100509_02_NW_GO2_thema4.indd.ps, page 16 @ Preflight

HOE WERK IK MET DIT LEERWERKSCHRIFT?
Voor het vak natuurwetenschappen werk je dit jaar met het leerwerkschrift NW voor JOU GO!. Je gaat zelf
actief aan de slag en ontdekt stapsgewijs door waarneming.
Het leerwerkschrift bestaat uit vijf thema’s.
Het laatste thema, thema 8, is nog eens
onderverdeeld in hoofdstukken.
Elk thema is uit verschillende lessen
opgebouwd.
Inhoud
Les 25
Temperatuursverloop bij
faseovergangen
Les 26-27 Uitzetten en krimpen van stoffen
Les 28
Stofomzettingen
Les 29
Atomen en moleculen
Thema 4
Organismen en hun biotoop
Les 1
Voorbereiding biotoopstudie
Les 2-7 Biotoopstudie
Les 8
Aanpassingen van bloemplanten
aan hun omgeving
6
9
29
Organismen vormen een
levensgemeenschap
Soorten relaties tussen organismen
Voorstellingen van voedselrelaties
Belang van biodiversiteit
Mens en biodiversiteit
34
42
48
56
Thema 6
Energie - Zon, bron van alle leven
Les 13
Les 14
Les 15
Les 16
Les 17
Les 18
Les 19
Les 20
Les 21
Les 22
Les 23
Energiebronnen
Energievormen en
energie-omzettingen
Voeding als energiebron
Lichtbronnen
Straling
Planten vormen energierijke stoffen
Fotosynthese
Het belang van fotosynthese
Warmte en temperatuur
Warmtetransport
Aanpassingen van organismen
aan de omgevingstemperatuur
Thema 8
Energie-uitwisseling en stofomzetting
in organismen
Thema 5
Les 9
Les 10
Les 11
Les 12
184
193
202
206
68
77
84
90
97
115
121
130
137
143
156
Thema 7
Hoofdstuk 1 - Spijsverteringsstelsel
Les 30 Voedingsmiddelen
en voedingsstoffen
Les 31 Gezonde voeding
Les 32 Spijsvertering
Les 33 Vertering in de mondholte
Les 34 Vertering in maag en darmen
Les 35 Absorptie en verwijderen
van voedselresten
215
222
239
244
250
256
Hoofdstuk 2 - Ademhalingsstelsel
Les 36 Ademhalingsbewegingen
Les 37 Verschillen tussen omgevingslucht
en uitgeademde lucht
Les 38 Ademhalingsorganen
Les 39 Gaswisseling
Hoofdstuk 3 - Transportstelsel
Les 40 Samenstelling van bloed
Les 41 Functies van bloed
Les 42 Bouw van bloedvaten
Les 43 Relaties tussen bouw en functie van
bloedvaten: bloedsomloop
262
272
280
290
300
308
315
326
Hoofdstuk 4 - Uitscheidingsstelsel
Les 44 Noodzaak van uitscheiding
en uitscheidingsorganen
Les 45 Verband tussen bouw en functie
van de nieren
334
Hoofdstuk 5 - Synthese-oefening
Les 46 Samenhang tussen de stelsels
350
341
Energie-uitwisseling en stofomzetting
in de materie
Les 24
1
THEMA 8
ENERGIE-UITWISSELING EN
STOFOMZETTING IN ORGANISMEN
IF?@IL;HJ;H?D=IIJ;BI;B
7:;C>7B?D=IIJ;BI;B
Warmte-uitwisseling en
