de Europese
bevolking). Er is een onderscheid tussen regio’s en aparte landen (de meest verstedelijkte zijn de
Zuidelijke Nederlanden, Noordelijke Nederlanden en Noord-Duitsland): bv. in de Noordelijke
Nederlanden van 15% tot 33% en dan een daling van de verstedelijking. Dit hangt samen met de
ontwikkeling en bloei van de proto-industrie op dat moment (plattelandsnijverheid die thuis wordt
bedreven maar wel bedoeld is voor export), waardoor er voldoende arbeidersmogelijkheden (linnen,
huisnijverheid) waren op het platteland. Er is geen nood om naar de steden te trekken voor werk.
Hierdoor was er minder aantrekkingskracht van de steden in de 18de eeuw. Het overwicht van
verstedelijking ligt in Noord-West-Europa.
Conclusie: een verdubbeling van het bevolkingscijfer. Dit gaat gepaard met een verschuiving van het
zwaartepunt van het Middellandse Zeegebied naar Noord-West-Europa, en met urbanisatie
(uitzondering: 18de eeuw). De bevolkingsevolutie is de resultante van de ontwikkeling.
34
Migratie: er is een onderscheid tussen (inter)regionale migratie en internationale migratie:
o
o
(Inter)regionale migratie: migratie tussen stad en platteland enerzijds (arbeidsperspectieven,
armenzorg, etc.) In de 18de eeuw trekt men uit de steden naar het platteland door het
ontwikkelen van proto-industrie. Anderzijds seizoensmigratie (arbeidsgebonden). Dit zorgt
voor een gewijzigde bevolkingsconcentratie.
Internationale migratie: enerzijds door politieke strubbelingen: bv. eind 16de eeuw van de
Zuidelijke Nederlanden naar de Noordelijke Nederlanden. Dit had economische gevolgen!
Anderzijds overzeese migratie. Deze migratiegolf was niet zo groot: van de Noordelijke
Nederlanden naar Azië, van Frankrijk naar Canada, van het Mediterrane gebied naar LatijnsAmerika, van de Moren naar Frankrijk. Meestal lagen economische motieven aan de basis
van deze migraties. Na het Edict van Nantes volgde een van de grootste migratiegolven door
de Hugenoten en dergelijke.
Vruchtbaarheid: de vruchtbaarheid in de vroegmoderne tijd voldeed aan de volgende drie
kenmerken:
o
o
o
Hoge vruchtbaarheid: het Bruto Geboorte Cijfer (aantal geboortes/dopen per
jaar/bevolkingscijfer, aan de hand van parochieregisters of volkstellingen) lag tijdens het
Ancien Regime tussen de 30-50 ‰ per gemeente, dit wil zeggen 30 à 50 geboortes in een
dorp met 1000 inwoners. Nu ligt dit cijfer op ongeveer 10‰. Het Totaal
Vruchtbaarheidscijfer (gemiddeld aantal kinderen per vrouw) lag op 5 à 6 kinderen in het
Ancien Regime, maar slechts de helft van de zuigelingen bereikte de volwassen leeftijd.
Kinderen waren echter wel een vorm van sociale zekerheid en een economisch voordeel in
de landbouw: ze dragen bij tot de gezinseconomie.
Natuurlijke vruchtbaarheid: er waren nog geen anticonceptiemiddelen. De indicator voor de
natuurlijke vruchtbaarheid is de Ig-index (afkomstig van de Hutterieten: een Amerikaanse
sekte waar men op zeer jonge leeftijd, 14 à 15 jaar, trouwt en ongeveer 10 à 12 kinderen
krijgt). Tijdens het Ancien Regime zien we een beperking van de natuurlijke vruchtbaarheid
door een hoge huwelijksleeftijd. Men trouwt op de leeftijd van ongeveer 26 à 28 jaar voor de
vrouwen, en bijna 30 voor de mannen. Hierdoor wordt de periode om kinderen te krijgen
kleiner (5 à 6 kinderen). Ter vergelijking: nu trouwen vrouwen gemiddeld op hun 27 jaar,
mannen 29 jaar. Dit is niet zo’n sterk verschil met het Ancien Regime. Ook borstvoeding was
een vorm van geboortebeperking: het vormde een periode van tijdelijke steriliteit na de
bevalling. Borstvoeding werd een half tot een jaar gegeven, dus om de 1,5 à 2 jaar een kind
(tot ongeveer 40 jaar). Tijdens het Ancien Regime had men geen grote gezinnen. Het
kerngezin stond centraal.
Beperkte onwettigheid: 2 à 3% van de kinderen zijn onwettige kinderen: dat is dus zeer
beperkt, maar er is wel een zeer hoge prenuptialiteit: kinderen die voor het huwelijk werden
verwekt, maar binnen de 9 maanden na de huwelijksdag zijn geboren: 20 tot 30%!
Nutialiteit: er wordt enerzijds laat getrouwd (indicatoren: de huwelijksleeftijd, 26 tot 28 jaar voor de
vrouwen, 28 tot 30 jaar voor de mannen) en anderzijds is er een groot procent aan vrijgezellen (die
nooit trouwen): 10 tot 15%. Dit werd door Hajnal het West-European Marriage Pattern genoemd
(een lijn die hij van St. Petersburg door West-Europa tot Triëste laat doorlopen op een kaart). In
35
West-Europa wordt er laat getrouwd en is er een hoog percentage aan celibaat. In Oost-Europa is er
een lage huwelijksleeftijd. Wat is daarvoor de verklaring? Verschillen in erfenisrechten? Neolokaliteit (men gaat weg uit het gezin, in dienst bij een andere familie, daarna pas trouwt men, na
ongeveer 10 jaar. Volgens Malthus een preventive check)? Onvoldoende economische
mogelijkheden/spaargeld, waardoor men gedwongen is later te huwen?
Bovenstaande grafiek wijst op de samenhang van de reële lonen en het huwelijkscijfer: wanneer de
economie daalt, zien we ook het huwelijkscijfer dalen, mits enige vertraging, en vice versa. Dit duidt
een rem op de bevolking aan door economische omstandigheden.
Mortaliteit: wordt gekenmerkt door enerzijds een hoge sterfte en anderzijds sterftecrisissen. De
indicatoren voor mortaliteit zijn het Bruto Sterfte Cijfer (25-40‰, iets lager dan het Bruto Geboorte
Cijfer), de levensverwachting (het Ecijfer: levensverwachting op een bepaalde leeftijd, die lag tussen 30
en 35 jaar), en kindersterfte en zuigelingensterfte (sterfte in het eerste levensjaar): 50% bereikt de
communicantenleeftijd. Het cijfer lag hoger in de polder dan in proto-industriële gebieden aangezien
vrouwen daar langer thuis waren en langer borstvoeding konden geven. Wat waren de oorzaken van
de sterftepieken? Er waren schommelingen, fluctuaties van jaar tot jaar. Waarom? Misoogsten,
gevolgd door hongersnood? 1709 was een groot hongerjaar (door een strenge winter). In Frankrijk
Dit heeft stijgt het sterftecijfer mee met de graanprijzen. In Groot-Brittannië echter blijft het cijfer
36
stabiel. Er is dus niet noodzakelijk een verband tussen graanprijzen en bevolkingssterfte. Het kan,
maar het gaat niet altijd op. Oorlog, militaire sterfte? Het rechtstreekse aandeel daarvan is bijna
verwaarloosbaar in het Ancien Regime. Maar: onrechtstreeks via plunderingen, oogsten, het
verspreiden van ziektes, etc. in oorlogstijd. Epidemieën? (zie nieuwste tijden)
Nieuwste tijden
Welke specifieke doodsoorzaken veroorzaakten grote sterfte in het Ancien Regime? Mogelijke
doodsoorzaken waren pest (epidemie om de 10 jaar, de grootste waren in 1343 en 1670), pokken
(vooral onder kinderen), tyfus, dysenterie en malaria in de 18de eeuw, cholera en TBC in de 19de eeuw
en hart- en vaatziekten en kanker nu. In het Ancien Regime zijn het infectieziekten (besmettelijk), nu
zijn het “welvaartsziekten”: chronische/organische ziekten. In België zien we in de 19de-20ste eeuw de
infectieziekten dalen. Andere oorzaken waren de weinig medische kennis (waarschijnlijk veel
infectieziekten waarover men nog geen kennis heeft). De beperkte medische kennis heeft dus een
belangrijke rol gespeeld.
We kunnen twee grote fasen onderscheiden in de afname van de grote sterftepieken (“Stabilisation
of mortality”):
o
o
Fase 1: vanaf 2de helft van de 18de eeuw. Het aantal epidemieën daalt. De mortaliteit wordt
stabieler. Het industrialisatieproces zorgt voor een ‘pauze’.
Fase 2: vanaf 2de helft van de 19de eeuw. Spectaculaire toename van de levensduur.
Vergeleken met 250 jaar geleden is de huidige levensduur verdubbeld. De mortaliteit is
stabieler geworden (de pieken zijn weg).
37
Levensverwachting doorheen de eeuwen
Waarom zien we een daling van de sterfte? Door de gezondheidszorg, de stijging van de
levensstandaard (door economische groei, stijgende welvaart, en daaruit volgend verschillende
voedingssoorten) en een betere hygiëne.
o
o
Rol van de gezondheidszorg: TBC was in de 19de eeuw de belangrijkste doodsoorzaak. De
epidemie was echter al aan het dalen voor de medische kennis aan het verbeteren was. Aan
het einde van de 19de eeuw heeft men de meeste ziektes, bacteriën, parasieten, etc. kunnen
identificeren en weet men welke verantwoordelijk zijn voor bepaalde ziekten: Pasteuriaanse
of Bacteriologische Revolutie. Men kan sinds eind 19de eeuw de ziekteverwekkers
detecteren, bv. malariaparasiet voor malaria, de cholera-bacil voor cholera. Tijdens het
interbellum had men daarvoor geneesmiddelen, een verspreiding hiervan komt er pas
algemeen na WOII. Maar: het sterftecijfer was toen al gedaald, dus een beperkte rol voor de
geneeskunde hierin
Rol van de voeding: invloed van de voedingstoestand van de mens op infectieziekten. Er zijn
weinig sociale verschillen (zowel arm als rijk) tijdens het Ancien Regime. In de 19de eeuw is er
een grotere invloed van de sociale verschillen (proletariaat). Voeding werd wel belangrijk. De
levensduur van de adel ligt dan ook hoger in de 19de eeuw. De voedingstoestand verbetert.
Eind 18de eeuw daalt het sterftecijfer.
In bovenstaande grafiek zien we een tegenovergestelde evolutie: de levensstandaard zijgt wanneer
de reële lonen dalen: vanaf 1750 dalen de reële lonen, maar de levensverwachting stijgt wel, in
tegenstelling tot vroeger.
38
o
Verbetering van de hygiëne: de huidige consensus in het debat rond de oorzaken van sterfte
legt het grootste aandeel van de daling van het sterftecijfer bij een verbetering van de
hygiëne. Eind 18de eeuw beseften de mensen dat hygiëne belangrijk is: er wordt geïnvesteerd
in riolering, drinkwaterleidingen, etc. door de centrale overheden = SANITAIRE BEWEGING
(19de eeuw).
De demografische transitie is de overgang van hoge geboorte- en sterftecijfers naar lage geboorteen sterftecijfers. Dit gebeurde in twee fasen: eerst ziet men en daling van het sterftecijfer op het
einde van de 18de eeuw, daarna ziet men een daling van het geboortecijfer in het midden van tot het
einde van de 19de eeuw. Daartussen is er een enorme stijging van het bevolkingscijfer, want de
sterftedaling is veel sterker dan de daling van het geboortecijfer..
European Fertility Project (jaren ’60, ’70): men probeerde een link te leggen tussen vruchtbaarheid
en industrialisatie. Twee opmerkelijke resultaten:
o
o
In Frankrijk lag de Ig-index dicht bij 1: natuurlijke vruchtbaarheid door de afwezigheid van
anticonceptie. Vanaf 1780 (en dus een eeuw vroeger) treedt een daling van de
vruchtbaarheid omwille van politieke redenen, namelijk de Franse Revolutie. Het
democratisch proces verminderde de druk van de kerk: secularisering! In Frankrijk is er dus
een link tussen de Franse Revolutie en demografie.
In België is er een hogere vruchtbaarheid in Vlaanderen dan in Wallonië: daar was
waarschijnlijk meer anticonceptie. Er is hier sprake van een verband tussen vruchtbaarheid
en industrialisatie: door de economische achtergrond en de secularisering. De Franse
Revolutie had een grotere invloed op Wallonië, in Vlaanderen was men nog veel katholieker.
Vruchtbaarheidsdaling:
huwelijksleeftijd.
geen
nieuwe
anticonceptiemiddelen
en
geen
verband
met
de
39
Stadsontwikkeling: middeleeuwen & Nieuwe Tijden
Begripsafbakening
Tijd
Tijd is een noodzakelijke afbakening voor een onderzoek naar stadsontwikkeling.
o
o
Beginpunt: Er zijn verscheidene mogelijkheden tot een beginpunt van urbanisatie. Enerzijds
is er het continuïteitsvraagstuk: is er een doorleving vanuit de antieke oudheid (continu
proces van stadsontwikkeling)? In Noord- en West-Europa is dit moeilijk vast te stellen. In
Mediterrane steden baseert men zich op archeologische vondsten. Bv.: Bergen-op-Zoom: de
continuïteit tussen de antieke nederzetting en de middeleeuwse stad is moeilijk te bepalen.
Anderzijds zien we het ontstaan van nieuwe steden. Dit gebeurt in verschillende fasen. In het
gebied tussen de Loire en de Rijn zien we een veel snellere verstedelijking. Bv.: een gebied in
Nederland kent 9 fasen van verstedelijking. In België is soortgelijk onderzoek nog niet
gevoerd.
Eindpunt: Wat is dan het eindpunt van urbanisatie? Dat is duidelijker te bepalen. De
stadsomwallingen werden afgebroken in opdracht van Napoleon. Tijdens de Industriële
Revolutie (19de eeuw) veranderden de steden helemaal van uitzicht: er verschijnen fabrieken
en industrieën en dergelijke meer, waardoor de organisatie van de stadsstructuur verandert.
Hausmannisatie: een trend die uit Parijs overvloog: creatie van grote boulevards en de
sanering van de arme wijken. In 1860 werden octrooien afgeschaft. Hiermee valt de laatste
grens tussen stad en platteland weg. Bv.: het saneren van oude wijken in Brussel om er
centrale boulevards in te richten.
Ruimte
Er zijn verschillende mogelijkheden voor de geografische afbakening van de stad:
o
o
Een stadsomwalling is de meest materiële grens van een stad. Ze nam een deel van de
stedelijke ruimte in beslag, zowel in de hoogte als in de breedte. Maar ze variëren ook met
de tijd: vaak treden er verschuivingen op omwillen van politieke en/of militaire redenen (bv.
de verdediging terugtrekken). Vaak zijn er ook meerdere omwallingen voor een stad (vaak
om militaire redenen). Ook om politieke redenen: Brussel, 1306, na een opstand mochten
wevers en vollers niet meer overnachten in de stad. Hierdoor ontstonden buitenwijken: de
stadswallen zijn dus niet altijd de grens.
Het stedelijke rechtsgebied als grens? Binnen een stedelijk territorium geldt een specifiek
stadsrecht (“de Kuip”, “de Vrijheid”, etc.). Bv.: Brussel: de witte vlek is Brussel, met
rechtsgebieden er rond. Dit is dus veel uitgebreider dan de stad binnen de wallen zelf.
40
o
De concentratie van de bebouwing: de centra van de steden worden gekenmerkt door een
zeer dichte concentratie van bebouwing. Bv.: Antwerpen was in de 16de eeuw al volgebouwd,
terwijl er in Lier nog witte en groene ruimten waren, het was nog niet volgebouwd.
Stadslandschappen en stedensystemen: verschillende steden op zich.
o
o
o
o
o
Het Zeshoeksmodel van Christaller: een hiërarchisch gestructureerd stedensysteem. Steden
hebben een bepaalde positie tegenover elkaar, er bestaat een hiërarchisch verband. Een
netwerk van grotere en kleinere steden in een bepaalde positie tegenover elkaar.
Een netwerksysteem focust niet op de hiërarchie maar op de netwerken en connecties, bv.
wegen, waterlopen, goederen van stad naar hinterland. Dit zijn belangrijke interstedelijke
connecties.
Stadslandschappen zijn groepen van steden die een gelijkaardige ontstaansgeschiedenis
hebben.
Handelsnetwerk van steden bepaalt de urbanisatiegraad. Bv.: Brugge: goederen naar de stad
vanuit de Brugse Vrije. Handel met de Oost-Baltische staten.
Steeds grotere belangstelling voor de studie van de landschapsgeschiedenis.
Stad
Het begrip “stad” is zeer moeilijk te omschrijven: er bestonden heel wat contemporaine termen voor
in de middeleeuwen zelf:
-
Civitas (> civis): bisschopsstad (met antieke antecedenten)
Castrum – castellum – oppidum: versterking
Burgus: Latijns synoniem voor “stad” (heeft geleid tot het Franse bourgeoisie)
Stadt: afgeleid van stede (“plaats”)
Portus, poort (> poorter): rivierhaven of handelsplaats
Communio, consilium (Spanje): idee van conjuratio: gemeenschap van mensen
Ook hedendaagse definities zijn zeer uiteenlopend: definitie van Muytven, van Reynolds, van Irsigler
en van Renes. Er zijn echter een aantal parameters die steeds terugkeren:
-
Onderscheid met het platteland
Specifieke activiteiten
Centrale functies
Bebouwingsconcentratie en –omvang
Bevolkingsconcentratie en –omvang
Maatschappelijke gelaagdheid
Eigen mentaliteit
Stadsontwikkeling
Het begrip “stadsontwikkeling” biedt een grote waaier aan overlappende begrippen: urbanisatie,
41
stedenbouw, verstedelijking, stadswording, stadsgroei, stadsontwikkeling. In de definitie van Lesger
worden proces, vooruitgang, groei en expansie benadrukt. Maar: dat is niet het enige. Ook inertie,
verstarring moet men als historicus voor ogen houden, evenals inkrimping, afbraak (sommige steden
worden integraal afgebroken), verplaatsing van steden (bv. Dorestad). Ontwikkeling en verandering
zijn deel van diachroon onderzoek. Dit staat tegenover synchroon onderzoek: stedelijke fenomenen,
ruimtelijke analyse. Meestal ligt de nadruk op groei en expansie (cfr. de begrippen stadsontwikkeling,
stadsgroei, stadswording). Intertie, inkrimping, afbraak en relocatie zijn echter ook essentiële
factoren in het proces van stadsontwikkeling.
Invalshoeken
Demografie
Evolutie in de omvang en concentratie van de stadsbevolking als weerspiegeling van de
verstedelijking.
o
o
Voor de middeleeuwen is er echter een gebrek aan statistisch materiaal.
- Men gebruikt daarom haardtellingen: afhankelijk van het aantal haarden moet een
stad een bepaald bedrag belastingen aan de heer betalen. Maar: 1 haard is niet gelijk
aan 1 persoon, soms meerder gezinnen/mensen per haard, er zijn dus verschillende
interpretaties. Niet iedereen betaalde ook belastingen, dus kunnen we de
representativiteit van de haardtellingen in vraag stellen.
- Een andere bron zijn de cohierlijsten (die ook om fiscale redenen werden opgesteld)
waarbij commissarissen straat per straat inventariseren om belastingen te innen
De stadsbevolking bestond uit meerdere maatschappelijke lagen:
- Er waren de poorters, officiële leden van de stad, de stedelingen bij uitstek. Je was
poorter door geboorte of betaling. Buitenpoorters woonden op het platteland maar
hadden het poorterschap gekocht. Zij moesten dan ook een bepaalde tijd in de stad
wonen. Moeten we hen dan ook als stedelingen beschouwen?
- Dan had men de ingezetenen: de inwoners van de stad die geen poorter waren.
Hierover zijn ook geen bronnen.
- Verder waren er kloostergemeenschappen: daar waren er redelijk veel van in een
stad.
- Voorts had men edellieden en hun gevolg: vaak waren zijn maar enkele dagen per
jaar in de stad (passanten), zij kregen overal onderdak. Moeten we hen dan als
stedelingen beschouwen?
- Hetzelfde geldt voor de handelaars.
- En dan rest ons ook nog de vraag of vrouwen, armen en kinderen tot de
stadsbevolking werden gerekend? En met hoeveel waren zij? Er zijn weinig bronnen
over, dus het is moeilijk hier demografische gevolgtrekkingen te maken.
Op Europese schaal (Jan De Vries) zien we de Blue Banana: de benaming voor de meest
verstedelijkte regio van Europa: Noord-Italië, de Nederlanden en Zuid-West-Engeland in de 15de-18de
42
eeuw. In de middeleeuwen is het vooral de Zuidelijke Nederlanden, met Gent, Mechelen, Doornik,
Luik, Brussel, etc.) die het meest verstedelijkt zijn. De Noordelijke Nederlanden hadden enkel
Utrecht. Later zal echter de Noordelijke Nederlanden meer verstedelijkt zijn.
Morfologie
Een morfologische analyse gaat uit van de plattegrond van de stad. De grondlegger van deze
methode (‘town plan analysis’) is Conzen. Hij kent voornamelijk navolging in Frankrijk en Italië. De
stedelijke ruimte wordt onderverdeeld in stadsplan, bebouwing en grondgebruik: elk van deze drie
moet individueel worden onderzocht, en zo moet men tot inzichten komen: verschillende bronnen
uit verschillende tijden, archeologisch en historisch onderzoek om inzicht te krijgen in het
stadsplattegrond. Er zijn verschillende schaalniveaus: wijk, dorp, stad, straat, etc. Gegevens uit
andere disciplines (o.a. archeologie, bouwgeschiedenis) moeten geïntegreerd worden.
Bouwgeschiedenis - Architectuur
Benadering vanuit de bebouwde omgeving. Hierbij moet men in hoofdzaak gebruik maken van
materiële bronnen, namelijk de resultaten van (stads)archeologie: grote opgang eind 20ste eeuw. De
noodzaak ontstaat om het archeologisch/bouwkundig onderzoek te contextualiseren (tegelijk ook
het pijnpunt). Het probleem is dat je in een huidige stad niet zomaar opgravingen kan organiseren.
Hierdoor heeft men vaak te maken met versnipperde en gefragmenteerde resultaten. De evolutie
van zo’n gebouw/archeologische site is echter wel een verklikker voor de stedenbouwkundige
evolutie van de stad in haar geheel.
-
Bv.: torenbouw in Brussel, Hertogelijk Hof, etc. Brussel werd de hoofdstad van de
Bourgondische hertogen en dit weerspiegelt zich in de stedenbouwkundige evolutie.
Bv.: Sint-Goedelekerk wordt de hoofdkerk, dus er is een grotere kerk nodig.
Parochies weerspiegelen de demografische evolutie van een stad.
Bv.: Bologna: de voltooiing van de stadsomwallingen gingen hand in hand met de
stadsgroei.
Bv.: opkomst van hertogelijke paleizen in verschillende steden (Dijon, Brussel, Gent,
etc.): door de Bourgondiërs. Dit waren belangrijke steden. De uitbouw van paleizen
verraadt de politieke agenda van de landsheren.
Er is dus heel veel vergelijkingsmateriaal, maar er is een grote nood aan synthesewerken.
Stadsrecht
Juridische evolutie als parameter voor verstedelijking. Maar wat is ‘stadsrecht’? Definitie van Van
Engen. Meestal via uitvaardiging van een stadsheure. Maar: niet alle steden die wij als “steden”
beschouwen hebben ook stadsrecht en omgekeerd. Andere factoren zijn daarvoor ook van belang.
43
Economie
Verstedelijking als een gevolg van de concentratie van economische functies (handel en productie).
Er zijn verschillende netwerken aanwezig (bv. Hanzesteden, Italiaanse kooplieden), onder meer de
lange afstandshandel: een krachtige motor voor verstedelijking: economische interactie tussen
Noord-Duitsland, Brugge, Londen en de Baltische Zeesteden Plaatselijke factoren zijn bv. de
ontginning van riviervalleien, moerasgronden, etc. De bewoning ontstond rond de ontginningsas.
Vaak werd dit dan gevolgd door een verstedelijkingsgolf. Ook landsheren en hun stimulerende
economische en financiële politiek zijn belangrijk: zij zorgen voor de creatie van de nodige
economische infrastructuur: bruggen, tollen, hallen, markten, etc.
Mentaliteitsgeschiedenis
De stad wordt gezien als een sociale en mentale constructie: er is aandacht voor de sociale groepen
en hun onderlinge cohesie en hun ruimtegebruik. Lefebvre beschouwt de stedelijke ruimte als een
gevolg van interactie tussen verschillende sociale groepen. Er is aandacht voor de stedelijke
identiteit: sociale identiteit van de stad wordt weerspiegeld in de lokalisering van de bezittingen in de
stad: zegel, kerkgebouw, etc. Zonder het bestaan van een adres, huisnummer, etc. moesten de
middeleeuwse stadsbewoners zich op een andere manier profileren. De meeste steden proberen een
ideaalbeeld van zichzelf te vormen(vaak gelijkend op Jeruzalem).
Synthese stadsontwikkeling
Ontstaansfactoren: ontwikkeling van de stad kan veroorzaakt zijn door uiteenlopende factoren:




