ARM EN RIJK Lezingenserie voorjaar 2013

PROGRAMMABOEKJE
ARM EN RIJK
Lezingenserie voorjaar 2013
13 februari, 6 maart, 20 maart, 27 maart en 17 april
ARM EN RIJK
Lezingen over het leven van arme en rijke Groningers
In het voorjaar van 2013 organiseren de NGV afdeling Groningen, de cultuurhistorische vereniging Stad en
Lande en het RHC Groninger Archieven vijf avonden rond ‘Arm en Rijk’.
Deze serie lezingen sluit aan bij het thema van de laatste Maand van de Geschiedenis: “Arm en Rijk”. De
tegenstellingen tussen arm en rijk in de provincie Groningen worden vanuit verschillende invalshoeken besproken.
In Groningen waren de tegenstellingen tussen de armen en de rijken in het verleden zichtbaar aanwezig. Op het
platteland leefden de rijke burgers in borgen met de allure van kastelen, terwijl de armen vaak van de bedeling
moesten leven.
De tegenstellingen waren groot, maar men kwam elkaar ook tegen: op de straten, in de fabrieken en soms
zelfs binnenshuis. In de stad waren de tegenstellingen tussen welvarende ondernemers en de arbeiders in de
sloppenwijken te zien. Waren er manieren om de armoede op te heffen, bijvoorbeeld door het geven van beter
onderwijs?
Het programma in het kort
Woensdag 13 februari staat de armenzorg centraal. Dan spreekt Harry Perton over de hervormde diaconie in het
Oldambt en Albert Buursma over de katholieke armenzorg in de stad Groningen.
Woensdag 6 maart gaat het over wonen. Henny van Harten vertelt over rijkdom en soberheid met de
Fraeylemaborg als casus en Eddy de Jonge over krotwoningen in de Stad.
Woensdag 20 maart spreekt Otto Knottnerus over stakingen in Oost-Groningen. Het koor De Volksstem uit
Groningen zingt een paar toepasselijke liederen.
Woensdag 27 maart is er aandacht voor ondernemers en arbeiders. Dan spreekt Pim Kooij over Groninger
ondernemers en Geert Lameris over de mensen van de strokarton.
Woensdag 17 april kijken we naar de rol van het onderwijs. Mineke van Essen spreekt over Pedagogische
mediators tussen arm en rijk – onderwijs in de 19de en 20ste eeuw.
Alle avonden vinden plaats in het gebouw van het RHC Groninger Archieven
Cascadeplein 4 te Groningen.
Aanvang 20.00 uur (zaal geopend vanaf 19.30 uur)
Iedereen is van harte welkom en de toegang is gratis.
De lezing op 20 maart wordt georganiseerd in samenwerking met de VHV (vereniging voor vakbondsgeschiedenis
www.vakbondshistorie.nl).
13 februari 2013:
Harry Perton en Albert Buursma over armenzorg
Armen kregen een D op de mouw. De toegang tot de kerkelijke armenzorg in
het Oldambt, rond 1800.
Door Harry Perton
Deze lezing gaat over de voorwaarden, waaraan mensen
in het Oldambt moesten voldoen om voor steun door
een diaconie in aanmerking te komen. Eerst wordt kort
stilgestaan bij de kerkelijke armenzorg in het algemeen en de
aantallen en soorten mensen in de bedeling. Daarna wordt
aandacht besteed aan onder meer vestigingsregelingen,
armenmonsteringen, kerkplicht en schoolplicht en een
bijzonder stigmatiserende maatregel die in 1781 in de
stadsjurisdicties werd ingevoerd. Daarbij dienen als illustratie
de diaconale besluitenregisters uit de hervormde gemeenten
Winschoten, Beerta en Zuidbroek.
Harry Perton is historicus en eindredacteur van het tijdschrift
Stad & Lande en het Historisch Jaarboek Groningen. Hij
werkt bij de afdeling publieksactiviteiten van RHC Groninger
Archieven.
Rooms-katholieke armenzorg in Stad. Een overzicht van de rooms-katholieke
armenzorg in de stad Groningen door de eeuwen heen.
Door Albert Buursma
De periode tot c.a. 1795 wordt behandeld in vogelvlucht: tot de Reductie (1594) was de armenzorg (charitas)
geschoeid op rooms-katholieke leest en was er al een uitgebreide ‘sociale kaart’ met allerhande zorg. Daarna volgde
tijdens de Republiek een periode van verdrukking onder het ‘protestantse juk’. Pas vanaf 1684 werd een roomskatholieke diaconie gedoogd. In Bataafs-Franse tijd (1795-1813) kwam er met de scheiding van kerk en staat en
godsdienstvrijheid meer ruimte. Daarna volgde een bloeiperiode van het ‘Rooms-Katholiek Armbestuur’ waarvan
vooral de 19e eeuw en de periode van 1900 tot circa 1980 aan bod komen. In laatstgenoemd jaar was de rol van het
R.K. Armbestuur al sterk gewijzigd.