faseovergangen
174
BB1:B*2BWKHPDLQGG6HF
SPIJSVERTERINGSSTELSEL
JH7DIFEHJIJ;BI;B
>cY^i]dd[Yhij`dciYZ`_Z]dZ]Zia^X]VVbZg^chaVV\idb
kddgiYjgZcYajX]icVVgW^ccZcZccVVgWj^iZciZkdZgZc#
>cY^i]dd[Yhij`aZZg_ZYZ[jcXi^ZhkVcYZkdZY^c\hhid[[Zc
?ZdcYZgodZ`iYZkZghX]^aaZcijhhZcdb\Zk^c\hajX]i
`ZccZc#?ZdciYZ`i]dZWZaVc\g^_`ZZcZkZcl^X]i^\Z
Zcj^i\ZVYZbYZajX]i#?ZWZhijYZZgiYZWdjlkVcYZ
kdZY^c\^h#?Zkda\iYZlZ\kVc]ZikdZYhZaYddg]ZZc]Zi
VYZb]Va^c\hdg\VcZc#?ZdciYZ`idelZa`ZeaVVihZc
he^_hkZgiZg^c\hhiZahZaZcdciYZ`ilVVgYZVWhdgei^Z\ZWZjgi#
\Vhl^hhZa^c\eaVVihk^cYi#?ZdcYZgodZ`ilVVgkddg]Zi
?ZWZhijYZZgi]dZYZdg\VcZckVc]Zihe^_hkZgiZg^c\hhiZahZa
de\ZcdbZcojjghid[\VhldgYi\ZWgj^`iZclVVg]Zi
VVc]jc[jcXi^Zo^_cVVc\ZeVhi#
V[\Z\ZkZc`ddahid[Y^dm^YZkVcYVVc`dbi#
>cY^i]dd[Yhij`dcYZgodZ`_ZYZhVbZchiZaa^c\kVcWadZY#
?ZdciYZ`ij^ilZa`ZWZhiVcYYZaZcWadZYWZhiVViZclVi
YZ[jcXi^Z^hkVcZa`kVcY^ZWZhiVcYYZaZc#?ZaZZgi]dZ]Zi
igVchedgi^c]ZibZchZa^_`a^X]VVb\ZWZjgi#
).
'
!
"
K?JI9>;?:?D=I#
IJ;BI;B
-,
IODJ>;I;E;<;D?D=
>cY^i]dd[Yhij`dciYZ`_Z]Zi
kZgWVcYijhhZcYZlZg`^c\
kVcVaaZhiZahZah#
In dit hoofdstuk leer je de functies van de voedingstoffen
kennen. Je ontdekt hoe belangrijk een evenwichtige
voeding is. Je volgt de weg van het voedsel doorheen het
>cY^i]dd[Yhij`dciYZ`_Z]ZiWZaVc\kVcYZj^ihX]Z^Y^c\#
?ZaZZgiYZdg\VcZc`ZccZcY^ZbZZlZg`ZcVVcYZ
j^ihX]Z^Y^c\#?ZWZhijYZZgi]Zij^ihX]Z^Y^c\hhiZahZa#
&'&
spijsverteringsstelsel en ontdekt waar de absorptie gebeurt.
&(,
Je bestudeert hoe de organen van het spijsverteringsstelsel
aan hun functie zijn aangepast.
2
1
BB1:B*2BWKHPDLQGG
BB1:B*2BWKHPDLQGG
Elk hoofdstuk start met een korte samenvatting die je informatie
geeft over wat je zult leren en ontdekken.
17
Elke les behandelt één of meer
vragen. Om een antwoord te
vinden, moet je soms een
experiment uitvoeren.
Het is belangrijk om daarbij
stap voor stap de opdracht zo
nauwkeurig mogelijk uit te voeren.
STRALING
Straling
Welke soorten stralingen zijn er?
De zon straalt licht, maar ook warmte uit: dat is stralingsenergie.
Naast licht- en warmtestralen zijn er nog veel andere stralen.
Afb. 51 röntgenfoto van longen
Afb. 54 gsm
STRALING
LES 17
Waaruit bestaat zichtbaar wit licht?
EXPERIMENT 1
Benodigdheden
g
cd-schijfje
Werkwijze
j
1
Neem het cd-schijfje en richt het naar het licht.
2
Houd je ogen dicht tegen de rand van het cd-schijfje.
3
Wat zie je? Noteer je antwoord bij de waarneming.
WAARNEMING
W
EXPERIMENT 2
Afb. 50 regenboog
Afb. 52 thermografie
Afb. 53 geluidstralen
Afb. 55 infraroodlamp
De stralen die je met je ogen kunt waarnemen, is zichtbare straling.