Uit een antieke nederzetting (samenhangend met het continuïteitsvraagstuk). Vaak werden
deze steden gerecupereerd door de Kerk: men plaatste er een bisschop. Bv. Gent en Brugge:
vermoeden van een Romeinse nederzetting. Men ging op zoek naar Romeinse overblijfselen,
aangezien dat een groot prestige betekende voor de stad. Andere voorbeelden: Tongeren,
Maastricht, Doornik, Parijs, Londen, etc.
Weinig of geen invloed van de Frankische immigratiegolven? De nederzettingen eindigend op
–zele, -inga, -ingaheem. Maar: weinig tot stad geëvolueerd, de meeste zijn nog steeds
gewone dorpen.
Heropleving van de handel in de Karolingische periode. Ontstaan van handelsnederzettingen
(“emporia”) aan kusten en rivieren. Waarschijnlijk waren de Vikingen of Friezen de stichters
(aangezien zij de handeldrijvende volkeren waren). Het probleem is dat we vaak enkel de
informatie hierover kennen via archeologisch onderzoek. Er was namelijk heel vaak geen of
weinig continuïteit met latere steden (bv. Dorestad).
Rond 1000 komt er een nieuwe golf van verstedelijking, vaak in de nabijheid van een abdij of
burcht (feodalisering). Steden ontstaan dan rond burchten en abdijen (handelaars en
ambachtslui) als de groeifactoren er waren (economische infrastructuur, omwalling, etc.).
Maar: de verstedelijking is chaotisch, aangezien het vooral afhankelijk was van de heer en
44