De behandeling van het onderwerp geeft tevens een overzicht van de groei naar de moderne verzorgingsstaat.
Onderweg zijn er vele bijzonderheden om bij stil te staan, allerhande voorvallen en anekdotes bieden een inkijkje
in de ‘keuken’ van de zorg, zoals die was georganiseerd voor (en door) rooms-katholieken, de grootste religieuze
minderheid in Stad.
Albert Buursma is zelfstandig historicus en publiceert en ontwikkelt projecten, met name op het gebied van de
regionale geschiedenis van Noord-Nederland. In 2009 promoveerde hij op het proefschrift Dese bekommerlijke
tijden’. Armenzorg, armen en armoede in de stad Groningen 1594-1795. Hij werkt nu onder meer aan een boek over
rooms-katholieke zorg in Groningen.
6 maart 2013:
Henny van Harten en Eddy de Jonge over woonomstandigheden
Zuinigheid met vlijt bouwt huizen
als kastelen. Het kasboek van
Hendrik de Sandra Veldtman,
borgheer van de Fraeylemaborg.
Door Henny van Harten
Hendrik de Sandra Veldtman hield persoonlijk een
kasboek bij vanaf zijn huwelijk in 1786 tot 1809.
In dertien hoofdstukken deelde hij zijn lopende
uitgaven in. Voorbeelden zijn ‘Dagelijkse uytgaven
in de Huyshoudinge’, ‘Sackgeld voor myn Vrou’, en
‘Loon aan knegten en meyden’. Dit kasboek geeft
een boeiend beeld van het leven van alledag op
het uitgestrekte landgoed Fraeylemaborg en in
de stad Groningen. Men leefde zoveel mogelijk
zelfvoorzienend, zuinig en bij gelegenheid met veel
grandeur. Er was veel personeel, dat deels inwoonde.
Hoe was de verhouding Upstairs-Downstairs? En wat
leert ons het aparte hoofdstuk ‘Wyn Bier en andere
Drank’?
Henny van Harten is kunsthistorica, conservator van
Landgoed Fraeylemaborg en van de Jan Menze van
Diepen Stichting in Slochteren.
De Wittenberg: Kleine huisjes in
Groningen…..
Door Eddy de Jonge
Het verhaal van een kleine slop in Groningen naar
aanleiding van een zoektocht door het archief van de
secretarie van de gemeente Groningen. De Wittenberg
was een vochtige en donkere slop aan de Langestraat
(achter het Boterdiep) waar rond 1910 nog circa 100
mensen woonden. De lezing gaat over de slop, de
bewoners en over de bouwer.
Eddy de Jonge is historisch socioloog en directeur van
de Groninger Archieven.
20 maart 2013:
Otto Knottnerus over stakingen in Oost-Groningen
Landarbeidersstakingen in het Oldambt
Door Otto Knottnerus
De landarbeidersstaking in Blijham in 1913 was een van de eerste ‘moderne’ stakingen in de Nederlandse landbouw.
Dat wil zeggen: een staking die georganiseerd werd door een landelijke vakorganisatie met als doel een betere
CAO te krijgen. Het was de eerste van een lange reeks stakingen in Oost-Groningen, die in 1929 tot een ware strijd
om de macht leidde. De lezing gaat in op de sociale tegenstellingen in Oost-Groningen, het opkomen van de
vakbeweging en het ontstaan van moderne arbeidsverhoudingen, waarin de onderhandelingstafel centraal kwam
te staan. Niet alleen de feitelijke armoede, maar vooral het gevoel van onrecht en de compromisloze stellingname
van de werkgevers leidde tot felle reacties. De politisering van het conflict maakte het vinden van een oplossing nog
moeilijker. De lokale samenleving raakte hierdoor grondig verstoord. De trauma’s werkten decennia lang door.
Otto S. Knottnerus is bekend als socioloog, historicus, publicist en schrijver
van vele boeken en artikelen.
Aan deze avond wordt ook meegewerkt door het koor De Volksstem uit Groningen met een aantal toepasselijke
liederen.
Deze avond wordt georganiseerd in samenwerking met de VHV - Vereniging voor vakbondsgeschiedenis
www.vakbondshistorie.nl
27 maart 2013:
Pim Kooij en Geert Lameris over Groninger ondernemers en de mensen van de strokarton.
Stinkend rijk. Groningse ondernemers in de 19e en begin 20e eeuw.
