`Geen eindeloze voorraad grondstoffen voor duurzame installaties`

Theo Henckens pleit voor quota op schaarse grondstoffen
‘Geen eindeloze voorraad
grondstoffen voor
duurzame installaties’
In 2015 steeg het aandeel hernieuwbare energie van
5,5 – 5,8 procent, aldus de Nationale Energieverkenning
2016. Duurzame energie zit in de lift en dus stijgt ook het
aantal geïnstalleerde zonnepanelen. Goed nieuws voor de
installatiesector. Maar in de panelen en voor het productieproces worden Antimoon en Borium gebruikt. En de ertsen
van deze stoffen zijn binnen afzienbare tijd op, zo blijkt uit
onderzoek van dr.ir. Theo Henckens. Hij promoveerde onlangs op zijn proefschrift 'Managing Raw Materials Scarcity'.
‘Door recycling en vervangende grondstoffen kunnen we dit
probleem tegengaan. Helaas gebeurt dat nog niet.’
jaar. De stoffen zelf zijn dan nog wel in hele lage concentraties in de continentale aardkorst aanwezig, maar
zijn niet meer rendabel te winnen. In ertsen van een
stof zit maar maximaal zo’n 0,01 procent van de totale
hoeveelheid van die stof, zoals deze voorkomt in de
continentale aardkorst, blijkt uit een schatting van een
breed samengestelde groep wetenschappers van UNEP
(de milieuorganisatie van de Verengde Naties) in 2011.’
‘Als de ertsen op zijn, zit het overgrote deel van een
stof dus nog in de grond. Maar ja, haal maar eens
koper uit jouw tuingrond, want daar komt die winning dan op neer. Ook het delven van grondstoffen
op de maan of andere planeten is geen oplossing. De
kosten daarvoor zijn veel te hoog.’
Tekst: Yvonne Keijzers Fotografie: Fred Heetkamp
W
e wonen met steeds meer mensen op
deze aarde. En al die mensen krijgen
meer welvaart en toegang tot producten. Houden we dat vol met een
eindige voorraad grondstoffen? Dat was voor dr.ir.
Theo Henckens de aanleiding voor het onderzoek,
waar hij in 2013 mee startte. 'Hebben we voldoende
voorraad grondstoffen voor een groeiende wereldbevolking? En blijven die grondstoffen betaalbaar bij
schaarste?', vroeg hij zich af.
Henckens onderzocht in totaal 65 grondstoffen, waaronder Antimoon, Molybdeen, Zink en Borium. Dit zijn
allemaal mineralen die de installatiesector gebruikt. Antimoon zit bijvoorbeeld als vlamvertrager in elektronica
en beeldschermen. Molybdeen maakt staal sterker. Zink
kennen we natuurlijk van de dakgoten en als middel om
stalen voorwerpen tegen roest te beschermen. Onze
lantaarnpalen bijvoorbeeld. En Borium zit in glaswol
voor isolatie en in borosilicaatglas, waar onder meer
displays van gemaakt worden. Uit zijn onderzoek blijkt
dat ertsen met deze stoffen beperkt voorradig zijn.
Hoe definieert u schaarste?
‘Het gaat bij schaarste om een mismatch tussen vraag
en aanbod. Dat is bijvoorbeeld bij Zink aan de hand.
Zinkhoudend erts is verhoudingsgewijze ruim voorradig in de aardkorst, maar de vraag naar Zink is ook
enorm groot. En dat maakt het een schaars goed. In
internationale afspraken zijn de landen van de wereld
overeengekomen om niet-hernieuwbare grondstoffen
duurzaam te gebruiken, dat wil zeggen op een manier
dat de mensheid er nog heel lang mee vooruit kan.
Ik heb dat ingevuld door te stellen dat er voldoende
voorraad moet zijn voor duizend jaar. Dat betekent
dat onze kleinkinderen en achter-achter-kleinkinderen
deze voorraden ook nog aan kunnen spreken. En
dan blijkt dat vier metaalertsen al vóór het eind van
deze eeuw op zijn, als we niets doen. Het gaat om
Molybdeen, Antimoon, Zink, Renium en Goud. Een
aantal andere stoffen is ook redelijk schaars en is naar
verwachting binnen tweehonderd jaar uitgeput. Dan
gaat het om Koper, Chroom, Bismut en Borium.’
Hoe berekende u die schaarste?
Zijn deze ertsen over enkele decennia echt op?