dus lokaal verschillend van vorstendom tot vorstendom en afhankelijk van de economische
situatie. Bv. Brugge: Brugse Burcht had verschillende ‘elements de croissance’ (wijken, bv.
Oudenburg als extra wijk naast de castrum, wegen ontstaan naar het hinterland, etc. Ook
ontstaan bv. kerken als groeifactor, omwallingen). In de 19de eeuw werd de 2de
stadsomwalling van Brugge gesloopt.
Stadscreaties, creaties ex nihilo: steden die uit het niets lijkten te ontstaan, omwille van
verschillende redenen. De bekendste voorbeelden zijn de bastilles in Frankrijk: die werden
ingeplant om politieke en militaire redenen (namelijk om de grip van de Franse koning op dat
gebied te verstevigen). Ook om economische redenen werden steden opgericht, bv. de
Hanzesteden. Bij de kruistochten werden er steden gesticht omwille van de
langeafstandshandel en religieuze redenen, evenals jaarmarkten en pelgrimstochten, en in
de nabijheid van universiteiten werden vaak steden om politiek-bestuurlijke redenen
opgericht. Nieuwe stadscreaties gebeurden meestal in het regelmatige dambordpatroon.
Er waren verschillende soorten van stadsplattegrond door verschillen in stadsontwikkeling:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Radiocentrisch: volgens de stralen van een cirkel.
Lineair: rond een centrale as.
Bipolair: het samengroeien van twee kernen.
Polinucleair: meerdere kernen worden samengevoegd.
Orthogonaal: dambordpatroon
Vele tussenvormen.
De meest voorkomende is de tussenvorm: een combinatie van de verschillende vormen. Bv.:
-
-
Lineaire vorm in Amsterdam, later in Antwerpen
Bipolaire vorm: Mechelen, Linkeroever van de Dijle; handelsnederzetting en
rechteroever
Verschillende kernen tot een stad omgevormd: Gent. Het is moeilijk te bepalen hoe
de verschillende kernen zich verhouden tegenover elkaar. In de 12de eeuw ontstaat
de omwalling en worden de verschillende kernen tot een stad samengevoegd.
Orthogonaal patroon: bv. Nieuwpoort (ontstaan niet uit het niets), een centrale as
met verschillende zijstraten
Mengeling: Straatsburg
45
Het ambachtswezen en de handelseconomie in de middeleeuwen en
de Nieuwe Tijd
Het ambachtswezen
De ambachtsgilden vinden hun oorsprong in de 13de-14de eeuw als beroepsverenigingen. We krijgen
in de steden een specialisatie van werk en het ontstaan van nieuwe nijverheden. De beroepen
verenigen zich in een organisatie, namelijk een gilde. Er zijn verschillende niveaus: in eerste instantie
zijn er de meesters, daarnaast de gezellen, en daarnaast de leerlingen (in opleiding). Het fenomeen
van de gilden is over heel Europa verspreid, maar er zijn wel grote regionale verschillen qua functies,
qua politieke vertegenwoordiging, qua statuten, etc. Er blijven ook steeds nieuwe ambachten
bijkomen (gekoppeld aan de economische structuur van de stad: ontstaan en vallen van
economische industrieën). In de 18de-19de eeuw worden ambachten afgeschaft bij de Franse
Revolutie: ze worden gezien als een deel van het Ancien Regime.
De vele economische functies van de ambachtsgilden toont meteen hun veelzijdigheid:
-
Bescherming van de arbeidsmarkt: ze zien er op toe dat het beroep enkel door
ambachtslieden wordt uitgevoerd.
Beperking van de concurrentie: ambachtslieden uit andere steden waren niet zomaar vrij het
beroep uit te oefenen (dat was afhankelijk van de vraag).
Prijsafspraken: er werd een minimum en maximum vastgelegd, de lonen werden
gereglementeerd.
Monopolies: dat voor de verkoop van bepaalde goederen enkel het specifieke ambacht
bevoegd was (dit gaf aanleiding tot ruzies).
Kwaliteitscontrole: de ambachten stonden gerant voor het leveren van een bepaalde
kwaliteit.
Opleiding: de ambachten stonden in voor het opleidingsproces: volgens bepaalde criteria
(leerjaren) bij een andere meester, gevolgd door de meesterproef, werd een leerling dan
gezel.
Politieke functies:
-
Vertegenwoordigd in stadsbesturen: regionaal afhankelijk van de sterkte van de ambachten.
Ze helpen mee de sociaal-economische besluitvorming in de stad te regelen.
Hun politieke macht zien we gesymboliseerd in de gildehuizen.
Sociale functies:
-
-
Regeling van de bedrijfsgrootte: om te voorkomen dat er te grote ateliers zouden ontstaan
streefden de ambachten naar kleine familiebedrijfjes: ze wilden kapitaalconcentratie
voorkomen.
Loonreglementering
Beperking van de toegang: bv. indien een stad stagneerde, om de concurrentie niet onnodig
te laten toenemen.
46
-
Sociale zekerheid: ze gaven een uitkering aan oude leden, weduwen/wezen. Dit beperkte
zich wel tot de eigen leden.
Culturele functies:
-
Maaltijden: vaak voorzagen zij grote maaltijden, een soort van fuif.
Optochten, processies, etc., soms met uniform en vlag: om hun rol te benadrukken.
Toneelopvoeringen, muziek, literatuur, etc.
Andere functies:
-
Religieus: vaak werden zij-altaren, kapellen door ambachten bekostigd, een soort van
religieuze broederschappen.
Militair: er bestonden ambachtsmilities (bv. Guldensporenslag).
Kunnen we de ambachten nu, met al deze functies, beschouwen als de voorlopers van de stedelijke
democratie? (of volgens Pirenne als de kern ervan). Recent zijn hierover twijfels ontstaan. Er was
binnen de ambachten namelijk een duidelijke hiërarchie aanwezig. Dit gaf aanleiding tot ongelijkheid
en klassenverschil. De ambachten kregen ook de kritiek dat ze te protectionistisch waren en zo elke
soort van vernieuwing tegenwerkten. Dit zou de basis geweest zijn waarop de ambachten in de 18 de
eeuw werden afgeschaft. Hedendaagse historici zeggen echter dat de ambachten niet
contraproductief waren, omdat dat onmogelijk geweest zou zijn voor 500 jaar lang.
De handelseconomie in de middeleeuwen en de Nieuwe Tijd
Er was reeds een vrij dynamische handelseconomie ontstaan in de oudheid, die voor continuïteit in
het Middellandse Zeebekken had gezorgd. Het westen van het Romeinse rijk kende echter een
achteruitgang van economische activiteit. Volgens Pirenne was dit de schuld van de islam: zij hadden
het Middellandse Zeegebied ingepalmd en waren een barrière voor economische activiteit. Nu zien
we echter dat ook interne factoren in Europa voor deze achteruitgang hebben gezorgd
(veranderende economische structuur): men had minder behoefte aan een grote dynamische
economie. Het kunnen ook epidemieën geweest zijn die mee aan de oorzaak lagen van een
verminderende economie. Er komt een heropleving in Europa met de Karolingische Renaissance: ook
economisch was er toen een toename (bron: archeologische vondsten en documenten):
portushavens, waarrond steden ontstaan. Daarnaast is er duidelijk een Europese handelsactiviteit
aan de gang. Ook de Vikingen hebben bijgedragen aan de heropleving van de Europese economie,
ondanks hun plunderingen: ze hebben handelsondernemingen opgericht, waardoor er
handelsverkeer ontstond langs de zee. In Zuid-Europa was er enerzijds versterking tegen de
expanderende moslims, anderzijds handelsverkeer over de religieuze barrières heen. Het belang
hiervan wordt steeds maar groter.
De middeleeuwse groeifase: impulsen op de groei van de steden. Tussen de 10de en de 11de eeuw is
er een toename van verstedelijking, gekoppeld aan de versnelling van de handelsrelaties. De
specialisatie van de stedelijke economie ging gepaard hiermee: ze hadden meer invoer nodig van
47
elders omdat ze minder tijd hadden. Dit is het basisniveau van elke commerciële uitwisseling. De
steden specialiseren zich niet enkel tegenover hun achterland, maar beginnen ook interregionaal een
belangrijke rol te spelen (regionale specialisatie). De langeafstandshandel is van zeer groot belang
voor Venetië. Ook in de Noordzee-ruimte ontstaan commerciële banden: er komt een nieuwe speler
op in deze ruimte, namelijk de Duitse Hanze. Technische innovaties zien we vooral in de scheepvaart:
er komt een verschil tussen de types voor de Middellandse Zee en voor de Noordzee. Opkomst van
de jaarmarkten: de mobiliteit van de handelaars was redelijk beperkt. Ze concentreerden zich dus op
jaarmarkten: zo konden ze hun activiteiten in het jaar spreiden. Het is een typisch middeleeuwse
vorm van handelsorganisatie. Er bestonden regionale cycli van jaarmarkten (de bekendste in de
champagnestreek). De jaarmarkten hadden te maken met een politieke evolutie: decentralisatie van
de macht en anarchie: de regionale heren waren machtiger. Ze koppelden privileges (tolheffing,
belastingen) aan een jaarmarkt, in ruil voor garantie van veiligheid tijdens de jaarmarkten. De
jaarmarkten waren ook belangrijk voor de muntuitwisseling: er werden nieuwe technieken ingevoerd
om krediet te verlenen, het helpt te munt te standaardiseren. Woeker werd door de Kerk verboden.
Vanaf de 13de eeuw staat de Kerk krediet toe: aanpassing van de christelijke moraliteit aan de
realiteit.
Veranderingen in de late middeleeuwen: handelstechnische innovaties: allerlei revoluties
(agrarische, commerciële), vooral in Italië (geen toeval): hielden zich bezig met zowel verre gebieden
als met het continentale Europa. Bv.: commerciële (scheepvaart)verzekering: er was een grote kans
dan een schip namelijk niet terugkwam. Briefwisseling, zodat handelaars niet overal persoonlijk
aanwezig moesten zijn. Wisselbrieven: er was geen uniformiteit qua munteenheid, je kon geld laten
wisselen via een wisselbrief (wisseltransacties). Meen en meer echte banken (meerdere filialen)
opdat je geld niet zelf hoeft te verplaatsen. Dubbele boekhouding: het bijhouden van inkomende en
uitgaande transacties. Vennootschappen zorgden voor een spreiding van het risico en van de kosten:
het is een goede manier om kapitaal te krijgen voor een commerciële onderneming. Er ontstaan
netwerken van correspondenten en vertrouwelingen (vaak familie). Er ontstaat een professionele
geldhandel in 4 fasen:
-
Fase 1: eenvoudige leenoperaties
Fase 2: wisselbank
Fase 3: depositobank: spaarrekening
Fase 4: kapitalistische schaalvergroting: grote Italiaanse bankiers op Europese schaal
De 14de eeuw is een crisisperiode: klimatologische veranderingen, structurele tekorten,
oorlogsvoering zorgen voor agrarische problemen. Dit zorgt op zijn beurt dan weer voor de
achteruitgang van het jaarmarktensysteem en een toename van de directe zeeroutes (model Van der
Wee). Er ontwikkelen zich twee economische polen: Noord-Italië en de Nederlanden: een bipolaire
structuur. Brugge wordt het economisch handelscentrum. De derde acteur is de Duitse Hanze, en
heeft een dominante rol.
De Baltische handel gaat minder om luxeproducten. Het grootste belang ligt bij graan. Het wordt
gecontroleerd door de Hanze. De scheepvaart naar de Baltische Zee vormt namelijk een concurrentie
voor de Hanze.
48
De opkomst van Antwerpen: in de 14de eeuw was ze vooral belangrijk in de interregionale handel. Ze
ontwikkelt zich in de 15de eeuw tot het nieuwe handelscentrum met drie zuilen: het Engelse laken, de
Zuid-Duitse edelmetalen en de Portugese specerijen. In de 16de eeuw werd ze steeds meer een
financieel centrum door de aanwezigheid van Italiaanse en Duitse bankiers, bv. de Fuggers.
Veranderingen tijdens de Nieuwe Tijd: grotere handelsvolumes, dichtere netwerken met meer
centra, betere transportdiensten door het aanleggen van nieuwe kanalen en het verminderen van de
tollen, betere bankdiensten door de opkomst van staatsbanken en een beter kredietnetwerk.
Van Europees netwerk naar wereldeconomie: Fernand Braudel zag het naast elkaar bestaan van
verschillende ‘economie monde’ tijdens de late middeleeuwen: Oost-Azië, China, Europa, etc.
Immanuel Wallerstein toont aan, aan de hand van de koloniale economie, dat er een kernperiferiesysteem zich ontwikkelt, met Europa als kern, een wereldeconomie. Men dient dit echter te
nuanceren, aangezien er reeds voor de 15de-16de eeuw zoiets bestond, met als kern het Nabije
Oosten. Pas in de 17de eeuw speelt het volume van de Europese handel hierin een rol. Vaak zijn het
ook enkel luxegoederen die op wereldniveau worden verhandeld. Gewone producten worden vaak in
groot volume verhandeld in de (inter)regionale handel.
De handel met overzee begint in de 15de eeuw een rol te spelen door de Portugese expansie langs de
Afrikaanse kust, die zorgt voor de bewoning van de eilanden van de Atlantische Zee: vroege vorm van
kolonialisme. Vanaf 1500 gaat men vooral specerijen invoeren vanuit India (belang van Antwerpen).
Midden 16de eeuw start de import vanuit Amerika en de ontdekking van hun zilvermijnen. In de 17de
eeuw gaat de Atlantische driehoekshandel van start.
De 17de eeuw: de Verenigde Provincies. Antwerpen verliest na de Opstand zijn positie van
internationaal handelscentrum en Amsterdam wordt het nieuwe centrum. Oprichting van de VOC en
WIC. Het grote volume van de handel ging echter nog steeds naar de Baltische handel (de
moedernegotie).
Engeland kende een gelijkaardig proces. In de 16de eeuw ontstonden er verschillende
handelscompagnieën: Engeland begint de markt te bespelen. In 1602 wordt de East India Company
opgericht (zeer vroeg!): zij richten zich op het Indische subcontinent en de Indische producten
(katoen, thee) wegens de Nederlandse concurrentie. De Engelsen slaagden er echter in de
Nederlandse macht uit te hollen (via handelsoorlogen) en beëindigen zo de Nederlandse suprematie.
De economische basis van Engeland wordt verruimd: ze zijn minder afhankelijk van het continent.
Het mercantilisme is de ideologische achtergrond van dit alles: bescherming van de nationale markt.
Bv.: hoge invoertarieven en lage uitvoertarieven, tollen, gunstige belastingen, staatsinterventie door
het oprichten van manufacturen, etc.
De consumptierevolutie: een opvallend paradox: in de crisisperiode van de 17de eeuw neemt de
consumptie van luxeproducten en koloniale producten toe! Het fenomeen van de mode: in de
middeleeuwen voornamelijk duurzame en praktische producten, in de tweede helft van de 17de
eeuw echter zijn dat minder duurzame, moderne goederen geworden: modeartikels worden
gestandaardiseerd en dus goedkoper! Inspanning van de kleinhandel: oprichten van winkels wordt
meer en meer verspreid (reclame, vitrines): markt in plaats van zelfvoorziening. Jan de Vries noemt
49
dit de revolutie van de vlijt: meer een meer mensen gaan consumeren/goederen kopen. Tijd wordt
meer besteed aan loonarbeid dan aan het maken van eigen goederen.
50
De landbouwmaatschappij gedurende de middeleeuwen en het Ancien
Régime
Vraag en aanbod: conjunctuur
Hoewel we er geen cijfers over hebben kunnen we gerust stellen dat het BNP in de 19 de eeuw
grotendeels gebaseerd was op de landbouw. De plattelandsmaatschappij is van zeer groot belang
geweest, ook door de aanwezigheid van proto-industrie.
Conjunctuur ( < coniungere: samenbrengen) wordt bepaald door verschillende parameters:
Vraagzijde: demografie (en welvaart)
Demografie (en welvaart, draagkracht van de mensen) is moeilijker te achterhalen.
Mortaliteit: paleontologisch onderzoek zou hebben uitgewezen dat de gemiddelde leeftijd van de
mens hoger lag in de vroege en hoge middeleeuwen dan in de late middeleeuwen en de rest van het
Ancien Regime. Mortaliteit wordt vaak gekoppeld aan de pest (builen- en longpest): het is
kenmerkend voor een maatschappij met slechte hygiënische omstandigheden. De pest heeft ook de
Nederlanden niet gespaard. Andere oorzaken van mortaliteit zijn hongersnood, bv. 1315-1317 (de
oorzaak van hongersnood kan echter ook oorlog of speculatie zijn); oorlog, wat een intrinsiek
onderdeel was van de maatschappij in de middeleeuwen: er waren een groot aantal rechtstreekse,
maar vooral onrechtstreekse slachtoffers. De strategie bestond erin elkaars bestaansvoorzieningen
te vernietigen. Dit veroorzaakte grote armoede. Zo ontstonden er ook grote migratiegolven naar
veiligere oorden (vaak was dat de stad).
Nuptialiteit en fertiliteit: vanaf de 13de eeuw in Europa is er een relatieve overbevolking: ontstaan
van het Western European Marriage Pattern: restrictief: er werd laat en weinig gehuwd (hoewel ook
hierin golfbewegingen zaten, gekoppeld aan de conjunctuur). Nochtans probeerde men in de
Westerse economie zo snel mogelijk te huwen: men leefde in een nucleaire gezinsstructuur: letterlijk
gescheiden van het ouderlijke gezin: men heeft dus een minimumkapitaal nodig om een eigen
woning te kunnen betalen.
Demografie: men vermoedt dat gedurende het Ancien Regime een lange opgaande fase zich heeft
voorgedaan: na de Romeinse tijd is er een neergangsfase, een B-fase door veel ziektes en
hongersnoden, ondanks het binnenkomen van Germanen bij de heroveringen. In de Karolingische
tijd spreekt men van een contractiefase wanneer men de Pirenne-these volgt, maar nu denkt men
eerder dat het begin van een A-fase wordt ingeluid. In de late middeleeuwen is er opnieuw een Bfase: depressie, al voor de demografische crisis, al zeker in 1315. De gevolgen van deze neergaande
demografie is het ontstaan van de zogenaamde Lost villages: vele dorpen zijn in de late
middeleeuwen helemaal verlaten.
51
Aanbodzijde: productie en productiemethodes
Makkelijker te achterhalen aan de hand van de productiecijfers. Er blijven echter problemen met de
bronnen: het opbrengstcijfer op zich zegt niet veel: men moet het kunnen plaatsen binnen de
vruchtopvolging (braak en dries). Braak was in het Ancien Regime een geploegde grond waar nog niet
in werd gezaaid, dries is het huidige braak: ongeploegd en gebruikt als weigrond voor het vee. Grond
had toen recuperatieperiode nodig als braak of dries, aangezien er nog geen goede bemesting
aanwezig was. De rendabiliteit wordt gedetermineerd aan de hand van de arbeidsproductiviteit: de
opbrengst per oppervlakte per tijdseenheid. Hebben er agrarische revoluties plaatsgevonden in het
Ancien Regime? Hier is heel wat discussie over geweest. Volgens sommigen was er een in de
middeleeuwen, volgens anderen in de 18de eeuw. De bronnen voor de vroege middeleeuwen zijn de
polyptieken: inventarissen van grote domeinen. Men berekende dat de opbrengst belachelijk laag
lag. Het blijkt dat de cijfers niet kloppen, omdat de polyptieken geen waarheidsgetrouw beeld geven:
ze vermelden maar de opbrengst nadat er al heel wat kosten vanaf zijn. Bovendien was het niet echt
een armoedige landbouw: het waren grote bedrijven die extensief werden bewerkt: hoge
arbeidsproductiviteit. Bovendien waren de investeringen gering: men had daar geen noodzaak aan:
men beschouwde de opbrengsten als voldoende. Georges Duby, een van de bekendste historici van
de 20ste eeuw, ziet een sterke verbetering na het jaar 1000. Waarschijnlijk heeft hij ongelijk: er waren
wel verbeteringen, maar met onvoldoende belang voor de arbeidsproductiviteit. In de 11de eeuw ziet
men een overgang van ossen naar paarden, voor het eerst in Vlaanderen. Er komt ook een overgang
van eergetouw naar ploeg: een enorme verbetering aangezien de ploeg ook de zoden omdraait.
Maar: uit archeologie en literatuur blijkt dat de ploeg al bestond in de Klassieke Oudheid. Er komen
ook verbeteringen van de aanspanning van trekdieren: dit heeft het overstappen naar paarden
bepaald. Het juk liet toe dat het paard kon trekken zonder zichzelf te versmachten. Er kwam echter
kritiek op deze redenering, onder andere door Raepsaet die stelde dat de evolutie veel geleidelijker
is gebeurd. Men stapte ook over op een efficiënter grondgebruik: een veralgemening van het
drieslagstelsel: komt neer op een geperiodiseerde afwisseling van winterkoren, zomerkoren en
braak. Men heeft meer nood aan zomergewassen (haver voor de paarden, bier voor de steden) en
daarom heeft men dit toegepast. Ossen hadden veel terrein nodig om op te grazen, maar door de
overschakeling naar paarden zien we gemene gronden verdwijnen in de loop van de late
middeleeuwen. De eerste sporen van het drieslagstelsel vinden we terug in de streek van Parijs, 8ste
eeuw. In de 12de eeuw vindt hiervan een veralgemening plaats. Het is geen nieuwe uitvinding, maar
eerder een aanpassing aan de noden.
De drie belangrijkste elementen van het boerenbedrijf zijn: (dierlijk) kapitaal, trekkracht en
bemesting. Overal in Europa ziet men de opkomst van een infield-outfield-systeem: het infield werd
collectief bewerkt door de gemeenschap, meestal een open landschap, het werd constant bewerkt
en geploegd en het werd nooit in dries gelaten. Het outfield werd slechts tijdelijk bewerkt, het werd
gebruikt om de dieren op te houden, de bemesting hiervan werd volledig voor het infield gebruikt.
Dit systeem is een manier om te ontsnappen aan het mesttekort (of dierentekort). In sommige
gebieden had men een andere oplossing: het uitschakelen van braak en dries in het systeem.
Proefondervindelijk kwam men erachter dat sommige vruchten de grond niet uitputten, maar
grondverbeterend werkten: die werden dan gezaaid tijdens de braak. Dit zorgt voor extra inkomsten
en extra voedergewassen. Het werd vooral toegepast in de dichtstbevolkte gebieden (Vlaanderen).
52
De kloosters lagen niet aan de basis van de vernieuwingen: het waren niet eens ontginners, ze
namen meestal reeds ontgonnen gronden over een reorganiseerden ze.
De laat-middeleeuwse crisis: we nemen aan dat er een vooruitgang van de veeteelt is geweest: de
graanprijzen gingen namelijk achteruit, waardoor men overschakelde op veeteelt. Bv. transhumance
in Spanje en Italië: grote kudden verhuisden van de ene plaats naar de andere naargelang het
seizoen. Ze mochten op gemene gronden grazen en stonden onder Koninklijke bescherming (het wol
van de schapen was zeer winstgevend). Ook in Engeland (wol) werd heel wat akkerland omgezet naar
weiland, ook met de steun van centraal gezag: enclosure movement (ook in sommige Scandinavische
landen in de 18de eeuw).
In de 18de eeuw is er inderdaad wel een vooruitgang van de productie: de opbrengst per hectare
stijgt (studie aan de hand van cijfers in verband met tienden). Morineau ontkracht de theorie van Le
Roy Ladurie: hij wijst er op dat ook de bevolking veel is gestegen en dat dus de opbrengst per
persoon achteruit is gegaan.
De beperkte vooruitgang was dus eerder geleidelijk. Geen revoluties maar evoluties, vaak onder
invloed van bevolkingsdruk. Had de Vlaamse landbouw een voortrekkersol in Europa? Ja en neen: de
grondproductiviteit was hoog, maar de arbeidsproductiviteit was laag.
Conjunctuur en prijzen en lonen
Er zijn verschillende soorten prijzen en lonen: lonen zijn in steden vaak anders dan lonen op het
platteland. Niet altijd waren de kosten bijvoorbeeld inbegrepen, er was een verschil tussen
winterlonen en zomerlonen (een werkdag was niet even lang in de winter), stuklonen waren geen
uurlonen, maar werden uitbetaald op basis van prestatie, etc.
Prijzen: ideaal zijn de marktprijzen, maar zelfs daar heb je een inkoopprijs en een verkoopprijs.
‘Verdingde’ prijzen zijn prijzen die men betaalde om producten in natura om te zetten in producten
in geld. Geestelijke instellingen kregen vaak ook privileges: goedkopere prijzen. Dit alles maakt de
conjunctuurstudie moeilijk.
Lonen: er is een verschil tussen reële en nominale lonen. Vaak wordt het nominale loon echter
omgezet in reëel loon (en dan vaak in graan: een belangrijk element voor iedere mens). Prijzen
hebben een relatief vast patroon gehad:
-
-
Korte termijnschommelingen: granen hebben vaak een vaste verhouding qua prijs: tarwe is
duurder dan rogge is duurder dan gerst is duurder dan haver. Bij schaarste worden de
prijsverschillen daartussen geringer, maar het normaliseert zich terug op hetzelfde niveau
wanneer er weer voldoende graan is. Verklaring: bij schaarste doet zich ook een verandering
voor in de vraag: men zal overschakelen op de goedkopere granen.
(half)lange termijnschommelingen: ook Kondratieffs genoemd. In een A-fase stijgt de
bevolking, stijgen de graanprijzen, stijgen de nominale lonen, dalen de reële lonen
(omgekeerd evenredig). Reële lonen geven niet het volledige inkomen weer (structurele
werkloosheid). In de B-fase is het net omgekeerd.
53
De structuur van de landbouweconomie in de long run
De relaties tussen heren en boeren, en de relaties tussen de boeren onderling en de structuren van
de middeleeuwen worden bepaald door:
-
Seigneurie banale: de banale heerlijkheid: de toestand waarbij men gebruik maakt van het
recht om te bevelen en te heersen
Seigneurie foncière: heerlijkheid van de onroerende goederen: de toestand van macht,
geconcretiseerd door het bezit van immobiliën.
Vroege middeleeuwen