De stralen die je niet met je ogen kunt waarnemen, is onzichtbare straling.
Benodigdheden
g
- wit karton met gleuf
- glas met water
- lamp
Markeer in de eerste kolom van de tabel:
- de zichtbare stralen in het groen,
- de onzichtbare stralen in het blauw.
Werkwijze
j
Soorten stralen
Toepassingen
radiogolven (geel)
zonnebanklampen
lichtstralen van de zon (oranje)
medische beeldvorming (radiografie, scanner ...)
warmtestralen of infraroodstralen (IR) (rood)
fotosynthese
gammastralen (zwart)
infraroodlamp
ultravioletstralen (UV) (paars)
radio
röntgenstralen (bruin)
gsm
Verbind de soorten stralen in de linkerkolom met één of meer toepassingen uit het dagelijks leven
in de rechterkolom. Gebruik voor de verbindingslijnen de kleur die bij de stralen is vermeld.
Afb. 56 proefopstelling
In de vorige les heb je geleerd dat licht zich als een elektromagnetische golf voortplant.
In de natuur komen verschillende soorten elektromagnetische golven voor. Ze onderscheiden zich
van elkaar door hun golflengte*. Al die golven samen vormen het elektromagnetisch spectrum.
Onze ogen zijn maar gevoelig voor een heel klein gebied van dat elektromagnetisch spectrum:
de zichtbare stralen.
en
Er zijn
Zowel zichtbare als onzichtbare straling bezitten energie: stralingsenergie.
1
Plaats het karton met gleuf tegen het glas met water (afbeelding 56).
2
Richt de lamp zo dat het licht door de gleuf op het glas schijnt.
3
Wat zie je achter het glas? Noteer je waarneming.
WAARNEMING
W
stralen.
* De golflengte geeft aan hoe snel de verschillende golfbewegingen na elkaar komen (cf. later in deze les).
97
BB1:B*2BWKHPDLQGG
2
98
BB1:B*2BWKHPDLQGG
LES 35
BOUW VAN BLOEDVATEN
ABSORPTIE EN VERWIJDEREN VAN VOEDSELRESTEN
LES 42
Wat heb je geleerd?
Elk orgaan van het spijsverteringsstelsel heeft zijn functie.
Dunne darm: absorptie
Dikke darm: vocht onttrekken
Aarsopening: uitwerpselen uit het lichaam verwijderen
Vul het schema 'Absorptie' aan.
bv. brood
VOEDINGSMIDDELEN
Test jezelf!
Aan het einde van een les kun je
zelf de rubriek Wat heb je geleerd?
verder aanvullen.
De voedingsstofffen, het zetmeel, de eiwitten en de vetten worden afgebroken tot ze
klein genoeg zijn om door de darmwand in het bloed te komen.
Het proces van opname in het bloed heet absorptie.
1 Bekijk afbeelding 102.
- Omcirkel wat juist is.
- Vul aan.
- Het hart ligt bovenaan / onderaan in de
borstholte.
- Het hart ligt meer naar links /
naar rechts.
- Het hart ligt tussen
verkleinen
VOEDINGSSTOFFFEN
.
Afb. 102 hart in borstholte
bv. glucose, aminozuren, glycerol, vetzuren
2 Noteer de naam van de aangeduide delen.
dringen door de darmwand en komen in het bloed
O N V E R T E E R B A R E V O E D S E L D E E LTJ E S
bv. vezels
4
3
dikke darm: vocht onttrekken
aarsopening: uitwerpselen uit het lichaam verwijderen
1
2
257
BB1:B*2BWKHPDLQGG
3
2
Daarna kun je met behulp van de
verbetersleutel en van opdrachten
uit de rubriek Test jezelf! nagaan of
je alles goed hebt begrepen.
4
1
5
5
Afb. 103 opengemaakt hart in borstholte
324
BB1:B*2BWKHPDLQGG
Soms wil je meer weten over een bepaald onderwerp.
Daarom bieden we online verdiepingsleerstof aan.