‘De exploiteerbare ertsen van Antimoon zijn over
dertig jaar op, die van Zink en Molybdeen over tachtig
jaar en die van Borium over ongeveer tweehonderd
4
KS03 04-07.indd 4
‘Ik heb de voorraad berekend van 65 grondstoffen, dat is dus nog maar een beperkte groep. Meer
dan een eeuw lang is het gebruik van metaalertsen
exponentieel gegroeid, met jaarlijkse stijgingen van
Maart '17
13-02-17 13:01
Interview
‘Ook het delven van
grondstoffen op de maan
of andere planeten is geen
oplossing’
Over Theo Henckens
Theo Henckens (1948) studeerde Chemische Technologie aan de
TU Eindhoven. Daarna werkte hij twee jaar als leraar in Algerije. Van
1974 tot 1982 en van 1990 tot 2011 was hij projectleider bij adviesen ingenieursbureau DHV in Amersfoort. In de tussenliggende
periode van acht jaar was hij milieu-inspecteur bij het ministerie
voor Milieu en Volksgezondheid. In 2012 begon hij zijn onderzoek
aan de universiteit.
Maart '17
KS03 04-07.indd 5
5
13-02-17 13:01
4 – 6 procent. Ik ben in mijn onderzoek uitgegaan van
een groei in de vraag van 3 procent per jaar, met een
stabilisatie van het wereldgebruik vanaf 2050. Dan
blijkt dat we bijvoorbeeld nog voldoende Antimoon
hebben tot 2040. Zink en Molybdeen zijn aan het
einde van de eeuw op. Over duizend jaar is de voorraad van vijftien grondstoffen uitgeput, waaronder
Lood, Koper, Nikkel en Chroom. Allemaal materialen
die in de installatiesector worden gebruikt.’
Maar duizend jaar, dat is nog erg lang. Dan hebben we toch allang alternatieven gevonden?
‘Ja, dat is heel erg lang. En het is natuurlijk ook een
arbitrair getal. Maar ik ben uitgegaan van het begrip
duurzaam. Dat betekent dat iets bestendig is, dat we er
eigenlijk altijd gebruik van moeten kunnen blijven maken. Dat kan bij grondstoffen niet, want ook al recycle je
het, voor 100 procent lukt
dat niet en de ertsen zijn
niet hernieuwbaar. En dus
moet je op zoek naar een
periode die realistischer
is. Ik vond honderd jaar
te kort, want dan zadelen
we onze kleinkinderen
al met de problemen op.
Tienduizend jaar is niet realistisch. Duizend jaar is een
goede tussenweg. Het probleem is, dat we nu helemaal
niet in de gaten lijken te hebben dat van een aantal
grondstoffen uitputting relatief dichtbij is. We zijn dus
niet voorbereid op een aanstaand probleem.’
'We moeten toe naar een
kunstmatige vermindering
van de winning van de meest
schaarse grondstoffen'
Hoe komt het dat grondstofprijzen niet gestegen
zijn. Dat gebeurt toch bij schaarste?
‘Dat had ik dus inderdaad verwacht. Maar dat mechanisme is er nog niet. Uit mijn onderzoek naar de
prijsontwikkeling van grondstoffen vanaf 1900 blijkt
dat de prijs van schaarse grondstoffen tot nu toe niet
6
KS03 04-07.indd 6
sneller stijgt dan de prijs van niet-schaarse grondstoffen. Sterker nog, de reële prijs van de meeste
grondstoffen is in die periode niet of nauwelijks
gestegen en in een aantal gevallen zelfs gedaald. De
markt zorgt dus nog niet voor extra zuinig omgaan
met schaarse grondstoffen.'
Hoe komt dat?
'Mijnbouwbedrijven exploreren voor maximaal
dertig jaar. Je kunt grondstoffen inkopen voor de
komende tien jaar op de Future Metal Exchange in
Londen. De markt kijkt dus niet verder dan tien tot
dertig jaar vooruit. Als ik het prijsmechanisme goed
inschat, kunnen we over twintig tot dertig jaar ineens
met een grote prijsstijging van Antimoon te maken
krijgen, omdat de geologische schaarste van die stof
dan acuut wordt. Het lijkt mij dus verstandiger om
maatregelen te nemen om er voor te zorgen dat de
meest schaarse grondstoffen zo lang mogelijk in de
grond blijven. Technisch gesproken kan dat.‘
Welke maatregelen kunnen we nemen?