Sociale relaties tussen heren en boeren
Het tweeledig domein: volgens sommigen is dit reeds ontstaan in de Romeinse tijd, maar
hierover bestaat enige discussie. Het tweeledig domein bestaat uit enerzijds een reserve: het
deel dat voor de heer werd geëxploiteerd en anderzijds uit de mansie: het deel voor de
boeren. Het ging vaak om zeer grote domeinen (vaak tot 15 hectare). De band tussen de
beide delen bestond eruit dat er karweien moesten worden uitgevoerd en dat er belastingen
moesten worden betaald: de cijnzen. Het tweeledig domein is ontstaan in de Merovingische
tijd (zonder al te veel continuïteit met de Romeinen) en kende zijn ontwikkeling in de
Karolingische tijd, met als bloeiperiode 8ste-9de eeuw. Waar vindt men het tweeledig domein
zoal terug? In de kern van het Karolingische rijk, vandaar dat men denkt dat Koninklijke
bescherming een rol heeft gespeeld in de ontwikkeling. Binnen het kerngebied is de
representativiteit van de landbouw zeer gering. Ten oosten van de Rijn was er vooral onvrije
arbeid, waardoor het belang van de karweien lager lag. In de volle middeleeuwen gaat het
aantal domeinen nog omhoog (hoewel het niet altijd in tweeledige structuur is). Als last
betaalt men tienden, zodat de kerk voldoende voorraad zou hebben bij misoogsten, maar in
de praktijk wordt het door de kerk gecommercialiseerd en verkocht: de tienden waren een
enorme bron van rijkdom.