Die bladzijden herken je snel aan de achtergrondkleur.
WELVAARTSZIEKTEN EN EETSTOORNISSEN VERDIEPING
Omcirkel het begrip anorexia en boulimie bij de juiste opsomming van mogelijke gevolgen.
anorexia / boulimie
anorexia / boulimie
Hersenen: niet helder kunnen
denken, angst om in gewicht bij
te komen, humeurig, verdrietig,
slecht geheugen, flauwvallen
Hersenen: gevoelens van angst,
schaamte, laag zelfbeeld
Haar: dunner en broos haar
Mond: tandbederf, gevoelige
en pijnlijke tanden
Keel: geïrriteerde keel
en slokdarm, bloed in
braaksel
Hart: lage bloeddruk,
vertraagd hartritme,
hartkloppingen,
hartfalen
Hart: onregelmatige
hartslag, lage polsslag,
lage bloeddruk
Vermoeide
spieren
Bloedarmoede
Maag: maagzweren,
maagpijn
Nieren: overbelasting
van de nieren
Bloedarmoede
Heupen: zwakke spieren,
gezwollen gewrichten
Darmen: onregelmatige
darmbewegingen,
opgeblazen gevoel, diarree
of constipatie, krampen
Darmen: constipatie
Eierstokken: geen
menstruatie, groeiproblemen
en ontwikkelingsproblemen
Huid: blauwe plekken,
droge huid, haargroei
over het hele lichaam,
het snel koud hebben,
gele huid, broze nagels
Eierstokken: onregelmatige
menstruatie of helemaal
geen menstruatie
Huid: droge huid
Afb. 30
Beide eetstoornissen moeten door een diëtiste, een psycholoog en een psychiater worden
behandeld.
235
BB1:B*2BWKHPDLQGG
Wil je graag nog wat extra
oefeningen maken met behulp
van je computer, neem dan een
kijkje op www.knooppunt.net.
Als je leerkracht een
toets aankondigt, zal
hij je op weg helpen
door je te verwijzen
naar de Evalueer
jezelf!-bladzijde die je
achteraan een reeks
lessen terugvindt.
LES 9-12
Evalueer jezelf!
Les 9 – Soorten relaties tussen organismen
Pagina 34-41
Wat kun je?
1
Organismen in producenten, consumenten en reducenten indelen
2
Uitleggen wat producenten zijn
3
Uitleggen wat consumenten zijn
4
Uitleggen wat reducenten zijn
5
Uitleggen wat het nut van reducenten is
6
Een voedselkringloop opstellen
Les 10 – Voorstellingen van voedselrelaties
Pagina 42-47
Wat kun je?
1
Uitleggen wat een voedselketen is
2
Uitleggen wat een voedselweb is
3
Uitleggen wat een voedselkringloop is
4
Uitleggen waarom elke schakel in een keten belangrijk is
5
Een voedselketen opbouwen
6
Een voedselweb opbouwen
7
Een voedselkringloop opbouwen
8
Uitleggen wat biodiversiteit is
9
Uitleggen wanneer er natuurlijk evenwicht is
Les 11 – Belang van biodiversiteit
Pagina 48-55
Wat kun je?
1
Het begrip ecosysteem uitleggen
2
Het ecologische belang van biodiversiteit verklaren
3
Het economische belang van biodiversiteit verklaren
4
Het verband tussen biodiversiteit en ontspanning aantonen
Les 12 – Mens en biodiversiteit
Naast elk onderdeel kun
je aanvinken of je dat
onderdeel al dan niet
beheerst.
Pagina 56-64
Wat kun je?
1
Uitleggen welke ingrepen in het landschap een negatieve invloed op de
biodiversiteit hebben
2
Enkele voorbeelden van positieve invloeden op biodiversiteit geven
3
Uitleggen waarom de import van exoten negatief is voor het milieu
4
Uitleggen wat het negatieve effect van fragmentatie van het landschap is
5
Uitleggen hoe jij de biodiversiteit positief kunt beïnvloeden
65
BB1:B*2BWKHPDLQGG
De tweede kolom geeft aan wat je precies moet kunnen.
3