‘De belangrijkste maatregel is een kunstmatige
vermindering van de winning van de meest schaarse
grondstoffen. Daardoor stijgt de prijs van die grondstof eerder, waardoor gebruikers op zoek gaan naar
alternatieven. Het instellen van quota dus. Maar deze
aanpak slaagt alleen als grondstoflanden gecompenseerd worden voor hun verlies aan inkomsten.
Uit mijn onderzoek blijkt gelukkig dat technische alternatieven voorhanden zijn. Zo kunnen we glaswol,
waar Borium in zit, heel eenvoudig vervangen door
steenwol. Dat kan de Nederlandse regering zomaar
regelen voor Nederland. Voor het gebruik van Antimoon in brandvertragers zijn voldoende vervangers
beschikbaar. We hoeven Antimoon nauwelijks te
gebruiken in brandvertragers. Als we dat besluiten,
halveren we de vraag naar Antimoon.'
Maart '17
13-02-17 13:01
Interview
'De aandacht die er nu
is voor circulaire economie,
is een stap in de goede
richting'
'De tweede maatregel die we kunnen nemen is het
verlengen van de levensduur van producten, zodat
we minder nieuwe producten hoeven te maken. De
derde maatregel is recycling. Het is bijvoorbeeld
mogelijk Molybdeen-houdend staal apart te houden,
zodat Molybdeen kan worden gerecycled. Het probleem met recyclen is dat er technisch veel mogelijk
is, maar dat het tot nu toe vaak veel goedkoper is om
de primaire grondstof te kopen, in plaats van het gerecyclede materiaal. Er zit nog geen verdienmodel in.’
nen werken aan andere manieren om deze producten te ontwerpen, zodat recycling van grondstoffen
eenvoudiger wordt. En brancheverenigingen, zoals
UNETO-VNI, staan voor de toekomst van hun leden.
Voor installateurs is het belangrijk dat zij weten dat
voorraden van bepaalde grondstoffen niet eindeloos
groot zijn. Zij spelen een hele belangrijke rol door
de sturing van de vraag. Bijvoorbeeld door vragen
over de mogelijkheden van recycling te stellen aan
leveranciers.’
Wie is er aan zet om het probleem op te lossen?
Bent u na het onderzoek pessimistischer over de
beschikbaarheid van grondstoffen dan voordat
u begon?
‘De bal ligt bij de overheid. Je kunt niet van bedrijven
verwachten dat die voor de troepen uitlopen. Dat
overleven ze niet. Er moeten internationaal afspraken
worden gemaakt. Er moeten quota worden gesteld
aan de hoeveelheid grondstoffen die gedolven mag
worden. De aandacht die er nu is voor circulaire economie, is een stap in de goede richting. Het probleem
dat sommige grondstoffen al over enkele tientallen
jaren zullen zijn uitgeput, wordt nog onvoldoende
onderkend. Ik wil daarom graag overleggen met het
ministerie van Economische Zaken, en het ministerie
van Infrastructuur en Milieu. En ik ga spreken met
leden van het International Resource Panel van de
Europese Commissie. Zo hoop ik dit probleem op de
agenda te krijgen. Uiteindelijk vind ik, dat we naast de
maatregelen die ik al noemde, toe moeten naar een
soort universeel recht op toegang tot grondstoffen.
Want ook de geopolitieke consequenties kunnen groot
zijn. Wat als China de deur dichtgooit? Zo’n 80 procent
van het Antimoon komt daar vandaan. En bijvoorbeeld
Turkije levert 40 procent van het Borium op de wereld.‘
‘Nee, gelukkig niet. Ik ben zelfs optimistischer. Veel
grondstoffen blijken niet zo schaars te zijn. Van de
grondstoffen die schaars zijn, kan het gebruik nog
redelijk eenvoudig worden beperkt. Tenminste, als
we stappen ondernemen. Uit mijn onderzoek blijkt
dat we effectieve maatregelen kunnen nemen,
waardoor we deze grondstoffen ook voor toekomstige generaties behouden. En het onderzoek moet
worden uitgebreid. Mijn onderzoek betrof slechts
65 grondstoffen. Ik vind dat nog veel meer grondstoffen moeten worden onderzocht.’ <
Wat moet de installatiesector nu met dit verhaal?
‘Producenten in de installatiesector kunnen kijken
of er schaarse grondstoffen in hun producten zijn
verwerkt en of daar alternatieven voor zijn. Of ze kunMaart '17
KS03 04-07.indd 7
7
13-02-17 13:01