Sociale relaties binnen de boerenmaatschappij
Hier zijn weinig bronnen over te vinden. Onvrijen hadden weliswaar beperkingen, maar waar
zeker geen slaven. Er was een tendens naar een egalitair sociaal statuur, met relatief hoge
levensstandaard. De meerderheid van de boeren waren peasants, dit wil zeggen dat zij de
gronden in de eerste plaats exploiteerden om te overleven. Dit betekent niet dat er geen
handel was (de Friezen dreven toen handel), maar het waren de grootgrondbezitters zelf die
het organiseerden: het handelscircuit was gescheiden van het productiecircuit. Dit verandert
in de 13de-14de eeuw, wanneer de boeren zelf naar de markt stappen.
54
Volle middeleeuwen

Sociale relaties tussen heren en boeren
Het tweeledig domein takelt af: de karweien worden overgekocht of vervangen door
geldelijke betalingen. Er komen wel meer domeinen bij. De gewone boeren moesten cijnzen
betalen in ruil voor hun grond. Cijnzen bleven altijd gelijk wanneer ze eenmaal waren
ingesteld en ze waren vererfbaar, maar ook verkoopbaar, wat leidde tot een versnippering
van de gronden, en dus tot een devaluatie van de cijnzen: falling rate of feudal levy, dit wil
zeggen dat er een tendens is op lange termijn naar vermindering van de lastendruk.
Geleidelijk is er ook een verbetering van technieken, met als gevolg hogere opbrengsten,
terwijl de lasten constant hetzelfde blijven. Maar: de lasten werden niet hoger, maar men
ging op meer en meer lasten vragen, bv. ontginning. Er zijn ook nieuwe banale rechten
bijgekomen: meestal op het doorgeven van onroerende goederen, bv. tallia. De heer zal
hoofdelijke belastingen mogen vragen. Er ontstaan in deze periode vorstendommen en
heerlijkheden, er kwamen dus vele heren bij. Er komt een hiërarchie in: de sterkste worden
de vorsten. De lokale heren vestigen zich vaak op feodale mottes. Daarnaast komen er ook
nog veel kerkelijke heren bij. De banale heren worden grondheren. Nieuwe kerkelijke ordes
komen op en verwerven grote domeinen: ze voegen zich toe aan de groep van
grootgrondbezitters. Er komt een zekere militarisering van de maatschappij: er komen veel
kleine oorlogjes voor, de aanwezigheid van tornooien, maar dit alles wordt in de hand
gehouden door de vazalliteit. De grootste strijd heeft gewoed tussen de vorsten en de lokale
heren: de strijd om mach (manu militari).

Sociale relaties binnen de boerenmaatschappij
Er ontstaat een dorpsgemeenschap, die voortvloeide uit de schaarste van de gemene
gronden: men ging samenwerken om ze te beheren. Tegelijkertijd deed zich ook een
verarming voor. Er was reglementering binnen de dorpsgemeenschap (bv. in verband met
oogst). In deze periode situeren we ook het ontstaan van en de doorbraak van de peasantmaatschappij: meer en meer peasants, minder gemene gronden door de ontginning en
verarming. Hierdoor ontstaan spanningen in de maatschappij. De ongelijkheid vergroot: er
komen zogenaamde coqs de village: leiders van de dorpsgemeenschap. De boeren zelf gaan
ook meer en meer deelnemen aan de markt: vanaf de 12de eeuw zien we lokale marktjes
ontstaan.
Late middeleeuwen – 16de eeuw

Sociale relaties tussen heren en boeren
55
Crisis van de inkomsten van de heren op het einde van de 13de eeuw-14de eeuw: faillissement
van abdijen, heren krijgen het moeilijk. De oorzaak is het onder druk komen van de
seigneurie foncière: men is aan het maximum gekomen van de ontginningen, en bovendien
staat ook de seigneurie banale onder druk: de vorsten hollen meer en meer de macht uit van
de lokale heren. Hier kwam reactie tegen: de vorst heeft de banale heerlijkheid gewoon
overgenomen (féodalisme d’état). De heren van de seigneurie foncière proberen er wel iets
aan te doen: ze vervangen cijnzen door pacht: bij pacht blijft de eigendom bij de heer en de
prijs is aanpasbaar na verloop van tijd. In Engeland zien we de opkomst van de Enclosure
Movement als reactie tegen de verarming. In Oost-Europa zien we het ontstaan van de
Tweede feodaliteit. In Zuid-Europa slaagt men erin heel wat cijnsgronden om te zetten in
helftwinningen of mezzadria: de pachters moeten de helft van hun opbrengst afstaan, terwijl
de heer de investeringen deed. De Tweede feodaliteit is ontstaan in de late middeleeuwen,
en kende een hoogtepunt in de 16de-17de eeuw, in Oost-Europa. De oorzaken tot het
ontstaan van de Tweede feodaliteit waren het tekort aan arbeid in Oost-Europa, de
commercialisering van de graanexport waardoor er vele grote graanexportbedrijven
ontstonden, en de afwezigheid van concurrentie tussen de verschillende heersende groepen
(iets waar de boeren bij ons volop van konden profiteren) noch concurrentie van grote
steden. Er gaat een verband ontstaan tussen reserves en tenures: men gaat mensen
verplichten te komen werken. De Tweede feodaliteit geraakt in verval aangezien de
productiviteit van de boeren achteruit ging.

Sociale relaties binnen de boerenmaatschappij
Men schakelt over naar veeteelt. Er zijn een aantal boerenopstanden: gefrustreerde boeren
die reageren op de reacties tegen de faillissementen. De grootste boerenopstanden doen
zich voor in onze kustvlaktes in de jaren 1320. Over het algemeen blijft de
peasantmaatschappij stabiel.
Moderne tijden

Sociale relaties tussen heren en boeren
Verdere evolutie die al gestart was in de 13de eeuw. De peasantmaatschappij komt onder
druk: er worden hogere belastingen opgelegd door de overheid, waardoor de rol van de
centrale overheid stijgt.