Door Pim Kooij
Veel Groningse ondernemers verwierven hun fortuin in de voedings- en genotmiddelenindustrie (aardappelmeel,
strokarton, suiker, vleesconserven, koffie, thee, tabak). Ze werden letterlijk stinkend rijk omdat de productieprocessen
tamelijk milieubelastend waren. Dat gold ook voor andere bedrijfstakken zoals rubber, kunstmest en verf. Er zal worden
geprobeerd die Groningse ondernemers te typeren. Wat was hun religieuze achtergrond. Waren het geboren Groningers of
kwamen ze van buiten? Hadden ze gestudeerd of waren het self made men? Waren er verschillen tussen de stad-Groningse
en Veenkoloniale ondernemers?
Pim Kooij is emeritus hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en agrarische
geschiedenis aan Wageningen Universiteit
De mensen van de strokarton
Door Geert Lameris
De vroegere strokartonindustrie is van grote betekenis geweest voor de welvaart van Groningen. Groningen speelde een
actieve rol in de industriële revolutie van de 19e-eeuw. Ondernemerszin, kapitaal en de provincie zelf, waren belangrijke
componenten. Maar wat was de betekenis daarvan voor de bevolking? Het verhaal gaat over rijkdom en armoede, over
macht en democratisering, over emancipatie en vooruitgang.
Geert Lameris ontwikkelt met zijn bureau culturele producties. Geschiedenis speelt een belangrijke rol om een goed
kader te maken voor hedendaagse kunstbeleving
17 april 2013:
Mineke van Essen over de rol van het onderwijs.
Pedagogische mediators tussen arm en rijk – onderwijs in de 19de en 20ste eeuw.
Door Mineke van Essen
Vanaf de onderwijswet van 1806 kregen alle Nederlandse kinderen in principe hetzelfde basisonderwijs; in de dorpen
ook vaak op dezelfde scholen. Meer dan wat ook had dit onderwijs hiermee een maatschappelijke brugfunctie, waarin
onderwijzers een cruciale rol vervulden. Meestal afkomstig uit eenvoudige milieus, vertolkten zij in hun klassen vol
armenkinderen de pedagogische idealen van de weldenkende elite: eerst vooral disciplinering en verheffing, later ook
emancipatie en democratisch burgerschap. Bovendien bood hun functie de kans om tijdens hun leven zelf te stijgen op de
maatschappelijke ladder.
Aan de hand van in hun tijd spraakmakende Groningse schoolmeesters c.q. pedagogen als Berend Brugsma, Rijko Rijkens,
Petronella Heringa, Hindericus Scheepstra en Leon van Gelder voert de lezing langs ijkpunten in het spanningsveld tussen
arm en rijk: van het gedachtegoed van de Verlichting, via industriële revolutie en socialisme, individuele ontplooiing en de
middenschool, naar het modieuze ‘opbrengstgericht leren’ van vandaag de dag.
Mineke van Essen is historisch pedagoge en emeritus hoogleraar genderstudies aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Literatuur bij de lezingen – een selectie
Albert Buursma, ‘Dese bekommerlijke tijden’. Armenzorg, armen en armoede in de stad Groningen 1594-1795 (Assen 2009).
Albert Buursma, ‘Katholieke armenzorg tijdens het interbellum’. In: Stad & Lande, jaargang 21 (2012), afl. 3, pag. 53-58.
Roel Broekhuis en Hidde Feenstra, Groninger borgen, Adellijke trots in de Ommelanden, onder redactie van R. Broekhuis
(Groningen 2002).
Johan de Haan, ‘Hier ziet men uit paleizen’. Het Groninger interieur in de zeventiende en achttiende eeuw (Assen 2005).
Henny van Harten-Boers, Fraeylema VerEeuwigd, Eeuwwisselingen op het landgoed Fraeylemaborg 1700-1800-1900.
(Slochteren 2005).
Henri W.M. van der Wijck, Herinneringen aan een Groningse Buitenplaats. Fraeylemaborg bij Slochteren (Alphen aan de
Rijn 2006).
Eddy de Jonge, ‘Buren op de Wittenberg’. In: Stad & Lande, jaargang 21 (2012), afl. 3, pag. 46-52.
Auke van der Woud, Koninkrijk vol sloppen. Achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw (Amsterdam 2010)
Joop Visser c.s., Nederlandse ondernemers 1850-1950. Groningen, Friesland, Drenthe en Overijssel (Zutphen 2011).
E. Los, De canon van het onderwijs (Amsterdam 2012)
M. van Essen, Kwekeling tussen akte en ideaal. De opleiding tot onderwijzer(es) vanaf 1800. (Amsterdam 2006)
P.Th.F.M. Boekholt en E.P. de Booy Geschiedenis van de school in Nederland, vanaf de middeleeuwen tot aan de huidige
tijd. (Assen-Maastricht 1987)
De organisatoren:
Nederlandse Genealogische Vereniging, afdeling Groningen
http://groningen.ngv.nl
Afdeling
Groningen
Cultuur-historische vereniging Stad&Lande
www.stad-lande.nl
Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven
www.groningerarchieven.nl