Sociale relaties binnen de boerenmaatschappij
We zien twee evoluties: Enerzijds zien we dat de meerderheid van de bedrijven in WestEuropa kleiner en kleiner worden. Hierdoor krijgen we soms faillissementen, waardoor er
grotere bedrijven ontstaan door het samenvoegen van kleinere bedrijven. Hierdoor zijn er
arbeiders nodig, waardoor de loonarbeid stijgt. Anderzijds zien we de opkomst van proto56
industrie. Vanaf de 16de eeuw wordt de peasantmaatschappij ingeschakeld in
wereldsystemen. Het proto-industrie gebied in Vlaanderen zal het gebied rond Gent worden:
vlasproductie en linnenverwerking. Het gevolg hiervan is enforced commercialisation: de
boeren worden naar de markt gedreven, ze moeten wel want hun bedrijven zijn te klein.
Wat zijn peasants? Op de eerste plaats komt het familiebelang. De hofstede in 1 stuk
behouden is dus niet de topprioriteit (naargelang de levenscyclus van de peasant wordt de
hofstede groter of kleiner)?
1000
900
land productivity
labour productivity
800
700
600
500
400
300
200
100
0
E.Fl
W.Fl
Br.
Antw.
Hainaut
Liège
Limb.
Namur
Lux.
In Oost- en West-Vlaanderen waren de meeste peasants. In het arme Vlaanderen heeft de
peasantmaatschappij lang voortbestaan.
In het agrarisch kapitalisme staat het bedrijf centraal in plaats van de familie. Het bedrijf
moet namelijk renderen. Bepaalde gebieden waren onderhevig aan ecologische stress: ze
moeten goed onderhouden worden om in stand gehouden te kunnen worden. De peasants
kunnen dat vaak niet onderhouden, wat aanleiding gaf tot accumulatie van grond. De
afwezigheid van bepaalde concurrentiële verhoudingen binnen de heerlijke structuur zorgt
ervoor dat 1 groep het voor het zeggen heeft. Dit leidt gemakkelijker tot agrarisch
kapitalisme. De pacht heeft een accumulatief effect: het bevordert de begroting van de
bedrijven, omdat er een concurrentiële mentaliteit ontstaat tussen de boeren: er komen
investeringen en vernieuwingen op de grote bedrijven, maar men gaat dus willen bezuinigen
op loonarbeid. Bv.: in Zeeuws-Vlaanderen gaan de bedrijven vergroten en het kapitaal-input
vergroot en het aantal runderen vergroot.
Het einde van het Ancien Regime luidt het geleidelijke faillissement van de peasantmaatschappij in.
57
De Industriële Revolutie
Het begrip revolutie heeft een bepaalde invulling, een bepaalde bedoeling, het is niet vrijblijvend, het
heeft een bepaalde achtergrond. Men moet cesuren leggen, ijkpunten leggen, maar dat is geen
vrijblijvende keuze (sterk afhankelijk van bepaalde standpunten). Er verandert iets grondig in een
aangeduide periode, een wezenlijke transformatie van de maatschappij. Het begrip wordt vooral
gebruikt in een politieke context, bv.: Franse Revolutie (Engelse karikatuur: zij wensen geen
revolutie, geen bedreiging van de huidige normen/opvattingen/waarden). Er zijn ook demografische
revoluties: fasen waar fundamentele veranderingen plaatsvonden. Ook de Industriële Revolutie
betekende een grondige transformatie van de maatschappij.
Je moet duidelijk een visie uiten/uitspraken doen over waar je cesuren legt: een uitdrukkelijk keuze
voor een manier om veranderingen in de maatschappij te typeren, ideologisch getint. Het debat over
de Industriële Revolutie als een al dan niet revolutie is een eindeloos debat, conjunctuurgevoelig.
Welk debat?
Het historiografisch debat is een wetenschappelijk strijdtoneel waar verschillende auteurs een rol in
spelen:
K. Marx, J.S. Mill: contemporaine transformaties
Blancqui gebruikt in 1837 voor het eerst het begrip Industriële Revolutie: door de enorme impact op
de maatschappij, hij maakt zich zorgen om het fenomeen (in 1845 begint het begrip al impact te
hebben). Het is een pessimistische visie op de impact van de sociale veranderingen, zelfs nog voor
het begrip ingeburgerd was. Argument waarbij veranderingen niet kunnen uitblijven. Friedrich
Engels heeft er wel oor naar. Daarvoor werd er ook wel al verwezen naar de veranderingen in de
maatschappij, maar eerder op een pessimistische manier.
A. Toynbee, J.L. en B. Hammond: nadruk op de ‘sociale kwestie’
Tegen een achtergrond van wereldwijde economische crisis, eerste saturatie van de markt
(overspoeld door goedkope producten, maar de consumptie evolueerde niet gelijk mee), prijzen en
winsten dalen, concurrentie en armoede stijgen, gaat men de Industriële Revolutie vooral
bestuderen met het oog op de sociale consequenties van die industrialisering. Onder andere
Toynbee focust op de sociale dimensie, op technische innovaties tijdens de regering van Georges II,
omdat de mechanisatie de mensen op de arbeidersmarkt op een zwakke positie plaatst (machines
vervangen mensen). Hij beklemtoont ook het revolutionaire aspect: volgens hem verstoren de
machines de maatschappij.
58
M. Postan: kapitalistische cycli en crisissen
Er komt een hele duidelijke verschuiving in de benadering van de Industriële Revolutie, in een
context van cyclische fluctuaties van de economie en destabilisering van de wereld door de
wereldoorlog (met als gevolg onzekerheid en labiliteit). Crisisjaren in de jaren ’30. Eind jaren ’30 weer
hoop, maar gevolgd door WOII. Onzekerheid na de crisis. Hoge werkloosheidsgraad. De Industriële
Revolutie wordt geplaatst in een veel bredere context van onzekerheid en labiliteit: het wordt als een
veelzijdig en complex probleem bestudeerd, als meer dan pure industrialisering en mechanisering:
aanduidingen van evoluties en conjunctuur. Golfbewegingen in plaats van bruuske verandering, maar
wel trager, een kwantitatieve verandering.
W. Rostow, R.M. Hartwell, J. Schumpeter, P. Mathias: I.R. als ‘take off’
In de jaren ’60 gaat het economisch weer beter, er is terug hoop. Door een aanhoudende
economische groei wil men een model dat men kan exporteren naar de hedendaagse tijd. Rostow
ontwikkelt de fasentheorie. Hij onderscheidt daarbij de volgende fasen:
o
o
o
o
o
o
The Traditional Society: nationaal inkomen en productie mogelijk beperkt.
Pre-Conditions for Take Off: de voorwaarden voor een traditionele maatschappij dalen en er
ontstaat een industriële maatschappij. Het is een voorbereidingsperiode.
Take Off: ontstaan van het industrieel proces: stijging van netto investeringen, nationaal
inkomen, etc. Mechanisatie, ontstaan van moderne economische groei, opkomst van leading
sectors, etc.
The Drive to Maturity: rijpingsfase. Andere sectoren gaan op het elan mee, bredere
economische context. Alle sectoren worden opgenomen in het vernieuwingsproces.
High Mass Consumption: consumptiemaatschappij. Ontstaan van duurzame diensten en
verbruiksgoederen.
Prospective Stage/Era of Past Maturity: open vraag: het kan de goede, maar ook de slechte
kant opgaan (als er spanningen optreden en er militaire of economische agressie ontstaat).
Bij ons, in het westen, is er economische groei. Dit model kon dan als aanknopingspunt gebruikt
worden voor de ontwikkelingslanden. Door te kijken in welke fase een land zat, kon men de
ontwikkeling stimuleren.
Vanaf jaren 1970: ‘een (zeer) geleidelijke transformatie’
Deze fase situeert zich in een context van de eerste oliecrisis. Hierdoor was er massale werkloosheid:
men stapt af van de Rostow-theorieën. In deze periode situeert zich ook de opkomst van nieuwe
vormen van geschiedschrijving: de kwantitatieve geschiedschrijving (met aandacht voor de nationale
rekeningen): zicht op macro-economische groeiprocessen om landen te kunnen vergelijken. Men
probeert eenduidige cijferreeksen op te stellen om de economie te analyseren. Ook de nieuwe
sociale geschiedschrijving maakt in deze periode haar opkomst: niet meer klassenbewustzijn, maar
breder: levensloop, koopkracht, levensstandaard, etc.. Men vindt dat men zich miskijkt op de
Industriële Revolutie: men ziet eerder continuïteit dan een breuk. Industriële Revolutie is een
verkeerde benaming, maar auteurs blijven het gebruiken. Ze merken eerder een trage, beperkte
59
groei. Effecten van de mechanisatie zijn nauwelijks te merken. Reeds in de 17 de eeuw is er al
ongenoegen van werknemers te bespeuren, etc. Men wil afstand nemen van het revolutionaire
karakter (Cameron): de spectaculaire economische groei merkt men niet in de cijfers. Nicholas Crafts
(door Berg & Hudson aangevallen) focust op economische groei: zijn stelling is dat op basis van de
nationale rekeningen de economische groei niet zo spectaculair stijgt als tot dan toe werd
aangenomen. In een minder gunstige economische periode wordt het revolutionair karakter
afgezwakt.
Jaren 1990: ‘rehabilitating’ (Hudson en Berg)
In de jaren ’90 (waar het economisch een stuk beter gaat en het pessimisme van de jaren ’70
verdwenen is) kwam daarop een tegenreactie. Berg & Hudson (zie ook de reader voor hun artikel)
pleiten voor een rehabilitering: ze willen opnieuw gaan naar een breder kader. Ze zeggen dat er
inderdaad niet zo’n grote gebeurtenissen zich hebben voorgedaan, maar ze stellen wel dat kleine
gebeurtenissen grote gevolgen kunnen hebben. De maatschappij veranderde zeer grondig. Men mag
niet enkel op economische groei focussen (productiviteit), maar ook naar andere dingen kijken. Men
mag zich niet op de historische realiteit verkijken. Ze stellen de methodologie van Crafts in vraag:
-
-
voor diverse (dynamische) sectoren is er geen betrouwbaar cijfermateriaal
kwalitatieve vooruitgang valt niet te meten (bv. meerwaarde van betere of nieuwe
producten). De realiteit kan niet altijd via cijfers gevat worden.
de inputfactor arbeid wordt verkeerd geïnterpreteerd: de inschakeling van vrouwen en
kinderen wordt niet verrekend. Eind 19de eeuw: terugdringing als antwoord op de crisis: niet
om morele redenen, wel omdat men vond dat het beter was mannen tewerk te stellen en
hen de arbeidsmarkt te laten beheersen. Dit wordt over het hoofd gezien.
door te werken met nationale rekeningen, hou je helemaal geen rekening met het regionale
niveau, wat net het meest belangrijk is. Groei was verschillend van regio tot regio.
een periode van snelle technologische vooruitgang vertaalt zich niet noodzakelijk in sterke
productiviteitsverhoging. Zeker als vernieuwingen heel vlug en op korte tijd plaatsvonden.
Enerzijds willen ze het begrip Industriële Revolutie verengen: omdat het een regionaal en sectoraal
verschijnsel is, geen nationaal. De nationale data zijn weinig bruikbaar. Anderzijds willen ze het
verbreden: de impact van de Industriële Revolutie is veel omvattender: men moet ook gaan kijken
naar bv. arbeidssystemen, het demografisch verschijnsel, levensstandaard, etc. Met Berg en Hudson
is nog niets afgerond, de discussie loopt nog steeds door.
Welke Industriële Revolutie?
De Industriële Revolutie werd gezien als een evolutie waarbij men ging naar een grotere
arbeidsproductiviteit en naar economische groei via arbeidsdeling. Adam Smith heeft een belangrijke
aanzet gegeven naar de context waarbinnen de Industriële Revolutie mogelijk werd gemaakt (zonder
het ten volle te beseffen): hij heeft een organisatorische omwenteling van arbeidsorganisatie
60
besproken, namelijk concentreer arbeid: zet mensen samen, laat ze niet allemaal hetzelfde doen,
maar laat hen hun deel van de arbeid doen.
 arbeidsrationalisatie en productieverhoging
Het putting out systeem: vorm van concentratie van kapitaal en arbeid bij kooplui-ondernemers. Zij
voorzien boeren van grondstoffen en nodige materialen. In ruil gaan boeren aan nijverheid doen
(Vlaanderen: textiel). Machines, grondstoffen voor boeren dankzij de handelaars. Ze worden betaald
per stuk dat ze produceerden.
Economische groei leidt tot welvaart. De bouwstenen van de Industriële Revolutie:
-
Industriële productie
Vast kapitaal
Centralisatie en mechanisatie
als kenmerk van de Industriële Revolutie: groeiende proletarisering en ‘verelendung’.
Afhankelijkheid wordt centraal gesteld, een grotere groep mensen wordt afhankelijk
(plichten via het werkboekje, verbod op groepering in een soort vakbond). Er bestonden
controlemechanismen (bv. het werkboekje: evaluatie door de werkgever), die zetten de
arbeiders vast, ook door het stakingsverbod (tot 1921). Niet werken is geen inkomen,
daardoor is men afhankelijk van de patroons.
De interpretatie vindt plaats op verschillende schalen:
-
regio’s en sectoren
naties
wereld-systeem
mondiale schaal: maar: de Industriële Revolutie is vooral een West-Europees fenomeen
 Op welke schaal moet men gaan bestuderen?
Waarom Engeland (GB)?
Er zijn een aantal verklaringen voor:
Vraagstimuli
Aan welke voorwaarden wordt in Engeland voldaan in verband met vraagstimuli? Demografische
groei, beschikbaarheid van de marktafhankelijke loonarbeid, buitenlandse handel,
investeringsgoederen in industrie en landbouw, consumptie: verschuiving van de vraag.
Aanbodsfactoren (productiefactoren)
Accumulatie van voldoende kapitaal, (vrije) arbeidskracht, productietechnieken, (winstzoekende)
ondernemers: deze voorwaarden zijn vervuld voor een aantal regio’s in Groot-Brittannië.
61
Voorgeschiedenis (padafhankelijkheid)
-
Een politieke revolutie die zich eerder dan elders in Europa heeft voorgedaan (Glorious
Revolution). In de 17de eeuw reeds een nieuw parlementair systeem in Groot-Brittannië.
Commodificatie/vermarkting van land en arbeid
Commercialisering van de landbouw, anders dan in de rest van Europa
Beschikking over een interne markt en een enorme externe markt (door de overzeese
handel)
Afbrokkeling van de feodale verhoudingen
Waarom West-Europa?
Er bestaan een aantal verklaringsmodellen voor, die elk verwijzen naar omgevingsfactoren: er zijn
hier andere voorwaarden aanwezig dan elders in de wereld:
-
-
Lange termijn transformaties, die andere voorwaarden creëerden die de Industriële
Revolutie mogelijk maakten: rationalisering, individualisering, verlichting, staatsvorming,
juridisch stelsel (eigendom), markteconomie en kapitalisme
Voldoende? Ook breder perspectief bekijken (demografische versnelling, opkomst kerngezin,
stedelijke netwerken) Ook in de rest van wereld komen zulke zaken trouwens voor, dus er is
ook een andere verklaring nodig.
Je kan de vraag ook omdraaien: waarom is het elders niet gelukt?
-
‘Weberiaans’ verklaringsmodel: nadruk op interne factoren
concurrentiemodel: nadruk op het omzetten van comparatieve nadelen
Roofmodel: nadruk op ‘extractie’ van kennis en middelen : kolonisatie, imperialisme, het
leegroven van de ontwikkelingslanden.
Waarom katoen en ijzer?
Dit waren de twee leading sectors.
-
-
Katoen: Engeland als wereldmacht kon zich verzekeren van voldoende import (grondstoffen)
en van een grote afzetmarkt door de overzeese expansie. Er doet zich een modewijziging
voor, waardoor de katoenproductie stijgt: mensen met een hoger inkomen kunnen het zich
veroorloven. Gedifferentieerde prijsstijgingen. Vastgelopen proto-industrie: kwam niet
tegemoet aan de stijgende vraag. Het gevolg hiervan is een motivatie om te vernieuwen:
technische innovaties om de expansie mogelijk te maken (op relatief korte tijd).
Ijzer: gelijkaardige evolutie met katoen. Dezelfde voorwaarden zijn van toepassing. Via
mechanisatie kan men dieper graven, etc. Beter materiaal kan sneller en gemakkelijker
worden gemaakt. De vraag naar ijzerbehoevende producten stijgt, bv. in de landbouw.
62
Engeland als voorbeeld?
België gaat pas later over op de Industriële Revolutie, maar was toch het eerst op het continent
(voordeel van de catch up: ervaringen die men in Engeland heeft opgedaan). Tot een heel eind in de
19de eeuw hebben we hier te maken met een dominante rurale samenleving. In 1830 komt er een
keerpunt: meer rust op het politieke toneel. Hoe komt het nu dat België die snelle catch up heeft
kunnen realiseren? België leerde van zijn buren: innovaties overnemen die reeds elders effectief
bleken te zijn. De impact van het bankensysteem zorgde voor investeringen in de industrie (conform
het beleid van Willem I). De keuze van de Belgische regering om vanaf 1834 te investeren in de
uitbouw van het spoorwegennet, heeft enkel een duw in de rug van de industrialisering (en dan
vooral van de metaalindustrie gegeven). De overheid blijft een actieve rol spelen in de ondersteuning
van de industrie.
Engeland (en Europa) als uitzondering?
Als koloniserende mogendheden hebben ze zich centraal in het wereldbeeld geplaatst. Ze trekken de
kaart van de vrijhandel. Fabriekspatronen hebben er niets aan dat hun arbeiders veel moeten
betalen voor hun levensmiddelen: het verzwakt hen alleen maar en bovendien kan hij zo de lonen
laag houden (door concurrentie). De kosten van de groei worden voor een stuk afgewenteld op de
mensen, voor een stuk op het milieu en voor een stuk op de ontwikkelingslanden.
Welke ‘rehabilitation’?
Is dit een gelukkige woordkeuze eigenlijk? De leefomgeving begint te lijden onder de industrialisatie:
vervuiling, dumping, rook, afvalproductie, etc. Gettovorming: werkt het groepsgevoel in de hand,
maar het zijn ook broeihaarden van sociale onrust (verzet). Hierdoor is er sterke sociale dreiging. Dit
is voor de burgerij een reden om in te grijpen. Zeer veel mensen wonen op een kleine oppervlakte,
met een slechte kennis van hygiënische omstandigheden (wat de aanleiding gaf tot epidemieën). Dit
was ook een groot risico voor morele bederving (wanneer kinderen en volwassenen op zo’n kleine
oppervlakte samenwonen). Industrialisatie had een grote invloed op de cultuur- en leefwereld. In
een agrarische samenleving is de omgang met de tijd anders dan in een kapitalistische economie.
Hierdoor krijgen we een lineair en abstract tijdsbesef. De dag wordt opgedeeld in een aantal blokken.
63
Kapitalisme in de 19de en 20ste eeuw
Kapitalisme wordt een mondiaal systeem
Accumulatie van groei komt centraal te staan.
-
Kapitalisme is een economisch systeem: afwenteling van kosten
Kapitalisme is een sociaal systeem: het brengt sociale verhoudingen met zich mee
Kapitalisme is een historisch systeem: we kunnen het verhaal plaatsen in een lange
termijnperspectief
Kapitalisme is een wereld op zich: het beïnvloedt de hele wereld, in alle dimensies van de
maatschappij
Kapitalisme is…
Woekerkapitaal: alles wat met bank- en beurswezen te maken heeft. Handelskapitaal: koop en
verkoop, met meerwaarde. Het uiteindelijke doel is winst maken.
Het is een expansief systeem: men gaat op zoek naar nieuwe technologieën, nieuwe markten en
nieuwe grondstoffen (om de continuïteit te garanderen) en nieuwe arbeid. Een gevolg van die
groeidwang is vermarkting/commodificatie: alles wordt in zekere zin deel van het proces, alles krijgt
een prijs, ook informatie/kennis wordt vermarkt, het wordt een transactie. Arbeid wordt op een heel
andere manier ideologisch ingevuld: betaalde beroepsarbeid (verenging van het begrip: vaak klasseen gendergebonden).
Het is een ongelijk systeem: je krijgt te maken met een wereld vol tegenstellingen (bv. kern –
periferie). Ook groei gebeurt op een ongelijke manier.
De ongelijke expansie van het kapitalisme
Economische cycli


Conjunctuurcycli
Periodes van zo’n 7 à 11 jaar. Men kan het beschouwen als de natuurlijke ademhaling van
het systeem: er zijn expansie- en regressieperioden. Een soort van zelfregulering van het
systeem. Deze cycli kan men aanduiden vanaf de 19de eeuw, maar vooral vanaf de 20ste eeuw
zien we dat de overheid poogt deze cycli onder controle te krijgen.
De lange golven
Zo’n 50 à 60 jaar. De bekendste zijn de Kondratieff-golven. Terwijl het ene model nog aan het
ontwikkelen is, wordt al de voedingsbodem gelegd voor het volgende.
64

Structurele crisissen
Er zijn er een aantal geweest. Het zijn geen conjunctuur-crisissen. Ze hangen samen met
versplintering van het politieke landschap. De crisis van de jaren 1875-1895 is de eerste
echte structurele crisis waarmee de maatschappij wordt geconfronteerd, veroorzaakt door
het massaal goedkoop produceren voor een te klein publiek, waardoor er een verzadiging
komt van de markt. De crisis van de jaren 1930 is de zwaarste crisis tot nog toe:
werkloosheid, prijsveranderingen, etc. De crisis van de jaren 1975-1985 staat gelijk aan de
oliecrisis. Ze heeft niet enkel economische maar ook sociale repercuties. Kenmerken van de
structuurcrisissen:
daling van de economische parameters, per definitie zijn ze
internationaal, en er is een omslagperiode.
Maatschappelijke cycli
Kapitalisme is meer dan een economisch systeem. Wat er op economisch gebied gebeurt heeft ook
maatschappelijke implicaties. De veranderingen in het historisch kapitalisme tasten ook de
samenleving als dusdanig aan. Herstructurering van het historisch kapitalisme:
-
met strijdende hegemonieën: vb. in de 19de eeuw: het ontstaan van het koloniale imperium
van de kernmogendheden
wijzigende maatschappelijke organisatie: overheidsorganisatie, organisatie van het gezin,
etc. Maatschappelijke veranderingen beïnvloeden de demografische ontwikkelingen.
wijzigende mondiale verhoudingen
Systeemcycli
Arrighi bedacht het concept van lange eeuwen. Hij wijst per eeuw de hegemonie aan een bepaald
land toe. Er zijn verschillende fasen: eerst een fase van materiële expansie, daarna een fase van
financiële expansie (de grootmacht bouwt een financiële macht uit, dit leidt tot investeringen in
gebieden die later als concurrent zullen optreden: de macht wordt in deze fase aangetast), en eindigt
met een terminale crisis (voorafgegaan door een signaalcrisis).
Kenmerken:
-
De wortels voor de opkomst van een nieuwe cyclus liggen vaak in de neergang van de vorige
Concurrentie in de kern: wereldoorlogen (bv. verhouding GB-VSA vastgelegd in de oorlog)
Herstructurering van de internationale orde: kern en periferie
Pax Brittanica/Pax Americana.
Vraag: zijn we op weg naar een nieuwe cyclus in de 21ste eeuw?
65
Twee lange eeuwen
Algemeen
Op welke manier kan je in die lange eeuwen een bepaalde typering voorstellen?
grafiek
19de eeuw: liberale eeuw, laissez-faire, zeer hoge participatie, niet enkel door mannen, maar ook
vrouwen en kinderen.
20ste eeuw: geen vrije-marktsysteem meer, maar eerder een sociaal gecorrigeerde vrije markt. Het
kostwinnersmodel wordt gepropageerd. De overheid wordt bijzonder vaak…. , passieve
welvaartstaat.
21ste eeuw: actieve welvaartstaat, zijn we aan het evolueren naar een combinatiemodel? Model van
de tweeverdiener?
Concept lange eeuwen
We onderkennen drie periodes sinds 1750. Je werkt met een zekere norm/gemiddelde bij dit model.
Welke lange eeuwen?

Lange 19de eeuw
Kernbegrippen die we ermee kunnen associëren:
o Industriële Revolutie
o Eeuw die zich typeert als de economische liberalisering, sociale disciplinering
De kosten worden afgewenteld op de arbeid en het gezin. Zo’n extensief model kan niet op
lange termijn blijven functioneren, want dit put de maatschappelijke krachten uit.

Lange 20ste eeuw
Kenmerken die we ermee associëren:
o Gold van de tweede Industriële Revolutie
o De overheid treedt meer op
o In plaats van een overlevingsmodel komt een patriarchaal model
 Intensief model: men probeert de inspanningen die men draagt voor een stuk te
compenseren. Men gaat investeren, niet enkel in economie, maar ook in mensen, bv. in
onderwijs. De overheid neemt een steeds grotere rol in, ook financieel: ze zullen een groot
deel van de kosten dragen.

Lange 21ste eeuw?
66
Kernbegrippen die we ermee kunnen associëren:
o Derde Industriële Revolutie? Digitale revolutie
o We zien nieuwe samenlevingsmodellen ontstaan
individualisering.
en
een
toenemende
Hoe zal dit model zich verder gaan ontwikkelen?
De lange 19de eeuw
Situering
Het Britse imperium staat aan het toppunt van zijn macht in het derde kwart van de 19de eeuw.
Productie
De plattelandssamenleving gaat op een grondige manier veranderen: de crisis van de jaren 1840
zorgt ervoor dat het nieuwe model gaat doorbreken. Landbouwers kunnen door de versnippering
van het areaal niet meer zelfstandig overleven, waardoor er grote migraties komen van platteland
naar industriegebieden. Industrialisering hangt ook samen met de opkomst van de spoorwegen.
Arbeid
In de late 18de eeuw werd de Wet de Chapellier (1791) gestemd: er kwam een verbod op
beroepsverenigingen, omdat men vond dat ze de vernieuwing verhinderden, en vrijheid van arbeid.
De plaats van consumptie en de plaats van productie werden losgekoppeld van elkaar. Er kwam een
hoge arbeidsparticipatie: het inkomen van vrouwen en kinderen was noodzakelijk. Er was echter wel
een lage bescherming: via het arbeidsboekje, arbeid was flexibel en goedkoop en dus vervangbaar.
Bevolking en gezin
Er was een hoge bevolkingsgroei (ongeveer 1%), een hoge nataliteit en een hoge mortaliteit (vooral
bij jonge kinderen), zo’n 40 à 50% van de kinderen sterft voor hun 10de levensjaar (dit daalt tot 25%
in de jaren 1880). Dit was gerelateerd aan de babyvoeding. Er was een restrictieve fertiliteit: mensen
huwen vaak zeer laat of blijven celibatair. Dit heeft een invloed op het aantal kinderen die geboren
worden. Het gezin is een zeer losse structuur: vaak trouwt men pas wanneer men al zwanger is. Je
krijgt op die manier verschillende samenlevingsvormen (vaak onder gedwongen omstandigheden).
Overheid
Er is sprake van een afwezige overheid: laissez faire. De overheid doet bv. maar een minimale
67
inspanning voor herverdeling. Ze stelt zich vooral op als bewaker van de politieke en sociale belangen
van de burger. Er speelt de ideologie van de vrije markt. De overheid grijpt wel degelijk in, maar
vooral voor zij die het politiek voor het zeggen hebben. Of in functie van bv. accijnzen op jenever
omdat het ongezond is. Er is een ongelijke bescherming van arbeid en kapitaal: de overheid lever
maximale inspanningen voor de economische belangen, maar minimale voor de sociale belangen.
De lange 20ste eeuw
Situering
Het hoogtepunt ligt net voor de oliecrisis. Open vraag: zitten we nu in een terminale crisis?
Productie


Tweede Industriële Revolutie
o Gebruik van nieuwe energiebronnen
o Bedrijven gaan in deze periodes kartels vormen
Nieuwe arbeidsorganisatie
o Taylorisme: het arbeidsproces/productieproces wordt opgesplitst in verschillende
zeer kleine stappen in het productieproces, wat tijdswinst oplevert, zowel om het
aan te leren als om het te maken. Dit noemt men scientific management,
overgenomen door Henry Ford.
o Fordisme: hetzelfde principe wordt toegepast in zijn fabriek, aan de lopende band.
Bovendien komt er ook een systeem waarbij arbeiders maar 8u per dag moeten
werken voor een vast loon.
o Managerial revolution: dit principe is ontstaan in het middenkader. Er komt een
scheiding tussen eigendom en bestuur bij de leiding van het bedrijf: men gaat
managers aanwerven om het bedrijf te leiden. Hierdoor ontstaat het logge
bedrijfssysteem: dit gaat uiteindelijk ten koste van de efficiëntie, maar aanvankelijk is
het een groeisucces.
o Sociaal overleg: de arbeiders bewaren de sociale vrede in ruil voor het delen in de
welvaar. Dankzij een hoger inkomen stimuleren ze de vraag. Dit geeft een positieve
impuls aan de economie.
Arbeid
Er is een lage participatie: vrouwen en kinderen worden uit de arbeidsmarkt geweerd. Dit komt door
de crisis van de jaren 1875: men probeerde mensen uit de arbeidsmarkt te weren opdat er minder
werklozen zouden zijn. Daarom voerde men een verbod in op kinderarbeid. Er bestond een formele
ongelijkheid tussen man en vrouw: op het vlak van lonen bestaat er een discriminatie. In 1957, bij het
Verdrag van Rome wordt in artikel 119 het verschil afgeschaft, maar België weigert akkoord te gaan.
68
In de jaren 1960 volgt economische emancipatie, bv. de vrouwenstaking in 1966. In 1975 komt er een
Europese richtlijn voor de gelijke beloning van man en vrouw, en in 1976 komt er een Europese
richtlijn voor de gelijke behandeling van man en vrouw. Men investeert tegelijkertijd in hogere
scholing. Het kostwinnersmodel gaf onvoldoende inkomen om te overleven: de overheid moet
bijspringen om te kunnen overleven. Kan de overheid dit blijven doen in de 21ste eeuw?
Bevolking en gezin
Er is een lage nataliteit en mortaliteit. Introductie van contraceptiva (jaren 1950: de pil). Er is een
meer duurzaam gezinsmodel: ideaalbeeld van huisje, tuintje, kindje. De overheid heeft volop
geïnvesteerd in de spoorwegen: men wil mensen thuislaten en door goedkope
arbeidersabonnementen naar de steden verboeren. Evolutie van de huwelijksleeftijd: het oud model
wordt verlaten. De huwelijksleeftijd gaat dalen, maar op een bepaald moment weer stijgen. Men
gaat ook minder kinderen krijgen: de huwelijksleeftijd en de nataliteit worden losgekoppeld van
elkaar.
Overheid
De overheid neemt een prominente rol op, en samen daarmee de kosten. Ze gaat vaak aan deficit
spending doen (opbouw van een zeer grote staatsschuld).
Een nieuw maatschappelijk model?
Er moet meer en meer rekening gehouden worden met de internationale context. De sociale
bewegingen worden meer en meer betrokken bij het overleg. Mensen gaan op een heel andere
manier arbeidscontracten aan, bv. opgang van de interimarbeid.
69
Economische ontwikkeling en sociale ongelijkheid
Begrippen
Het vertrekpunt is het begrip globalisering: in welke mate hangt dit samen met groei en ontwikkeling
en werkt ze armoede, ongelijkheid en polarisatie in de hand?
Globalisering
Omschrijving
Wat is globalisering? Een mogelijke definitie (= interpretatie): “Globalisering is een proces waarbij
personen, kapitaal, goederen, diensten, ideeën in toenemende mate op wereldwijde schaal worden
uitgewisseld”. Er zijn verschillende dimensies: sociaal-economisch, politiek en cultureel. Op welke
manier wordt globalisering gemeten? Er worden 4 parameters naar voren geschoven om uitspraken
over het proces globalisering te doen:
-
Uitbreiding van de interacties/verbreding
Intensifiëring
Versnelling
Impact
Deze verwijzen naar een viertal punten in het VN-rapport:
-
Nieuwe markten
Nieuwe media
Nieuwe actoren
Nieuwe regels
Bv.: Globaliseringsindex, 2005: impressies van hoe de globaliseringsindex is doorgedrongen in de
wereld. Is er een verband tussen globalisering en ontwikkeling? Zo ja, positief of negatief?
Visies
Er worden een drietal visies onderscheiden:

Hyperglobalisten
Globalisering na WOII en eind 20ste eeuw. Zij zien globalisering aan als een beslissende breuk
waardoor je met een heel andere soort samenleving wordt geconfronteerd: “post-moderne
samenleving”, maar: het volgt een ander tijdperk niet zomaar op. Ze hechten veel belang aan
communicatie- en informatietechnologie (internet). Ze zijn blij dat ze afgeraken van de
“oude, achterhaalde banden van de natiestaat”, en dat ze hun identiteit zelf kunnen
ontwikkelen: emancipatorisch. De negatieve visie echter ziet de westerse welvaartsstaat
70


onder druk, een terminale crisis van de kapitalistische wereldorde. Nieuw tijdperk na
globalisering.
Sceptici
Zij doen het hele globaliseringsverhaal af als een mythe en vinden dat er een duidelijke
neoliberale ideologie achter zit, namelijk: de wereld opengooien voor westerse producten
(en dus een westerse imperialistische ideologie), volgens hen georganiseerd vanuit westerse
neoliberalistische hoek. De handelsafspraken worden volgens hen gedomineerd onder meer
door Europa, die meer onderhandelingen heeft dan bv. Afrika op de vergaderingen. Ze halen
het argument aan dat we pas in de jaren 1970 weer het niveau halen van het einde van de
19de eeuw, en globalisering is dus niet nieuw, globalisering verloopt in golfbewegingen. Ze
vinden het vooral relevant voor OESO-landen om een grip te krijgen op de economische
wereld. Ze zien het ontstaan van verschillende economische en politieke blokken. De
natiestaat wordt gezien als een bijzonder succesvol concept als westers exportproduct, ook
eind 20ste eeuw.
Transformalisten
In hun mening hebben de sceptici een punt. Ze plaatsen globalisering tegen een bredere
achtergrond, maar hernemen het niet louter. Globalisering is niet nieuw, maar de golf van de
20ste eeuw heeft een eigen dynamiek, het is een nieuwe vorm van globalisering. Sommige
groepen bevinden zich aan de marge, zijn gemarginaliseerd. Er zijn diverse ruimten die naast
elkaar functioneren, er ontstaan diverse mondiale bewegingen: handel, migratie, etc.,
waardoor interacties ontstaan, niet altijd even snel echter. Natiestaten beheersen het
globaliseringsproces in beperkte mate, en hebben dus een zeker impact: ze kunnen
globalisering versterken. De natiestaten verdwijnen niet per se, maar er is wel een
reorganisatie van de macht. Globalisering is relokalisering, verplaatsing van de macht.
SWOT-analyse




Sterktes (Strengths)
Je krijgt te maken met een indrukwekkende economische groei en ontwikkeling (globaal),
een sterke vooruitgang van welvaart en technologie. Interdependentie van regio’s, groepen,
etc.
Zwaktes (Weaknesses)
Het blijft vooral een marktgericht proces: vooral economische belangen, de concentratie van
macht en welvaart ligt bij een beperkt aantal spelers, een ongelijke en onbillijke verdeling.
Kansen (Opportunities)
Economische ontwikkeling kan je zien als een instrument om armoede en ongelijkheid net te
bestrijden, maar het moet daarvoor goed aangewend worden. Het verder ontwikkelen van
transnationale regels en instellingen die de grenzen overstijgen, wel om een orgaan te
ontwikkelen waar men globalisering gaat begeleiden om kansen aan te grijpen.
Bedreigingen (Threats)
o Ethisch: economische belangen gaan vaak ten koste van de mensenrechten, sociaaleconomische rechten, solidariteitsrechten, ecologische rechten.
71
o
o
o
Exclusie: zowel op het niveau van regio’s als individuen dreigt het mensen uit te
sluiten.
Veiligheid: het dreigt de stabiliteit te verstoren, door instabiele verhoudingen.
Duurzaamheid: milieuvervuiling, klimaatproblematiek.
Gevaren van globalisering (Issues)



Ongelijkheid
Zowel tussen regio’s, tussen landen, binnen landen als tussen mensen (sociale verhoudingen
in een land).
Onzekerheid
Verschillende dimensies van onzekerheid:
o financiële instabiliteit en economische onzekerheid
o job- en inkomensonzekerheid
o gezondheidsrisico’s: mondiale mobiliteit, ziektes worden wereldwijd overgedragen
(vlees, AIDS, SARS, etc.)
o culturele verschraling: culturele identiteit onder druk (Disneyficatie,
McDonaldisering)
o onveiligheid: illegale handel, georganiseerde misdaad
o milieuproblemen: biodiversiteit, ontbossing
o politieke en sociale spanningen
Polarisatie
De manier waarop informatie- en communicatietechnologie verspreid is, kent een zeer
ongelijke verdeling. Er zijn geografische verschillen, en ook het inkomen is van belang. Je
krijgt een duale verdeling van de samenleving: hierdoor ontstaan digibeten: die niet kunnen
omgaan met deze technologie (dit hangt samen met onderwijs en scholing: ook van belang!).
Mannen en jongens lijken te domineren, waardoor er dus ook een genderaspect aanwezig is
in globalisering. Engels als lingua franca. Polarisering betekent marginalisering: er ontstaan
polen van wie zich er naar kan schikken (= clever people, in de zin van handig), en zo vallen er
mensen uit de boot.
Groei en ontwikkeling
Groei als norm
In de kapitalistische samenleving zoals die zich ontwikkeld heeft, is groei de norm: accumulatie van
meer kapitaal. Groei is de enige optie.
72
Groei als methodologisch probleem
Wat is groei nu eigenlijk? Zoveel auteurs, zoveel meningen. Er worden een aantal criteria naar voren
geschoven:
-
Economische opbrengsten/productie
Economische productiviteit
Nationaal inkomen
Huishoudelijk inkomen (verdeling)
Overlevingskansen (ziektes, sterfte)
Zekerheid (perspectieven inkomen, ontwikkeling, etc.)
Welke criteria gebruik je nu? En welke meetinstrumenten gebruik je hiervoor?



Bruto Nationaal Product
Bruto Binnenlands Product + saldo van ontvangen en betaalde primaire inkomens van en aan
het buitenland. Dit is de maatstaf voor economische activiteit (en enkel economische!).
Hierdoor is het geen welvaartsindicator. Het principe is dat van A rising tide lifts all boats:
een stijging van het BNP om armoede op te lossen (iedereen wordt er beter van). Kritiek: het
houdt enkel rekening met de marktsfeer, met betaalde arbeid, men houdt geen rekening
met bv. huishoudelijk of vrijwilligerswerk. Ook milieuvervuiling draagt bij tot het BNP. Er
wordt geen onderscheid gemaakt tussen defensieve uitgaven (proberen behouden wat men
heeft) en investeringen waar iedereen iets aan heeft. En de berekening gebeurt bovendien
per capita: het geeft dus geen beeld op inkomensongelijkheid.
Index of Sustainable Economic Welfare
Ontstaan als reactie op het BNP. Men heeft een andere kijk op de werkelijkheid: men houdt
rekening met andere soorten arbeid en met de ecologische consequenties. Kritiek: het blijft
moeilijk welvaart en duurzaamheid in één index te vatten. Men heeft enkel oog voor zwakke
duurzaamheid. Men vindt vaak dat ze te voorzichtig zijn, men beschuldigt hen van hoge mate
van subjectiviteit: iedereen kan die index als het ware opmaken. Er is ook nood aan een
internationaal kader.
Human Development Index
Vanaf 1993-1994 aanvaard door de VN als maatstaf om menselijke ontwikkeling te meten.
Gemiddelden per land (relevant?). China en India bv. zijn zo groot, en dus is het aan de hand
van gemiddelden moeilijk om te zien wat er in het land gebeurt, wat de verspreiding van
welvaart en dergelijke meer is. Er worden drie basisdimensies van menselijke ontwikkeling
bekeken:
o Volksgezondheid, gemeten via levensverwachting bij de geboorte.
o Kennis, via analfabetisme, scholing en onderwijs.
o Levensstandaard, via BBP per capita, koopkrachtcapaciteit, armoede.
Maar: koopkracht versus lonen is niet gelijk naargelang het land.
73
Groei en levensstandaard
Er is een relatie tussen groei en levensstandaard. Het probleem is dat het een complexe materie is,
moeilijk te meten en aan elkaar te koppelen. Wat laat je er in meespelen? Het concept
‘levensstandaard’ ken een enge invulling: prijzen en lonen; en een bredere invulling: fertiliteit,
overlevingskansen, democratie, scholing, gezondheid, BNP.
Sociale dynamiek van globalisering
Sociale dynamiek
Op zoek naar welke sociale processen zich gaan manifesteren onder invloed van globalisering en hoe
houden ze met elkaar verband? Wat is oorzaak en gevolg?
Productieverhoudingen
Er kunnen een viertal processen onderscheiden worden in de sfeer van productieverhoudingen:




Individualisering van het werk
Proces waarbij de arbeidsbijdrage tot de productie voor elke arbeider individueel is
omschreven. Nu: werk ad vitam is aan het verdwijnen, vast werk bestaat nauwelijks nog.
Contracten duiden aan wanneer je ontslagen kunt worden (aan de hand van regels).
Arbeiders worden gezien als permanente interimarissen. Om flexibiliteit van het
bedrijfsleven te verzekeren. Ontslaan en terug aannemen wanneer nodig mogelijk maken.
Overexploitatie van arbeiders
Verwijzing naar een kader waarbinnen werkgevers en werknemers anders kunnen
behandelen dan de vigerende normen op een bepaalde plaats op een bepaald moment
voorschrijven. Verwijzing naar zwakke kaders, zwakke kansengroepen: sociale
verworvenheden gelden voor hen niet meer en zij moeten onder de norm gaan werken.
Sociale uitsluiting
Autonome ontplooiing: maar hoe autonoom kun je je ontplooien onder een werkgever? Het
gaat om vat krijgen op je leven. Een vaste betaalde job is een absolute noodzaak om
uitsluiting te voorkomen. Dit heeft niet alleen te maken met individuen maar ook met regio’s
en groepen: sommige regio’s laat men links liggen. Er zijn verschillende redenen waarom
mensen geen vast werk kunnen krijgen (buiten de wil om om het hen te geven), bv. crimineel
verleden.
Perverse integratie
Men stelt vast dat zich naast het formele circuit een hele sector zwartwerk ontwikkelt. Niet
alleen drugshandel. De interdependentie tussen beide wordt zeer groot, met al dan niet
(politieke) gevolgen. Dit is een belangrijke factor in de sociale dynamiek.
74
Distributie- en consumptieverhoudingen




Ongelijkheid
Welvaart is ongelijk verdeeld over de individuen (inkomen, vermogen).
Polarisatie
Twee polen, met een steeds kleiner en onbelangrijk wordend midden. De kloof verbreedt en
geeft aanleiding tot armoede.
Armoede
Diegenen die de macht hebben, zullen armoede omschrijven zoals het hen het beste
uitkomt. De efficiëntste manier is het economisch niveau aanduiden per lid van een
huishouden (wat ze zouden moeten verdienen).
Extreme armoede
Wie minder dan 50% heeft van de afgesproken normen/minimaal vermogen heeft is extreem
arm.
Kanttekening
Het kiezen van de vorm van calcularisering is niet vrijblijvend, maar het beleid steunt wel op de
keuzes:
-
categorisering verleidelijk/nuttig
uitgangspunt voor sociaal beleid
cultureel bepaald
politiek gemanipuleerd
Bewijsmateriaal is altijd voor interpretatie vatbaar. In welke mate is de keuze van interpretatie
ideologisch bepaald?
Stelling Castells
De opkomst van een informationeel, globaal kapitalisme is gekenmerkt door:
-
gelijktijdige economische ontwikkeling en onderontwikkeling
sociale inclusie en exclusie
polarisatie in welvaartsdeling op een globaal niveau
gedifferentieerde evolutie van de inkomensongelijkheid binnen landen (toch overwegend
trend naar toenemende ongelijkheid)
substantiële toename van armoede en extreme armoede wereldwijd en in zowel
ontwikkelde als ontwikkelingslanden
75
Globalisering: zegen of vloek?
Twee stellingen


Globalisering bevordert de ongelijkheid en armoede in de wereld: vertegenwoordiger
hiervan is Castell.
Globalisering zorgt voor welvaart en vermindering van armoede: vertegenwoordiger hiervan
is Wolf.
Kritische strekkingen


Anti-globalisten
Tegen het globaliseringsproces als dusdanig (niet helemaal andersglobalisten dus)
o Protectionisten: vanuit sociaal-economische motieven: globaliseringstrend tegen
gaan via ‘afschermen van’, ‘beschermen tegen’ buitenlandse invloeden.
o Nationalisten: vanuit politiek-culturele motieven: ze willen de soevereiniteit
handhaven en nationale identiteiten beschermen tegen globalisering.
Andersglobalisten
Zij willen een ander soort van globalisering.
o Radicalen: willen het kapitalisme in de neoliberale orde radicaal omverwerpen om in
de plaats een communistische/anarchistische samenleving te stichten.
o Hervormers: door overleg, democratische hervorming en debat willen ze de
negatieve gevolgen van globalisering bijsturen.
Meten is weten?
Diverse meters
Diverse meters voor kritiek en interpretatie vatbaar:
-
-
Aantal mensen in extreme armoede. In absolute termen dit decennium zo’n 1 à 2 miljard
mensen. Relatief is het min of meer verbeterd (de bevolking stijgt ook). Er komt kritiek op de
berekeningswijze, op data die te weinig betrouwbaar zijn.
Gemiddelde inkomens per land (land per land vergelijken). De inkomenskloof groeit snel.
Berekening aan de hand van de Gini-coëfficiënt: houdt geen rekening met het
bevolkingsaantal). Vooral China en India spelen hier een belangrijke rol in. Maar: Wolf wil
India en China niet uit de grafieken laten. Hij vindt ze nodig voor een evolutie van de
armoede. Wolf geeft dus kritiek. De overheid krijgt mogelijkheden om maatregelen te nemen
(middelen aan sociaal beleid spenderen), maar moet ook willen.
76
-
Gemiddelde inkomens per land in verhouding tot de bevolking.
Inkomens per huishouden: binnen landen zelf. Stijgende ongelijkheid. Maar: kritiek van Wolf:
“problematische periode” (’89): economische crisis in India en Tienanmen-plein in China.
Relatieve huishoudeninkomens: in verhouding tot wereldinkomen. Langetermijnperspectief:
ongelijkheid stijgt tot 1970, maar daalt na 1970.
Inkomen uit industriële lonen: volgens Wolf worden veel inkomens niet
gerapporteerd/aangegeven en zitten dus niet in de grafieken.
Ongelijkheid in globale inkomensverdeling
Er is een kloof tussen gemiddelde inkomens van ontwikkelde enerzijds en ontwikkelingslanden
anderzijds. Bovendien is deze (groeiende) kloof intranationaal: ook binnen landen. Volgens Wolf is
deze kloof (“Tiranny of History”) niet zomaar te overbruggen.
Omvang van armoede en ongelijkheid
Eens erkend wordt dat ‘armoede’ er is, valt het niet te legitimeren. De cijfers zijn onacceptabel. Ze
bedreigen de stabiliteit en de vrede op termijn.
Oplossingen
-
-
Wolf stelt liberalisering en globalisering voor als oplossing voor armoede. Maar hiervoor
moet aan enkele voorwaarden worden voldaan (bv. onderwijs, daling van corruptie,
infrastructuur, etc.). Aan ongelijkheid is volgens hem niets te doen: het is een verkeerde
strijd. Men moet zich volgens hem wel concentreren op het vrijmaken van de wereldmarkt.
Wade betwist dit. Vrijhandel bevordert niet per definitie de groei en een daling van de
armoede. Rijke landen zetten pas de stap naar globalisering als ze al een groei gekend
hebben. In arme landen verhinderen handelsakkoorden overheidsoptreden om
intranationale ongelijkheid te bestrijden ( = subsidieproblematiek). Men kan volgens Wade
beter opteren voor een geleidelijke liberalisering.
Het debat is verre van afgerond.
77